Συχνά όταν ξεκινούμε τη συγγραφή ενός άρθρου η καρδιά αρχίζει να χτυπά πιο γρήγορα, τα χέρια να τρέμουν και οι σκέψεις να σπριντάρουν με ταχύτητα. Τι θα γίνει αν οι άνθρωποι που επικοινωνώ δεν απαντήσουν; Τι θα γίνει αν γράψω κάτι …; Τι θα γίνει αν, αν, αν. Τι ακριβώς είναι το άγχος και τι συμβαίνει στο σώμα και στον εγκέφαλ για να προκαλείται αυτό το συναίσθημα; 

Το να απαντήσει κανείς στο πρώτο αυτό ερώτημα είναι δύσκολο, εν μέρει επειδή δεν υπάρχει ένας μόνο τρόπος να βιώνει κανείς το άγχος. «Θα έλεγα ότι υπάρχουν τόσα είδη άγχους όσα και άνθρωποι στον κόσμο» λέει ο Όλιβερ Ρόμπινσον, επικεφαλής του Anxiety Lab στο University College London. 

Γνωρίζουμε ότι όλοι οι άνθρωποι βιώνουν άγχος — και αυτό είναι χρήσιμο, γιατί μας βοηθά να είμαστε έτοιμοι σε καταστάσεις που μπορεί να είναι επικίνδυνες. Σκέψου να περπατάς μόνος στο σκοτάδι προς το σπίτι· εκείνο το συναίσθημα ετοιμότητας και εγρήγορσης μπορεί να σε βοηθήσει να αντιδράσεις αν συμβεί κάτι απρόοπτο. Το πρόβλημα ξεκινά όταν συνεχίζεις να νιώθεις έτσι ακόμα και όταν είσαι ασφαλής στο σπίτι σου. «Το άγχος είναι μια αντίδραση στην απειλή, χωρίς να υπάρχει κάποιο ερέθισμα που προκαλεί απειλή» υποστηρίζει ο Σαχίμπ Κάλσα από το Laureate Institute for Brain Research στην Τάλσα της Οκλαχόμα. 

Δεν ξέρουμε ακριβώς τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν κάποιος νιώθει άγχος, τονίζει ο Ρόμπινσον, ωστόσο μια περιοχή του εγκεφάλου που έχει μελετηθεί εκτενώς είναι η αμυγδαλή (στον μέσο κροταφικό λοβό), καθώς σχετίζεται με αναμνήσεις φόβου και είναι υπεύθυνη για τον εντοπισμό κινδύνου και την πρόκληση ακούσιων συναισθηματικών αντιδράσεων. 

Όταν η αμυγδαλή εντοπίσει μια πιθανή εξωτερική απειλή στέλνει σήματα στον προμετωπιαίο φλοιό — την περιοχή στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου που ασχολείται με σύνθετες λειτουργίες όπως η ρύθμιση των συναισθημάτων. Εκεί παρεμβαίνουν δύο υπο-περιοχές: είτε ο ραχιαίος μέσος προμετωπιαίος φλοιός (dorsomedial prefrontal cortex) λέει στην αμυγδαλή να προσέξει αυτά τα σήματα, είτε ο κοιλιακός μέσος προμετωπιαίος φλοιός (ventromedial prefrontal cortex) τα μειώνει.
Πιστεύεται ότι σε μια διαταραχή άγχους, αυτή η κατά τα άλλα χρήσιμη διαδικασία παύει να λειτουργεί σωστά, με αποτέλεσμα να βιώνουμε άγχος σε ακατάλληλες στιγμές ή με υπερβολική ένταση. 

Αλλά οι πιθανοί παράγοντες που πυροδοτούν το άγχος δεν προέρχονται μόνο από εξωτερικές πηγές. «Μπορεί να υπάρξει μια αλλαγή μέσα στο σώμα σου και τότε να εμφανιστεί η αντίληψη της απειλής» λέει ο Κάλσα. Αυτό οφείλεται σε κάτι που ονομάζεται εσωτερική αντίληψη (interoception). Συχνά αναφερόμενη ως η έκτη αίσθηση μας, η εσωτερική αντίληψη είναι ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλός μας παρακολουθεί ασυνείδητα τι συμβαίνει μέσα στο σώμα — όπως η ένταση στους μυς ή τα επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα στο αίμα. «Πολλές φορές, το άγχος είναι μια παρερμηνεία ενός [σωματικού] σήματος». Για παράδειγμα, η συνειδητοποίηση ότι ο καρδιακός σου ρυθμός έχει αλλάξει μπορεί να προκαλέσει άγχος, κάνοντάς σε να νομίζεις ότι παθαίνεις καρδιακή προσβολή. 

Υπάρχουν στοιχεία ότι η αυξημένη εσωτερική επίγνωση μπορεί να συμβάλλει σε συναισθήματα άγχους. Δεδομένου ότι το άγχος φαίνεται να εξαρτάται από αυτή τη σύνδεση μεταξύ νου και σώματος από που ξεκινά το αρχικό ερέθισμα — στον εγκέφαλο ή στο σώμα;

«Κάποιοι θα έλεγαν ότι και τα δύο συμβαίνουν ταυτόχρονα. Είναι τόσο κοντά χρονικά που, για πρακτικούς λόγους δεν έχει σημασία». Αυτό που φαίνεται ξεκάθαρο είναι ότι και οι δύο πλευρές παίζουν ρόλο στο άγχος. «Αν το σκεφτείς εξελικτικά αυτός ο βρόχος ανατροφοδότησης είναι πιθανόν χρήσιμος, γιατί σου επιτρέπει να προσαρμόζεσαι και να ανανεώνεις την αντίληψή σου για τον κόσμο». 

Άγχος vs Αγχώδεις Διαταραχές 

Το άγχος είναι ένα συναίσθημα φόβου ή ανησυχίας που συχνά συνοδεύεται από σωματικά συμπτώματα, όπως εφίδρωση ή ταχυκαρδία. Αν και το να νιώθει κανείς άγχος είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε αγχωτικές καταστάσεις, όταν αυτό το συναίσθημα προκαλείται υπερβολικά είναι δύσκολο να ελεγχθεί ή εμφανίζεται χωρίς συγκεκριμένη αιτία μπορεί να αποτελεί ένδειξη κάποιας αγχώδους διαταραχής. 

Τέτοιες διαταραχές περιλαμβάνουν διάφορες καταστάσεις, όπως φοβίες, κοινωνική αγχώδη διαταραχή και γενικευμένη αγχώδη διαταραχή (GAD) και μπορεί να έχουν εξουθενωτική επίδραση στη ζωή ενός ατόμου. Περίπου το 4% των ανθρώπων παγκοσμίως πάσχουν από κάποια αγχώδη διαταραχή, ενώ έως και το ένα τρίτο θα εμφανίσει μία σε κάποια φάση της ζωής του.

Γιατί εξελίχθηκε το άγχος; 

Δεδομένου ότι το άγχος είναι καθολικό και αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι εξελίχθηκε για κάποιον λόγο. Η πιο καθιερωμένη θεωρία υποστηρίζει ότι εξελίχθηκε για να μας βοηθήσει να εντοπίζουμε κινδύνους — και ιδιαίτερα να αποφεύγουμε θηρευτές, όπως τα άγρια ζώα που κυνηγούσαν τους προγόνους μας. Για παράδειγμα το άγχος μπροστά στην πιθανότητα να συναντήσει κανείς ένα μεγάλο αιλουροειδές θα μπορούσε να οδηγήσει σε προσαρμοστικές συμπεριφορές, όπως το να ταξιδεύει κανείς σε ομάδες, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής. 

Αυτό υποδηλώνει ότι το άγχος μπορεί να υπάρχει σε όλα τα θηράματα στη φύση, ωστόσο είναι δύσκολο να πούμε με σιγουριά αν ένα ζώο αισθάνεται πραγματικά άγχος.
Στους ανθρώπους ο μόνος τρόπος να το επιβεβαιώσουμε είναι να τους ρωτήσουμε — κάτι που δεν μπορούμε να κάνουμε με τα ζώα. Αντ’ αυτού, μπορούμε να εξετάσουμε αν η συμπεριφορά τους μοιάζει με αυτή ενός ανθρώπου που αισθάνεται άγχος. 

Ο ψυχολόγος Jeffrey Mermelstein, που εργάζεται στο Αλμπουκέρκι του Νέου Μεξικό, πιστεύει ότι υπάρχει και μια δεύτερη όψη στην εξέλιξη του άγχους στους ανθρώπους. Υποστηρίζει ότι, εκτός από το φόβο για θηρευτές, εξελίχθηκε και μια μορφή κοινωνικού άγχους που σχετίζεται με τη συνοχή και την αφοσίωση στην ομάδα.
Αυτό μας έχει αφήσει με δύο ευρείς τύπους άγχους: 

1. Tο άγχος απέναντι σε εξωτερικούς κινδύνους (όπως οι θηρευτές) και 

2. Tο άγχος που σχετίζεται με τις κοινωνικές σχέσεις και τη θέση μας μέσα σε μια ομάδα. 

*Με στοιχεία από το New Scientist.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.