Αν ρωτήσεις έναν νέο άνθρωπο πόση ώρα περνάει καθημερινά στο κινητό του, οι περισσότεροι θα σου απαντήσουν «λίγο, μόνο μερικά reels βλέπω». Κι όμως, αυτό το «λίγο» μεταφράζεται σε ώρες καθημερινά μπροστά σε έναν ατελείωτο ποτάμι από σύντομα βίντεο — TikToks, Reels, Shorts — που καταναλώνονται χωρίς δεύτερη σκέψη, χωρίς σταματημό, χωρίς τέλος. Πόσες φορές έχεις πει «θα δω μόνο δύο reels» και ξαφνικά έχει περάσει μία ώρα; Αυτό το ατελείωτο scroll, αυτό το χαζολόγημα που όλοι θεωρούμε αθώο, ίσως δεν είναι τόσο αθώο τελικά.

Σύμφωνα με νέες έρευνες στη νευροεπιστήμη, η υπερκατανάλωση σύντομου περιεχομένου (TikTok, Reels, YouTube Shorts) μπορεί να επιβαρύνει τον εγκέφαλό μας έως και πέντε φορές περισσότερο από τη μέτρια κατανάλωση αλκοόλ, επηρεάζοντας τη μνήμη, την προσοχή και τον αυτοέλεγχο. Τα νέα ευρήματα προειδοποιούν πως αυτή η συνήθεια μπορεί να είναι πολύ πιο επιβλαβής για τον εγκέφαλο από ό,τι θεωρούσαμε.

Ο μηχανισμός της ευχαρίστησης

Για να καταλάβουμε το φαινόμενο, πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος μας. Κάθε φορά που κάνουμε scroll και βλέπουμε ένα νέο βίντεο, ο εγκέφαλός μας απελευθερώνει ντοπαμίνη με αποτέλεσμα να παίρνουμε το αίσθημα της ευχαρίστησης και της επιβράβευσης. Στο TikTok ή στα instagram reels, αυτή η διαδικασία είναι προσεκτικά σχεδιασμένη, έτσι ώστε με κάθε swipe να προσφέρει κάτι καινούριο, ένα αστείο, μια πληροφορία, ένα ερέθισμα. Η ντοπαμίνη ανεβαίνει για μερικά δευτερόλεπτα και ύστερα πέφτει απότομα και τότε το μυαλό ζητάει κι άλλο. Αυτή η συνήθεια δημιουργεί ένα μοτίβο «γρήγορης ανταμοιβής», όπου η προσμονή του επόμενου βίντεο γίνεται πιο ισχυρή από την απόλαυση του ίδιου του περιεχομένου.

Με τον καιρό, αυτή η συνεχής διέγερση αρχίζει να επαναπρογραμματίζει το νευρικό μας σύστημα και ο εγκέφαλος μαθαίνει να συνδέει την ευχαρίστηση με τη διαρκή αλλαγή, την ταχύτητα και τη ροή νέων ερεθισμάτων. Ό,τι δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτό το μοντέλο, όπως η ανάγνωση ενός βιβλίου, η συγκέντρωση σε μια εργασία ή η ακρόαση ενός ανθρώπου χωρίς διακοπές, μοιάζει ξαφνικά αφόρητα αργό.

Η σύγκριση με το αλκοόλ

Το αλκοόλ έχει φυσικές, τοξικές επιδράσεις στον εγκέφαλο και επηρεάζει τα κύτταρα, τη μνήμη και τη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, το σώμα μας έχει μηχανισμούς αποτοξίνωσης για το αλκοόλ και έτσι μετά από μερικές ώρες ή μέρες, η χημεία στον εγκέφαλο επανέρχεται.
Αντίθετα, με το scrolling τα πράγματα είναι διαφορετικά, δεν έχουμε να κάνουμε με μία εξωτερική ουσία που μπορείς να αποβάλλεις. Είναι συνήθεια, είναι μια συμπεριφορά που ενισχύεται κάθε φορά που την επαναλαμβάνεις, και τότε οι νευρώνες σου δημιουργούν νέες συνάψεις, το σύστημα ανταμοιβής σου μαθαίνει ότι η ευχαρίστηση έρχεται μόνο όταν αλλάζει κάτι κάθε δευτερόλεπτο. Το αποτέλεσμα δεν είναι βραχυπρόθεσμο, είναι η επανεκπαίδευση του εγκεφάλου.

Έτσι, ενώ το αλκοόλ μπορεί να προκαλέσει παροδική θολούρα, το συνεχές scrolling δημιουργεί χρόνια δυσκολία συγκέντρωσης. Οι επιστήμονες το παρομοιάζουν με «ψηφιακή εξάρτηση», που δε σκοτώνει κύτταρα, αλλά καταστρέφει τη νευρολογική αντοχή στην ανία. Και αυτό είναι πιο επικίνδυνο μίας και δε σε πονάει αμέσως, αλλά σταδιακά αλλάζει τον τρόπο που σκέφτεσαι, μαθαίνεις και ζεις.

Η απώλεια της υπομονής

Πόσες φορές έχεις ξεκινήσει να δεις μια ταινία και, πέντε λεπτά μετά, πιάνεις τον εαυτό σου να χαζεύει το κινητό; Ή να ακούς κάποιον να μιλάει και να σε τραβάει η οθόνη να την κοιτάξεις και να αφήσεις τον συνομιλητή σου; Αυτή η ανικανότητα παραμονής στην προσοχή είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της συνεχούς διέγερσης και της έκκρισης της ντοπαμίνης.

Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι όσο περισσότερο καταναλώνουμε σύντομο περιεχόμενο, τόσο περισσότερο υποβαθμίζουμε την ικανότητά μας για βαθιά σκέψη. Η ανάγνωση, η μελέτη, η δημιουργική γραφή ή η εμβάθυνση σε ένα θέμα είναι «αργές ανταμοιβές» πράγματα που χρειάζονται χρόνο και υπομονή για να αποδώσουν ευχαρίστηση. Όταν όμως ο εγκέφαλος έχει συνηθίσει στην άμεση ντοπαμίνη κάθε 15 δευτερόλεπτα, αυτές οι δραστηριότητες μοιάζουν βαρετές, δύσκολες, ή ακόμα και ψυχοφθόρες και έτσι, σταδιακά, χάνουμε τη χαρά του βάθους και την ικανότητα με αποτέλεσμα να μένουμε εγκλωβισμένοι στην επιφάνεια.

Η ψευδαίσθηση της χαλάρωσης

Πολλοί θεωρούν ότι το scroll είναι μία μορφή χαλάρωσης και ξεκούρασης του μυαλού. «Απλώς χαζεύω λίγο πριν κοιμηθώ», ακούς συχνά να σου λένε, στην πραγματικότητα όμως, ο εγκέφαλος δε χαλαρώνει, δουλεύει υπερωρίες. Η συνεχής ροή νέων εικόνων, ήχων και μικρών ιστοριών κρατάει το σύστημα ανταμοιβής σε συναγερμό και δεν αποφορτίζεται ποτέ. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί νιώθουν εξάντληση μετά από μια ώρα στο TikTok ή στο Instagram, χωρίς να έχουν κάνει τίποτα, είναι μια αδιόρατη νοητική κόπωση. Είναι σαν να έχεις τρέξει μαραθώνιο μέσα στο κεφάλι σου, δεν το λες και ξεκούραση, απλώς δεν το καταλαβαίνεις.

Το πιο ανησυχητικό είναι ότι αλλάζει το ποιοι είμαστε

Η μεγαλύτερη απειλή δεν είναι η απώλεια χρόνου είναι η αλλαγή ταυτότητας. Οι επιστήμονες περιγράφουν το φαινόμενο ως «νευρολογικό επαναπρογραμματισμό», δηλαδή ο εγκέφαλος συνηθίζει να ζητά άμεση ευχαρίστηση σε όλα , όχι μόνο στα βίντεο, αλλά και στη ζωή. Θέλουμε να μάθουμε κάτι και βαριόμαστε αν δεν το καταλάβουμε αμέσως. Θέλουμε σχέσεις, αλλά κουραζόμαστε αν δεν μας γεμίζουν με συνεχή ενθουσιασμό. Θέλουμε δουλειές, αλλά αλλάζουμε κατεύθυνση μόλις σταματήσουν να μας προκαλούν ένταση. Το «scroll mind» μεταφέρεται παντού, στη σκέψη, στις συνήθειες, στις επιλογές μας.

Και τώρα τι;

Η λύση δεν είναι να πετάξουμε το κινητό, αλλά να ανακτήσουμε τον έλεγχο και να μάθουμε ξανά την τέχνη της ανίας, της καθυστέρησης, της συγκέντρωσης. Πρέπει να μάθουμε ξανά πως να αφήσουμε το μυαλό να μείνει λίγο χωρίς ερεθίσματα και να βαρεθεί, να περιμένει, να ξαναβρεί ρυθμό. Η ντοπαμίνη δεν είναι εχθρός είναι το καύσιμο της απόλαυσης, αλλά όταν γίνεται εξάρτηση, καταλήγουμε άδειοι από εσωτερική ικανοποίηση. Το αλκοόλ προκαλεί πονοκέφαλο που φεύγει.Το ατελείωτο scroll προκαλεί διάσπαση προσοχής που μένει και «καταστρέφει» τον εγκέφαλο. Αν δεν το συνειδητοποιήσουμε έγκαιρα, μπορεί να ξυπνήσουμε μια μέρα και να διαπιστώσουμε ότι δεν χάσαμε απλώς ώρες στο TikTok, αλλά κάτι πολύ πιο σημαντικό τη δυνατότητα να ζήσουμε αληθινά τον χρόνο μας.

 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.