Μια σύγχρονη αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι παίρνουν τη γυμναστική πολύ στα σοβαρά. Σκεφτείτε τα δέκα χιλιάδες βήματα της εφαρμογής στα κινητά που θέλουμε εμμονικά να καλύψουμε μέχρι το πέρας της μέρας. Αν τερματίσουμε τον μαραθώνιο, μας μπαίνουν ιδέες για τον υπερμαραθώνιο. Κιλά κι άλλα κιλά στα squats – απλά φροντίστε να το δημοσιεύσετε στα social media, αλλιώς είναι σα να μη συνέβη ποτέ. Α ναι, και η γιόγκα, λοιπόν, οι άνθρωποι παίρνουν τη γιόγκα πολύ σοβαρά.

Το να παίρνεις την υγεία στα σοβαρά είναι υπέροχο, αναμφισβήτητα καλύτερο από το να μην την σκέφτεσαι καθόλου. Τούτου λεχθέντος, μια από τις μεγαλύτερες χαρές της άσκησης είναι το παιχνίδι. Η προπόνησή σας πρέπει να είναι σκληρή, αλλιώς θα μείνετε στάσιμοι και δεν θα δυναμώσετε ποτέ. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι και διασκεδαστική παράλληλα.

Πολλές φορές όταν κάνω γυμναστική καταλήγω να κυλιέμαι στο πάτωμα. Στην πραγματικότητα, αυτό ήταν που με ώθησε να ασχοληθώ με τη γυμναστική εξ αρχής, ένα ομαδικό μάθημα γυμναστικής στο οποίο το σέρνεσαι στο πάτωμα ήταν απαραίτητο. Μου θύμισε τα παιδικά μου χρόνια που κυλιόμουν σε λόφους και γκαζόν όταν πηγαίναμε στο χωριό της γιαγιάς μου. Μετά από χρόνια αντιλαμβανόμαστε πως αυτό ήταν μια αυθόρμητη και ευχάριστη πράξη.

Μέσα από το παιχνίδι μαθαίνουμε βασικές δεξιότητες ζωής. Πέφτουμε, σπρώχνουμε και κυλιόμαστε και ενσωματώνουμε τα μαθήματα στο ευρύτερο φάσμα της ζωής. Το παιχνίδι είναι ένα μέσο ανακάλυψης των ορίων. Οι άνθρωποι και τα τετράποδα δεν είναι τα μόνα ζώα που κατακτούν δεξιότητες με αυτόν τον τρόπο. Νέα έρευνα από το Πανεπιστήμιο του York δείχνει ότι τα κοράκια και οι παπαγάλοι μαθαίνουν μέσω του παιχνιδιού.

Η μελέτη, με επικεφαλής ερευνητές των Πανεπιστημίων του York και του St Andrews, έδειξε ότι δύο είδη πτηνών ήταν σε θέση να ολοκληρώσουν διάφορα καθήκοντα με μεγαλύτερη επιτυχία εάν είχαν προηγουμένως εξερευνήσει το αντικείμενο που εμπλέκεται με τα καθήκοντα αυτά.

Με τον όρο εξερεύνηση, οι ερευνητές εννοούν να παίζουν με τα αντικείμενα: να τα τσιμπολογούν, να τα κυλούν, να τα αναποδογυρίζουν, να ανακαλύπτουν τι μπορεί να κάνει. Οι ερευνητές επέλεξαν το κοράκι της Νέας Καληδονίας, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι χρησιμοποιεί αντικείμενα στη φύση, ενώ οι παπαγάλοι kea είναι μια ιδιαίτερα καταστροφική ποικιλία που φαίνεται να παίζει έντονα μέσα στο περιβάλλον τους.

Η ομάδα προσέφερε στα πουλιά διάφορα τουβλάκια και σχοινιά. Στη συνέχεια πρόσφεραν μια λιχουδιά ως ανταμοιβή για να διαπιστώσουν αν τα πουλιά μπορούσαν να καταλάβουν πώς να χρησιμοποιούν τα αντικείμενα για να κερδίσουν την τροφή τους. Οι ερευνητές ανακάτεψαν τα εργαλεία σε μεταγενέστερες συνεδρίες για να δουν αν μπορούσαν να θυμηθούν ποια εργαλεία έκαναν τι. Το έκαναν.

Αυτό σημαίνει ότι τα πουλιά δεν φαίνεται να αναζητούσαν ρητά πληροφορίες σχετικά με τα αντικείμενα, αλλά μάλλον μάθαιναν τις ιδιότητές τους τυχαία μέσω της εξερεύνησής τους.

Οι φιλόσοφοι υπερασπίζονται το παιχνίδι εδώ και αιώνες. Ο Alan Watts παρατήρησε ότι οι δυτικές κοινωνίες αντιμετωπίζουν την εργασία ως μια σοβαρή δραστηριότητα, που απέχει κατά πολύ από κάθε έννοια παιχνιδιού. Πίστευε ότι η κοινωνική και σεξουαλική μας ακαμψία προέρχεται από αυτή την προσκόλληση μας σε αυτή την αυστηρότητα και στο ότι τα παίρνουμε όλα πολύ στα σοβαρά – κάποτε είπε ότι οι θεοί της Ανατολής γελούν και παίζουν, ενώ οι θεοί της Δύσης είναι κάτι αυστηροί τύποι -ενδεικτικό των πολιτισμών που δημιούργησαν τις θεότητες τους.

Η Δύση το έχει ανάποδα: δουλεύεις σκληρά για να κερδίσεις αρκετά χρήματα ώστε να αποκτήσεις αρκετό ελεύθερο χρόνο για να παίξεις. Τι θα γινόταν αν αναποδογυρίζαμε την αντίληψή μας έτσι ώστε το επάγγελμά μας να είναι παρόμοιο με το να παίζουμε κιθάρα ή να χορεύουμε; Θα είχαμε πολύ περισσότερη ενέργεια στο τέλος της ημέρας, υποστηρίζει, γιατί θα απολαμβάναμε τη διαδικασία του να παίζουμε στη ζωή αντί να φοβόμαστε τα καθήκοντά μας προκειμένου να επιτύχουμε μια ανταμοιβή αργότερα – ένα μάλλον θρησκευτικό συναίσθημα.

Ο Watts προτείνει να διεκπεραιώνουμε τις υποχρεώσεις μας σε αυτό το πνεύμα. Μην κάνετε διάκριση μεταξύ εργασίας και παιχνιδιού. Να θεωρείτε όλα όσα κάνετε ως παιχνίδι και να μη φαντάζεστε ούτε για ένα λεπτό ότι πρέπει να είστε σοβαροί.

Ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς του 20ού αιώνα, ο Johan Huizinga, διατυπώνει διατυπώνει στο βιβλίο του Ο Άνθρωπος και το Παιχνίδι (“homo Ludens”, ο παίζων άνθρωπος, από το λατινικό ludi, παιχνίδια) μια γενική θεωρία για την γένεση του ανθρώπινου πολιτισμού: ο πολιτισμός γεννιέται από την έμφυτη στον άνθρωπο τάση να παίζει, και οι διάφορες πολιτισμικές μορφές, από το δίκαιο και την φιλοσοφία ώς την ποίηση και την τέχνη, μπορούν να κατανοηθούν ως εκδηλώσεις ή μεταμορφώσεις της θεμελιώδους ορμής προς το παιχνίδι.

Για τον Johan Huizingaτο παιχνίδι είναι αρχαιότερο από τον πολιτισμό μιας και τα ζώα δεν περίμεναν να έλθει ο άνθρωπος για να τα μάθει να παίζουν. Τα ζώα παίζουν ακριβώς όπως και οι άνθρωποι. Τα κουτάβια προσκαλούν το ένα το άλλο στο παιχνίδι με μια ορισμένη τελετουργικότητα η οποία εκδηλώνεται στη διάθεση και τις κινήσεις τους. Τηρούν τον κανόνα να μη δαγκώνουν ή να μη δαγκώνουν δυνατά το αυτί του αδελφού τους. Παριστάνουν ότι είναι πολύ αγριεμένα. Και -το σπουδαιότερο- είναι ολοφάνερο πως διασκεδάζουν και χαίρονται τρομερά με όλα αυτά τα καμώματα. Και υπάρχουν άλλες πολύ πιο ανεπτυγμένες μορφές. Κανονικοί αγώνες και ωραίες παραστάσεις μπροστά σε ένα κοινό που θαυμάζει.

Είναι δηλαδή κάτι περισσότερο από μια απλή φυσιολογική λειτουργία ή αντίδραση, ένα απλό ένστικτο. Περισσότερο είναι μια σημαίνουσα λειτουργία, υπάρχει δηλαδή κάποιο νόημα σ’ αυτήν. Μια λειτουργία με μεγάλη σπουδαιότητα μέσα στο διάγραμμα της ζωής, με μια δυσκολία όμως να καθορισθεί η ακριβής φύση και σημασία της. Είναι εκφόρτιση υπερεκχυλίζουσας ζωικής ενέργειας, ικανοποίηση κάποιου μιμητικού ενστίκτου, ανάγκη εκγύμνασης του νεαρού πλάσματος, εξάσκηση αυτοκυριαρχίας, άσκηση ικανοτήτων στην αναμέτρηση με τους άλλους για να συντηρήσει το αίσθημα της προσωπικής αξίας, εκτόνωση βλαβερών ενορμήσεων;

Όποια και να είναι η απάντηση, σίγουρα η ενσωμάτωση του παιχνιδιου στην καθημερινότητα ή στην εργασία μας είναι κάτι πιο εύκολο να το λες παρά να το κάνεις. Αλλά η ιδέα δεν είναι χωρίς προηγούμενο. Όλοι μας μάθαμε παίζοντας κάποια στιγμή στη ζωή μας, είτε στήνοντας ξύλινα τουβλάκια σε κάστρα, είτε επιτιθέμενοι σε αόρατους ανεμόμυλους με σπαθιά από κλαδιά. Ο αείμνηστος νευροεπιστήμονας Jaak Panksepp πιστεύει ότι το παιχνίδι είναι ένα τόσο σημαντικό συστατικό της γενετικής μας σύστασης που ονόμασε μία από τις επτά πρωταρχικές διεργασίες του εγκεφάλου σύστημα PLAY.

Πέρα από τα όρια, ο Panksepp εικάζει ότι το σύστημα αυτό μας βοηθά να μάθουμε «μη κοινωνικές φυσικές δεξιότητες», όπως η αναζήτηση τροφής και το κυνήγι. Το παιχνίδι είναι πρωταρχικής σημασίας και για τις κοινωνικές δεξιότητες, από το φλερτ και το σεξ μέχρι την ανάπτυξη φιλίας. Μας βοηθάει να ανταγωνιζόμαστε για την καταξίωση και να συνεργαζόμαστε όταν αυτό είναι απαραίτητο. Ο Panksepp τοποθετεί το παιχνίδι στα θεμέλια αυτού που αποκαλούμε κοινωνία:

Το παιχνίδι μπορεί να είναι μια ουσιαστική δύναμη για την κατασκευή πολλών ανώτερων λειτουργιών του κοινωνικού μας εγκεφάλου.

Οι Αρχαίοι Έλληνες διέκριναν τον αγώνα από την παιδιά. Η λέξη αγών προϋποθέτει τη συνάθροιση, μιας και έχει σχέση με την αγορά. Υπάρχει όμως ουσιαστική ταυτότητα αγώνα με την παιδιά, ακόμη και αν στα ολυμπιακά αθλήματα υπήρξαν μονομαχίες μέχρι θανάτου.

Μετά την εγχείρηση στο γόνατο μου είπαν ότι πρέπει να αποφεύγω εντελώς τα πηδήματα. Αυτό δεν είχε κανένα νόημα για μένα, καθώς το άλμα είναι μία από τις τέσσερις πρωταρχικές κινήσεις του σώματός μας. Με το επαναλαμβανόμενο στρες του τρεξίματος, το οποίο είναι μια σύντομη, ελεγχόμενη μορφή άλματος, έξω από την εξίσωση, άρχισα το άλμα με κουτί για να αυξήσω το κατακόρυφο άλμα μου καθώς και να ενισχύσω την οπίσθια κινητική αλυσίδα μου.

Ένα ψηλό κουτί στην αρχή φαίνεται ανυπέρβλητο. Και πράγματι, αν το σκεφτείτε καλά το άλμα, είναι. Κάθε φορά που εστιάζω στο ύψος δεν τα καταφέρνω. Πριν από μερικούς μήνες άρχισα να παίζω ένα παιχνίδι με τον φίλο και συνεργάτη μου στην προπόνηση, τον Νίκο. Πηγαίνουμε άλμα με άλμα, τρεις σειρές των δέκα, μπρος και πίσω. Πριν το καταλάβουμε και οι δύο ξεπερνούσαμε ύψη που κάποτε μας φαίνονταν αδύνατα.

Μπορούμε να μεταφράσουμε αυτό το απλό παιχνίδι γυμναστικής στην κοινωνία; Αν όλα τα μέρη είναι πρόθυμα, σίγουρα. Αλλά οι άνθρωποι παίρνουν τον εαυτό τους πολύ στα σοβαρά. Πιο συγκεκριμένα, παίρνουμε τις απόψεις μας σαν να είναι η τελευταία λέξη επί των θεμάτων, ειδικά όταν έχουμε να κάνουμε με την πολιτική και την πνευματικότητα. Βάζουμε πολύ ψηλά τον εαυτό μας- κάθε στοιχείο που αποδεικνύει το αντίθετο απορρίπτεται αμέσως ή, ακόμη χειρότερα, χλευάζεται. Ενώ κάποιοι συγχέουν την κοροϊδία με το παιχνίδι, οι μόνοι άνθρωποι που γελάνε με τον κυνικό και αδικαιολόγητο φανατισμό υπό το πρόσχημα του χιούμορ είναι εκείνοι που φοβούνται να δοκιμάσουν πραγματικά τα δικά τους όρια.

Έτσι παραμένουμε σοβαροί, πράγμα που είναι κρίμα. Οι NY Times επισημαίνουν ότι περισσότεροι έφηβοι υποφέρουν από άγχος από ποτέ. Το άγχος είναι η πιο συχνή συναισθηματική διαταραχή στον κόσμο, όμως αντί να εμφυσήσουμε μια υγιή σχέση με μηχανισμούς για τη χαλάρωση του άγχους μας, ενισχύουμε τα προβλήματα που οδήγησαν εξαρχής σε αυτό το ολέθριο άγχος.

Το άγχος είναι ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα -υπέφερα από αυτή τη διαταραχή για 25 χρόνια- δεν υπονοώ ότι το να αρχίσεις να κυλιέσαι από έναν λόφο θα έλυνε όλα τα προβλήματα του κόσμου. Αλλά μπορεί να βοηθήσει. Δεν θα ανακαλύψουμε ποτέ τη σοφία του παιχνιδιού μέχρι να το δοκιμάσουμε. Μπορεί να μην μπορούμε να πετάξουμε σαν τα πουλιά, αλλά σίγουρα μπορούμε να μάθουμε από τις άλλες δεξιότητές τους.

Ο 19ος αιώνας άφησε ελάχιστα περιθώρια για παιγνίδι. Εισβάλει ο ωφελιμισμός, η πεζή αποδοτικότητα και το αστικό ιδεώδες της κοινωνικής ευημερίας. Με τη βιομηχανική επανάσταση και τις τεχνολογικές κατακτήσεις, οι τάσεις αυτές έγιναν πιο έντονες. Η εργασία και η παραγωγή έγιναν το ιδεώδες της εποχής. Όλη η Ευρώπη φόρεσε τη φόρμα του τεχνίτη. Στο εξής τα κυρίαρχα στοιχεία του πολιτισμού έγιναν η κοινωνική συνείδηση, οι εκπαιδευτικές φιλοδοξίες και η επιστημονική ευθυκρισία.

Ο πολιτισμός προϋποθέτει τον περιορισμό και τον έλεγχο του εγώ, την ικανότητα να μην συγχέει τις δικές του επιδιώξεις με τον απώτατο στόχο αλλά να κατανοεί ότι περικλείεται σε ορισμένα δεσμά τα οποία ελεύθερα αποδέχεται.

Η απουσία του πνεύματος του παιχνιδιού καθιστά τον πολιτισμό αδύνατο.