Τα τελευταία χρόνια η λέξη «ναρκισσισμός» έχει γίνει δημοφιλής στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον Τύπο. Ως αποτέλεσμα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες διαδικτυακές πλατφόρμες βρίθουν πλέον από ιδέες, συμβουλές, ιστορίες και θεωρίες από διάφορους ειδικούς, life coachers, θεραπευτές, ψυχολόγους που υπόσχονται να μας κατατοπίσουν και να μας καθοδηγήσουν στη σχέση μας με έναν ναρκισσιστή, ή και στη διαχείριση των δικών μας ναρκισσιστικών συμπτωμάτων.

Ο όρος «ναρκισσισμός» χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει οποιονδήποτε είναι εγωιστής και εγωκεντρικός. Κάποιος που εμφανίζει ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά μπορεί να έχει μια διαταραχή προσωπικότητας γνωστή ως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας.

Την τελευταία δεκαετία, η ραγδαία ανάπτυξη των social media έχει προκαλέσει βαθιές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν. Ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook, το TikTok και το Instagram μοιάζουν με ναρκισσιστικό πεδίο δράσης. Μέσα σε δευτερόλεπτα, μπορεί κανείς να μοιραστεί περιεχόμενο που μπουστάρει  τον εαυτό του – κολακευτικές φωτογραφίες, καυχησιολογίες και αξιοζήλευτες διακοπές – λαμβάνοντας άμεση ανατροφοδότηση από το κοινό του σαν μια «ένεση μπουσταρίσματος»,  με μια στρατιά από “likes” και «καρδουλάματα», συνοδευόμενα από αρκετά τονωτικά σχόλια  από διαδικτυακούς φίλους και followers.

Ορισμός του ναρκισσισμού

Ο Dr. Otto Kernberg, ψυχίατρος που ειδικεύεται στις διαταραχές προσωπικότητας, διακρίνει μεταξύ φυσιολογικού και παθολογικού ναρκισσισμού χρησιμοποιώντας ένα μοντέλο που αξιολογεί την ικανότητα ενός ατόμου να συμμετέχει σε υγιείς ερωτικές σχέσεις.

Ο φυσιολογικός ναρκισσισμός αναφέρεται σε μια καλά ενσωματωμένη αντίληψη για τον εαυτό μας που συνεισφέρει  στο γενικότερο καλό, όπως ένα υγιές αίσθημα υπερηφάνειας για τον εαυτό μας και τα επιτεύγματά του. Ο παθολογικός ναρκισσισμός περιγράφει ακραίες διακυμάνσεις μεταξύ συναισθημάτων κατωτερότητας και αποτυχίας με ένα αίσθημα ανωτερότητας και μεγαλομανίας.

Κάθε άτομο έχει μέσα του ένα κομμάτι φυσιολογικού ναρκισσισμού. Αυτό μπορεί να πάρει τη μορφή της αυτοπεποίθησης και το άτομο να γνωρίζει την αξία και τα δικαιώματά του, ενώ παράλληλα επιδεικνύει ενσυναίσθηση και συναισθήματα. Οι έρευνες δείχνουν ότι ο ρόλος του υγιούς ναρκισσισμού εμφανίζεται καθημερινά στον πληθυσμό και μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να παρακινήσουν τους εαυτούς τους να βελτιωθούν, να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους και να προοδεύσουν στη ζωή τους.

Όταν όμως η επιδίωξη για επιτυχία ή κέρδος περιλαμβάνει υπερβολική επιθυμία για σημασία και αποδοχή και μια έντονα μεγαλομανή αίσθηση του εαυτού, πάει να πει ότι πλέον ξεφεύγει από τη σφαίρα του υγιούς ναρκισσισμού.

Ένας παθολογικός ναρκισσιστής βλέπει όλους τους άλλους ως προέκταση του εαυτού του. Όσοι βρίσκονται στη ζωή ενός ναρκισσιστή, ιδίως στον στενό κύκλο του, πρέπει πάντα να επιδεικνύουν τελειότητα, επειδή συμβάλλουν στην αυτοεικόνα του ίδιου του ναρκισσιστή. Όπως πολλές διαταραχές προσωπικότητας, ο ναρκισσισμός εκδηλώνεται στις στενές σχέσεις μέσω του κύκλου της εξιδανίκευσης και της υποτίμησης, δημιουργώντας την έννοια της λεγόμενης τοξικής σχέσης.

Εύρεση θύματος

Ένας ναρκισσιστής επιλέγει τους συντρόφους του με βάση το αν ο σύντροφος επιβεβαιώνει τη μεγαλειώδη αίσθηση του εαυτού του. Και δεδομένου ότι η ύπαρξη αυτής της επιβεβαίωσης είναι ο βασικός οδηγός για τη σχέση ενός ναρκισσιστή, γενικά δεν ενδιαφέρεται να μάθει πολλά για το άλλο άτομο.

Τα πράγματα που προσελκύουν τους ναρκισσιστές δεν είναι τα προσωπικά χαρακτηριστικά του άλλου ατόμου ή ακόμη και η σύνδεση που προκύπτει από τη σχέση. Αν το άτομο έχει ένα αξιόλογο κύρος στα μάτια τους και το βρίσκουν ελκυστικό, είναι συνήθως πρόθυμοι να προχωρήσουν γρήγορα σε σχέση. Δυστυχώς, καθώς το αγνό ενδιαφέρον ενός ναρκισσιστή για το άλλο άτομο είναι συνήθως επιφανειακό, ο ναρκισσιστής συχνά χάνει το ενδιαφέρον του για τη σχέση εξίσου ξαφνικά όπως την ξεκίνησε.

Η ναρκισσιστική κακοποίηση είναι μια μορφή ακραίας ψυχολογικής και συναισθηματικής κακοποίησης που χαρακτηρίζεται από χειριστική επικοινωνία και σκόπιμη εξαπάτηση με σκοπό την εκμετάλλευση από ένα άτομο που πληροί τα κριτήρια του παθολογικού ναρκισσισμού.

Μορφές ναρκισσισμού

Η ναρκισσιστική κακοποίηση μπορεί να είναι ύπουλη και δύσκολα αναγνωρίσιμη. Δεδομένου ότι τα σημάδια της ναρκισσιστικής κακοποίησης δεν είναι πάντα εμφανή, είναι σημαντικό να τα ονομάζουμε και να τα αναγνωρίζουμε.

Gaslighting: Ο ναρκισσιστής χρησιμοποιεί μια στρατηγική χειραγώγησης γνωστή ως gaslighting για να κάνει το θύμα να αμφιβάλλει για την ικανότητά του να πάρει μια απόφαση ή να προβεί σε μια ενέργεια. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική για να διατηρήσουν τον έλεγχο της αίσθησης της πραγματικότητας του άλλου ατόμου. Όταν συμβαίνει το gaslighting, τα θύματα αισθάνονται αμφιβολίες και ανασφάλεια και ορισμένα δυσκολεύονται ακόμη και να αναγνωρίσουν το γεγονός ότι δέχονται gaslighting. Σε ορισμένες σχέσεις, αναπτύσσεται μια συν-εξάρτηση μεταξύ του ναρκισσιστή και του θύματος στην οποία το θύμα αποδέχεται τη θέση εξουσίας του ναρκισσιστή.

Η Νοοτροπία του Θύματος: Η νοοτροπία αυτή, η οποία είναι κοινή στα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, υπονοεί ότι όλοι χρωστούν κάτι στον ναρκισσιστή. Η κλινική εμπειρία δείχνει ότι ο ναρκισσιστής τείνει να δημιουργεί μια ψεύτικη αφήγηση για το πώς δεν πήρε αυτό που έπρεπε να πάρει στη ζωή του επειδή αδικήθηκε από άλλους. Αυτή η ιστορία τους επιτρέπει να αισθάνονται ότι δικαιούνται να έχουν θυμό και δυσαρέσκεια προς τον οποιονδήποτε, και ειδικότερα προς τους ανθρώπους που θεωρούν επιτυχημένους.

Κύκλος εξιδανίκευσης – υποτίμησης: Οι ναρκισσιστές διαμορφώνουν πολωμένες πεποιθήσεις για τον εαυτό τους και τους άλλους, πράγμα που σημαίνει ότι οι απόψεις τους για τον εαυτό τους και τους άλλους μπορεί να είναι εξαιρετικά θετικές ή ακραία αρνητικές.

Κατά το στάδιο της εξιδανίκευσης, ο ναρκισσιστής δημιουργεί μια αίσθηση άρρηκτης σύνδεσης με το θύμα. Ανεξάρτητα από το είδος της σχέσης – είτε πρόκειται για ρομαντική, επαγγελματική ή οικογενειακή – κινείται γρήγορα δημιουργώντας έντονες σχέσεις.

Κάποια στιγμή, ο σύντροφος του ναρκισσιστή θα τον απογοητεύσει με κάποιο τρόπο, συνήθως όχι σκόπιμα. Ως αντίδραση, ο ναρκισσιστής θα επικρίνει κάθε κίνηση, θα βγάλει βιαστικά συμπεράσματα και θα αντιδράσει δραματικά σε αυτές τις απογοητεύσεις. Ο ναρκισσιστής θα αρχίσει να βλέπει τον σύντροφό του ως ελαττωματικό και θα τον κατηγορεί ότι δεν είναι ο τέλειος σύντροφος που περίμενε ότι θα ήταν. Αυτή η φάση χαρακτηρίζεται από λεκτική και σωματική κακοποίηση, ταπείνωση, εκφοβισμό και συκοφάντηση.

Αίσθημα κενού: Σύμφωνα με τον Kernberg, τον ψυχίατρο που αναφέραμε πιο πάνω, η αδυναμία των ναρκισσιστών να αναπτύξουν ικανοποιητικές και μακροχρόνιες σχέσεις, έχει ως αποτέλεσμα έναν μονίμως άδειο εσωτερικό κόσμο.

Οι ασθενείς με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας συχνά θα «ξυπνήσουν» απότομα στην ηλικία των 40, 50 ή 60 με μια απεγνωσμένη αίσθηση απώλειας ταυτότητας. Ο ναρκισσιστής συχνά παλεύει με συναισθήματα κενού που προέρχονται από τη στήριξη σε μια ψευδή μεγαλομανή αίσθηση του εαυτού που τον εμποδίζει να δείξει την ευαλωτότητά του. Στη συνέχεια, συνήθως προβάλλει τα συναισθήματα κενού πουν νιώθει, στον σύντροφο του ή σε μια κοντινή του σχέση. Πολλοί από αυτούς τους ασθενείς υποφέρουν από απώλεια ταυτότητας και συνήθως νιώθουν αποξενωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο.

Καθοδήγηση στη σχέση με έναν ναρκισσιστή

Δεδομένου ότι ο ναρκισσιστής συχνά αναπτύσσει σχέσεις ελέγχου και χειραγώγησης με τους φίλους, την οικογένεια και τον/την σύντροφό του, το θύμα μπορεί να αισθάνεται απρόθυμο να βασιστεί στον στενό του κύκλο για υποστήριξη. Η εύρεση ενός θεραπευτή που ειδικεύεται στην αποκατάσταση της ναρκισσιστικής κακοποίησης είναι το πρώτο βήμα για την έναρξη της θεραπευτικής διαδικασίας.

Σύμφωνα πάλι με τον Kernberg, οι σχέσεις με έναν ναρκισσιστή σύντροφο είναι από τις πιο δύσκολες στη θεραπεία. Οι ναρκισσιστές σύντροφοι συχνά δεν επιθυμούν να συμμετάσχουν στη θεραπεία επειδή δεν παραδέχονται ότι χρειάζονται βοήθεια και θεωρούν πρόκληση να συνεργαστούν με έναν θεραπευτή. Η αποτελεσματική θεραπεία ζευγαριών είναι σπάνια αλλά όχι αδύνατη και μπορεί να προκύψει μόνο όταν ο ναρκισσιστής σύντροφος αναγνωρίσει ότι οι προσδοκίες του είναι παράλογες και καταστροφικές.