Η Ουτοπία του Τόμας Μορ παρουσιάζει μια ιδανική κοινωνία χωρίς χρήμα, ιδιοκτησία, βία ή ανισότητα. Είναι το συνονθύλευμα επιστημονικής φαντασίας, φιλοσοφίας και πολιτικής σκέψης. Πολλοί σχολιαστές έχουν επίσης χλευάσει το έργο του Μορ αποκαλώντας το σάτιρα καθώς το όραμά του έχει σκοτεινά και μακάβρια υπονοούμενα και ο ιδεαλισμός του είναι τόσο υπερβολικός που καταντάει κωμικός. Ωστόσο, η ουτοπική του σκέψη, προέρχεται από πολλές πολιτικές κατευθύνσεις, και αυτό είναι καλό – είναι η ώθηση που σπρώχνει την κοινωνία προς τα εμπρός.
Πώς θα φανταζόσασταν την τέλεια κοινωνία; Προσπαθήστε, αν μπορείτε, να αφήσετε στην άκρη τις πεποιθήσεις σας και φανταστείτε τον καλύτερο δυνατό κόσμο μας. Πώς θα ήταν οι άνθρωποι; Τι δουλειές θα έκαναν; Ποιος θα πληρωνόταν περισσότερο ή θα ζούσε στα καλύτερα σπίτια; Θα υπήρχαν χρήματα; Θα υπήρχε εγκληματικότητα; Γιατί όχι;
Μερικές φορές μια ουτοπική σκέψη είναι ζωτικής σημασίας και η ίδια η λέξη (αν όχι η ιδέα) ανάγεται στον διανοούμενο του 16ου αιώνα, Τόμας Μορ.
Μια χώρα όπου ρέει μέλι και γάλα
Η Ουτοπία του Μορ εισάγει έναν αφηγητή που συναντά έναν ταξιδιώτη από το νησί της «Ουτοπίας». Αυτός ο ουτοπιστής μας μιλάει για μια τέλεια κοινωνία, απαλλαγμένη από κάθε ανισότητα και βία. Είναι ένας τόπος χωρίς ατομική ιδιοκτησία ή άνιση κατανομή των αγαθών μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της κοινωνίας. Είναι ένας τόπος όπου οι θέσεις εργασίας κατανέμονται δίκαια μεταξύ του πληθυσμού. Είναι μια συνομοσπονδιακή πόλη-κράτος όπου η βία είναι απεχθής και αποτελεί το χειρότερο ταμπού και όπου «όλοι οι άνθρωποι επιδιώκουν με ζήλο το κοινό καλό».
Στην Ουτοπία, τα πολύτιμα μέταλλα έχουν χάσει τη λάμψη τους. Αυτό γίνεται με σκόπιμη αρνητική συσχέτιση – οι καταδικασμένοι αναγκάζονται να φορούν χρυσά στέφανα ή σκουλαρίκια ως μια τελετουργία δημόσιας αποδοκιμασίας. Οι τουαλέτες και τα τραπέζια είναι επίσης φτιαγμένα από χρυσό, καθιστώντας τα τόσο συνηθισμένα που κανείς δεν θα τα επιθυμούσε σε σημείο να βλάψει κάποιον άλλον ώστε να τα αποκτήσει. Ο σίδηρος θεωρείται πολύ πιο πολύτιμο μέταλλο επειδή έχει πρακτικό και χρήσιμο ρόλο. Γιατί να θέλει κανείς φανταχτερά πετράδια ή υπερβολικά εύπλαστα μέταλλα; Ο πλούτος μετριέται, αντίθετα, με «ευθυμία, ψυχική γαλήνη και απαλλαγή από το άγχος».
Ωστόσο, υπάρχει μια σκοτεινή πτυχή σε αυτόν τον εξισωτισμό. Αν κάποιος προσπαθήσει να φύγει από τη χώρα, αρχικά φυλακίζεται. Αν το ξαναπροσπαθήσει, μετατρέπεται σε σκλάβος. Όλοι οι δρόμοι είναι πανομοιότυποι, και μετά από δέκα χρόνια, όλοι πρέπει να ανταλλάξουν σπίτια με κλήρωση. Όλες οι πόρτες είναι ανοιχτές και ο καθένας μπορεί να έρχεται και να φεύγει όποτε το επιθυμεί. Τίποτα δεν είναι δικό σου και τίποτα δεν είναι δικό μου.
Σαν την Ουτοπία δεν έχει
Αν ρωτήσετε δύο διανοητές για την Ουτοπία του Μορ, θα λάβετε δύο διαφορετικές ερμηνείες.
Η μία ερμηνεία είναι ανατρεπτική και επαναστατική. Σε έναν κόσμο μετά τον Μαρξ, είναι αδύνατο να διαβάσει κανείς την Ουτοπία χωρίς να δει τους παραλληλισμούς με τον κομμουνισμό. Ο ίδιος ο Μαρξ έκανε περιστασιακά αναφορές στον Μορ σε ιστορικό πλαίσιο, αλλά όχι στις ιδέες της Ουτοπίας καθαυτές. Ο Ένγκελς και ο Μαρξ θεωρούσαν το έργο τους ως ένα είδος κοινωνικοοικονομικής επιστήμης και δεν θα ήθελαν να χαρακτηριστούν ως «ουτοπικοί». Θεωρούσαν ότι αυτού του είδους «ουτοπιστές σοσιαλιστές» έκτιζαν στην πραγματικότητα «κάστρα στην άμμο» που δεν θα μπορούσαν ποτέ να βοηθήσουν το προλεταριάτο.
Ενώ η Ουτοπία του Μορ δεν θα ήταν επαναστατική με τη μαρξιστική έννοια, υπήρξε εξαιρετικά αμφιλεγόμενη στην εποχή που εκδόθηκε. Την εποχή που έγραφε ο Μορ -σε έναν κόσμο απόλυτων μοναρχών, φεουδαρχών, αγροτών και θρησκευτικού εξτρεμισμού- οι ιδέες της ισονομίας και της θρησκευτικής ελευθερίας ήταν επικίνδυνα αμφιλεγόμενες.
Σε μια άλλη ερμηνεία, ορισμένοι βλέπουν την Ουτοπία ως σκωπτική και σατιρική. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η Ουτοπία είναι τόσο ακραία ώστε να μετατρέπεται σε παραλογισμό ή παρωδία. Ο ουτοπικός κόσμος απεικονίζεται ως αυταρχικός και επιθετικός και, από ορισμένες απόψεις, σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση. Είναι η άποψη που λέει ότι οι ιδέες του Μορ είναι «τρελές και ανόητες».
Αυτή η ερμηνεία φαίνεται πιο πιθανή όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η Ουτοπία στην κυριολεξία σημαίνει «μη-τόπος», το όνομα του ταξιδιώτη (Hythloday) σημαίνει «ανοησία» και η πρωτεύουσα (Amaurot) σημαίνει «Πόλη χωρίς κατοίκους».
Ουτοπική σκέψη: όχι μόνο για ονειροπόλους
Αλλά αυτή η ερμηνεία δεν είναι ικανή να συλλάβει την βαθύτερη ουσία της έννοιας. Η ουτοπία είναι μια πρόκληση. Είναι ένα ανοιχτό ερώτημα για εμάς τους αναγνώστες, σχετικά με το πώς θα πρέπει να οργανωθεί η κοινωνία. Ανατρέπει όλα όσα υποθέτουμε και ρωτάει πώς θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι διαφορετικά. (Και όλα θα μπορούσαν να είναι πραγματικά αλλιώς.) Είναι ένα πείραμα σκέψης που πετάει πολλά στον τοίχο και μας αφήνει να δούμε τι κολλάει.
Σήμερα, ζούμε με την ιδέα της ουτοπίας και όλοι έχουμε τις δικές μας εκδοχές της. Πρόκειται για αυτήν της επιστημονικής φαντασίας, με τους ανθρώπους να ζουν σε μακρινούς γαλαξίες; Είναι αυτή της νανοτεχνολογίας και της προηγμένης τεχνητής νοημοσύνης; Είναι η επιστροφή στη φύση και ο σεβασμός στο περιβάλλον; Είναι κομμουνιστική ή αναρχική; Είναι η νοσταλγική χρυσή εποχή των συντηρητικών ή ο Δονκιχωτικός ιδεαλισμός ενός δευτεροετούς φοιτητή; Υπάρχουν τόσες ουτοπίες όσοι και οι άνθρωποι, αλλά εδώ το ζητούμενο δεν είναι από ποια στοιχεία και χαρακτηριστικά αποτελείται η ουτοπία κάποιου.
Ο ουτοπισμός είναι η τολμηρή και γενναία φωνή που αμφισβητεί το υφιστάμενο status quo. Μια πράξη αμφισβήτησης ικανή να επιφέρει την αλλαγή. Ο ουτοπισμός είναι αυτό που τολμά κανείς να φανταστεί έναν κόσμο που θα μπορούσε να είναι καλύτερος. Είναι ο δρόμος προς τα εμπρός, ένας δρόμος κακοτράχαλος και δύσβατος που είναι στρωμένος με κυνικούς και απαισιόδοξους χλευάζουν τους ονειροπόλους.
Ίσως ο καλύτερος τρόπος για να δει κανείς την ουτοπία, και την ουτοπική σκέψη γενικότερα, είναι σαν ένα ουράνιο τόξο. Όσο πιο κοντά του πλησιάζουμε, τόσο πιο μακριά απομακρύνεται. Ακόμα και αν δεν θα το φτάσουμε ποτέ, η εικόνα του μας ωθεί να προχωρήσουμε μπροστά.
Δείτε επίσης: 5 ουτοπίες sci-fi που θα σας σαγηνεύσουν και πιθανότατα θα σας φρικάρουν
Η Ουτοπία του Τόμας Μορ παρουσιάζει μια ιδανική κοινωνία χωρίς χρήμα, ιδιοκτησία, βία ή ανισότητα. Είναι το συνονθύλευμα επιστημονικής φαντασίας, φιλοσοφίας και πολιτικής σκέψης. Πολλοί σχολιαστές έχουν επίσης χλευάσει το έργο του Μορ αποκαλώντας το σάτιρα καθώς το όραμά του έχει σκοτεινά και μακάβρια υπονοούμενα και ο ιδεαλισμός του είναι τόσο υπερβολικός που καταντάει κωμικός. Ωστόσο, η ουτοπική του σκέψη, προέρχεται από πολλές πολιτικές κατευθύνσεις, και αυτό είναι καλό – είναι η ώθηση που σπρώχνει την κοινωνία προς τα εμπρός.
Πώς θα φανταζόσασταν την τέλεια κοινωνία; Προσπαθήστε, αν μπορείτε, να αφήσετε στην άκρη τις πεποιθήσεις σας και φανταστείτε τον καλύτερο δυνατό κόσμο μας. Πώς θα ήταν οι άνθρωποι; Τι δουλειές θα έκαναν; Ποιος θα πληρωνόταν περισσότερο ή θα ζούσε στα καλύτερα σπίτια; Θα υπήρχαν χρήματα; Θα υπήρχε εγκληματικότητα; Γιατί όχι;
Μερικές φορές μια ουτοπική σκέψη είναι ζωτικής σημασίας και η ίδια η λέξη (αν όχι η ιδέα) ανάγεται στον διανοούμενο του 16ου αιώνα, Τόμας Μορ.
Μια χώρα όπου ρέει μέλι και γάλα
Η Ουτοπία του Μορ εισάγει έναν αφηγητή που συναντά έναν ταξιδιώτη από το νησί της «Ουτοπίας». Αυτός ο ουτοπιστής μας μιλάει για μια τέλεια κοινωνία, απαλλαγμένη από κάθε ανισότητα και βία. Είναι ένας τόπος χωρίς ατομική ιδιοκτησία ή άνιση κατανομή των αγαθών μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της κοινωνίας. Είναι ένας τόπος όπου οι θέσεις εργασίας κατανέμονται δίκαια μεταξύ του πληθυσμού. Είναι μια συνομοσπονδιακή πόλη-κράτος όπου η βία είναι απεχθής και αποτελεί το χειρότερο ταμπού και όπου «όλοι οι άνθρωποι επιδιώκουν με ζήλο το κοινό καλό».
Στην Ουτοπία, τα πολύτιμα μέταλλα έχουν χάσει τη λάμψη τους. Αυτό γίνεται με σκόπιμη αρνητική συσχέτιση – οι καταδικασμένοι αναγκάζονται να φορούν χρυσά στέφανα ή σκουλαρίκια ως μια τελετουργία δημόσιας αποδοκιμασίας. Οι τουαλέτες και τα τραπέζια είναι επίσης φτιαγμένα από χρυσό, καθιστώντας τα τόσο συνηθισμένα που κανείς δεν θα τα επιθυμούσε σε σημείο να βλάψει κάποιον άλλον ώστε να τα αποκτήσει. Ο σίδηρος θεωρείται πολύ πιο πολύτιμο μέταλλο επειδή έχει πρακτικό και χρήσιμο ρόλο. Γιατί να θέλει κανείς φανταχτερά πετράδια ή υπερβολικά εύπλαστα μέταλλα; Ο πλούτος μετριέται, αντίθετα, με «ευθυμία, ψυχική γαλήνη και απαλλαγή από το άγχος».
Ωστόσο, υπάρχει μια σκοτεινή πτυχή σε αυτόν τον εξισωτισμό. Αν κάποιος προσπαθήσει να φύγει από τη χώρα, αρχικά φυλακίζεται. Αν το ξαναπροσπαθήσει, μετατρέπεται σε σκλάβος. Όλοι οι δρόμοι είναι πανομοιότυποι, και μετά από δέκα χρόνια, όλοι πρέπει να ανταλλάξουν σπίτια με κλήρωση. Όλες οι πόρτες είναι ανοιχτές και ο καθένας μπορεί να έρχεται και να φεύγει όποτε το επιθυμεί. Τίποτα δεν είναι δικό σου και τίποτα δεν είναι δικό μου.
Σαν την Ουτοπία δεν έχει
Αν ρωτήσετε δύο διανοητές για την Ουτοπία του Μορ, θα λάβετε δύο διαφορετικές ερμηνείες.
Η μία ερμηνεία είναι ανατρεπτική και επαναστατική. Σε έναν κόσμο μετά τον Μαρξ, είναι αδύνατο να διαβάσει κανείς την Ουτοπία χωρίς να δει τους παραλληλισμούς με τον κομμουνισμό. Ο ίδιος ο Μαρξ έκανε περιστασιακά αναφορές στον Μορ σε ιστορικό πλαίσιο, αλλά όχι στις ιδέες της Ουτοπίας καθαυτές. Ο Ένγκελς και ο Μαρξ θεωρούσαν το έργο τους ως ένα είδος κοινωνικοοικονομικής επιστήμης και δεν θα ήθελαν να χαρακτηριστούν ως «ουτοπικοί». Θεωρούσαν ότι αυτού του είδους «ουτοπιστές σοσιαλιστές» έκτιζαν στην πραγματικότητα «κάστρα στην άμμο» που δεν θα μπορούσαν ποτέ να βοηθήσουν το προλεταριάτο.
Ενώ η Ουτοπία του Μορ δεν θα ήταν επαναστατική με τη μαρξιστική έννοια, υπήρξε εξαιρετικά αμφιλεγόμενη στην εποχή που εκδόθηκε. Την εποχή που έγραφε ο Μορ -σε έναν κόσμο απόλυτων μοναρχών, φεουδαρχών, αγροτών και θρησκευτικού εξτρεμισμού- οι ιδέες της ισονομίας και της θρησκευτικής ελευθερίας ήταν επικίνδυνα αμφιλεγόμενες.
Σε μια άλλη ερμηνεία, ορισμένοι βλέπουν την Ουτοπία ως σκωπτική και σατιρική. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η Ουτοπία είναι τόσο ακραία ώστε να μετατρέπεται σε παραλογισμό ή παρωδία. Ο ουτοπικός κόσμος απεικονίζεται ως αυταρχικός και επιθετικός και, από ορισμένες απόψεις, σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση. Είναι η άποψη που λέει ότι οι ιδέες του Μορ είναι «τρελές και ανόητες».
Αυτή η ερμηνεία φαίνεται πιο πιθανή όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η Ουτοπία στην κυριολεξία σημαίνει «μη-τόπος», το όνομα του ταξιδιώτη (Hythloday) σημαίνει «ανοησία» και η πρωτεύουσα (Amaurot) σημαίνει «Πόλη χωρίς κατοίκους».
Ουτοπική σκέψη: όχι μόνο για ονειροπόλους
Αλλά αυτή η ερμηνεία δεν είναι ικανή να συλλάβει την βαθύτερη ουσία της έννοιας. Η ουτοπία είναι μια πρόκληση. Είναι ένα ανοιχτό ερώτημα για εμάς τους αναγνώστες, σχετικά με το πώς θα πρέπει να οργανωθεί η κοινωνία. Ανατρέπει όλα όσα υποθέτουμε και ρωτάει πώς θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι διαφορετικά. (Και όλα θα μπορούσαν να είναι πραγματικά αλλιώς.) Είναι ένα πείραμα σκέψης που πετάει πολλά στον τοίχο και μας αφήνει να δούμε τι κολλάει.
Σήμερα, ζούμε με την ιδέα της ουτοπίας και όλοι έχουμε τις δικές μας εκδοχές της. Πρόκειται για αυτήν της επιστημονικής φαντασίας, με τους ανθρώπους να ζουν σε μακρινούς γαλαξίες; Είναι αυτή της νανοτεχνολογίας και της προηγμένης τεχνητής νοημοσύνης; Είναι η επιστροφή στη φύση και ο σεβασμός στο περιβάλλον; Είναι κομμουνιστική ή αναρχική; Είναι η νοσταλγική χρυσή εποχή των συντηρητικών ή ο Δονκιχωτικός ιδεαλισμός ενός δευτεροετούς φοιτητή; Υπάρχουν τόσες ουτοπίες όσοι και οι άνθρωποι, αλλά εδώ το ζητούμενο δεν είναι από ποια στοιχεία και χαρακτηριστικά αποτελείται η ουτοπία κάποιου.
Ο ουτοπισμός είναι η τολμηρή και γενναία φωνή που αμφισβητεί το υφιστάμενο status quo. Μια πράξη αμφισβήτησης ικανή να επιφέρει την αλλαγή. Ο ουτοπισμός είναι αυτό που τολμά κανείς να φανταστεί έναν κόσμο που θα μπορούσε να είναι καλύτερος. Είναι ο δρόμος προς τα εμπρός, ένας δρόμος κακοτράχαλος και δύσβατος που είναι στρωμένος με κυνικούς και απαισιόδοξους χλευάζουν τους ονειροπόλους.
Ίσως ο καλύτερος τρόπος για να δει κανείς την ουτοπία, και την ουτοπική σκέψη γενικότερα, είναι σαν ένα ουράνιο τόξο. Όσο πιο κοντά του πλησιάζουμε, τόσο πιο μακριά απομακρύνεται. Ακόμα και αν δεν θα το φτάσουμε ποτέ, η εικόνα του μας ωθεί να προχωρήσουμε μπροστά.
Δείτε επίσης: 5 ουτοπίες sci-fi που θα σας σαγηνεύσουν και πιθανότατα θα σας φρικάρουν
