Στο επίκεντρο του Δυτικού τρόπου σκέψης βρίσκεται το άτομο. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, το άτομο (υπο)κινείται από τον εγκέφαλο, ο οποίος συχνά μπορεί να αναφερθεί ως νους, εαυτός και «εγώ». Όλα ξεκινάνε και τελειώνουν εκεί, στο σημείο όπου ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει τοποθετηθεί από τη φύση με χειρουργική ακρίβεια -όπως τα πάντα, άλλωστε.

Επίσης, η Δυτική κοσμοθεωρία βασίστηκε σε λόγια και φράσεις μεγάλων προσωπικοτήτων και φιλοσόφων οι οποίοι θεωρούνται οι κύριοι εκφραστές -τώρα θα τους λέγαμε “influencers”- του Δυτικού τρόπου ζωής. «Cogito, ergo sum» ή αλλιώς «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», σύμφωνα με τον Ρενέ Ντεκάρτ. Αλλά ποιος είμαι «εγώ»; Σίγουρα υπάρχω γιατί σκέφτομαι; Ο εαυτός μου τι είναι για να υπάρχει; Είμαι δεδομένος αφού σκέφτομαι;

Δυτική προοπτική: Ο εαυτός είναι ένας «πιλότος»

Το «εγώ» μας είναι το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό των περισσότερων από εμάς όταν σκεφτόμαστε ποιοι είμαστε. Αυτό απεικονίζει την έννοια της μοναδικότητάς μας, η οποία υπάρχει ακριβώς επειδή βρίσκεται σε λειτουργία (ο εγκέφαλος) και «πιλοτάρει» το σώμα μας. Ο «πιλότος» έχει το πάνω χέρι, δεν αλλάζει εύκολα –«ο άνθρωπος δεν αλλάζει», που σημαίνει ότι ο εαυτός μας παραμένει ίδιος και απαράλαχτος, εμμονικά κατασκευασμένος να σκέφτεται και να πράττει με έναν Χ τρόπο- και φαίνεται να δίνει ζωή και στις ιδέες και τα συναισθήματά μας. Ο εαυτός μας παρατηρεί, κρίνει και αναλαμβάνει δράση ακριβώς όπως ένας πιλότος αεροπλάνου ή ένας οδηγός ενός μονοθέσιου στην Φόρμουλα 1.

Αυτό το «εγώ» είναι αυτό που θεωρούμε ότι είναι ο πραγματικός μας εαυτός, που ελέγχει και διαχειρίζεται τα πάντα. Ο εξουσιαστής μας, αφού έχει επιρροή στο σώμα μας μιας που του ανήκει –«το σώμα μου». Αλλά ο εαυτός μας, σε αντίθεση με το σώμα, δεν μεταβάλλεται και νιώθει ότι δεν επηρεάζεται από οτιδήποτε άλλο εκτός από τον ίδιο του τον εαυτό.

Ανατολική προοπτική: Το «εγώ» είναι μια ψευδαίσθηση

Ας στρέψουμε τώρα την προσοχή μας στην Ανατολή. Ο Βουδισμός, ο Ταοϊσμός, η σχολή Advaita Vedanta του Ινδουισμού [σ.σ. ένα ινδουιστικό sādhanā, ένα μονοπάτι πνευματικής πειθαρχίας και εμπειρίας] και άλλες «σχολές» σκέψης της Ανατολής έχουν αρκετά διαφορετικές απόψεις για τον εαυτό και το «εγώ» μας. Ισχυρίζονται ότι η έννοια του «εγώ», αν και ιδιαίτερα πειστική, είναι μια μυθοπλασία. Ο Βουδισμός έχει μια φράση για αυτή την έννοια: «anatta», που μερικές φορές μεταφράζεται ως «δεν υπάρχει εαυτός» και είναι μια από τις πιο βασικές, αν όχι η πιο σημαντική, διδασκαλία του Βουδισμού.

Για τους ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει σε Δυτικές παραδόσεις, η έννοια αυτή φαίνεται αντισυμβατική, αν όχι παράλογη, καθώς έρχεται σε αντίθεση με τη συνηθισμένη κοσμοθεωρία μας, αν όχι με ολόκληρη την αντίληψή μας για τον εαυτό μας. Ωστόσο, στον Βουδισμό και σε άλλα Ανατολικά συστήματα σκέψης, η έννοια του εαυτού θεωρείται ως το αποτέλεσμα του σκεπτόμενου νου. Ο σκεπτόμενος νους επανεφευρίσκει διαρκώς τον εαυτό, έτσι ώστε να έχει ελάχιστη ομοιότητα με τον σταθερό εαυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ότι έχει συνοχή.

Με άλλα λόγια, η διαδικασία της σκέψης παράγει τον εαυτό, αντί ο εαυτός να έχει κάποια αυτόνομη ύπαρξη έξω από τη νόηση. Ο εαυτός είναι ρήμα και όχι ουσιαστικό. Πηγαίνοντάς το ένα βήμα παραπέρα, το συμπέρασμα είναι ότι το «εγώ» δεν υπάρχει χωρίς τη νόηση. Ο εαυτός υπάρχει μόνο όσο υπάρχουν ιδέες γι’ αυτόν, όπως ακριβώς το περπάτημα υπάρχει μόνο όσο περπατάμε. Ο Chris Niebauer, που σπούδασε νευροψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Τολέδο, συγγραφέας και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Slippery Rock στην Πενσυλβάνια, πιστεύει ότι η επιστήμη μόλις τώρα φτάνει σε αυτό που ο Βουδισμός, ο Ταοϊσμός και ο Ινδουισμός Advaita Vedanta διδάσκουν εδώ και πάνω από 2.500 χρόνια.

Δεν υπάρχει «κέντρο εαυτού» στον εγκέφαλο

Η χαρτογράφηση του εγκεφάλου υπήρξε η μεγάλη επιτυχία της νευροεπιστήμης. Σχεδόν κάθε λειτουργία του εγκεφάλου έχει εξερευνηθεί, από το γλωσσικό κέντρο και το κέντρο επεξεργασίας προσώπου μέχρι το κέντρο συναισθηματικής κατανόησης, όμως με μια αξιοσημείωτη εξαίρεση: τον εαυτό. Αυτό ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι αυτές οι άλλες λειτουργίες είναι σταθερές και συνεπείς, αλλά η λειτουργία του εαυτού έχει σημαντικά λιγότερη συνέπεια από ό,τι υποτίθεται.

Ενώ ορισμένοι νευροεπιστήμονες έχουν υποστηρίξει ότι ο εαυτός βρίσκεται σε κάποια νευρωνική περιοχή, δεν υπάρχει σαφής ταύτιση μεταξύ των επιστημόνων σχετικά με το πού μπορούμε να τον αναζητήσουμε, ούτε καν αν βρίσκεται στην αριστερή ή τη δεξιά πλευρά του εγκεφάλου. Μήπως λοιπόν δεν μπορούμε να εντοπίσουμε τον εαυτό ή το «εγώ» στον εγκέφαλο επειδή δεν υπάρχει;

«Γιατί είστε δυστυχισμένοι; Επειδή το 99,9% όλων όσων σκέφτεστε και όλων όσων κάνετε είναι για εσάς – και δεν υπάρχει εαυτός» Wei Wu Wei

Αυτή η έννοια σίγουρα δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί, λόγω του γεγονότος ότι εδώ και πολλά χρόνια θεωρούμε λανθασμένα τη διαδικασία της σκέψης ως μια πραγματική οντότητα και, ίσως, να χρειαστούμε ακόμα περισσότερα χρόνια για να αναγνωρίσουμε το «εγώ» ως έννοια και όχι ως αλήθεια.

Ο εαυτός μας, αυτή η φανταστική ύπαρξη, λειτουργεί σαν υποβολέας πράξεων και σκέψεων. Όλες οι επιλογές μας, συνήθως, επηρεάζονται από την «εσωτερική φωνή» στο μυαλό μας, αυτό δηλαδή που υποτίθεται ότι είναι ο εαυτός μας, εμείς. Αυτός κρίνει το παρελθόν και αποφασίζει για το παρόν και το μέλλον, διαμορφώνει τις πεποιθήσεις μας και επαναφέρει αναμνήσεις από τα συρτάρια με τους φακέλους των εμπειριών μας. Ο εαυτός μας είναι το πρώτο πράγμα που νιώθουμε το πρωί όταν ανοίγουμε τα μάτια μας και το τελευταίο πριν κοιμηθούμε. Αλλά αυτό που πιστεύουμε για το «εγώ» μας, τον εαυτό μας, απλά δεν υπάρχει. Τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που νομίζουμε ότι υπάρχει.

Η κύρια διάκριση μεταξύ των πνευματικών παραδόσεων της Ανατολής και της Δυτικής ψυχολογίας είναι ότι οι πρώτες το κατανόησαν αυτό βιωματικά, ενώ οι δεύτερες το έκαναν εμπειρικά και ακούσια. Και, κατά τη γνώμη του Chris Niebauer, αυτό δείχνει ότι τα άτομα που ερευνούν και διδάσκουν ψυχολογία εξακολουθούν να είναι ως επί το πλείστον ανίκανα να κατανοήσουν τη σημασία αυτών των ανακαλύψεων.

Μια τυχαία διαπίστωση

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χωρίζεται σε δύο μέρη – καθρέφτη που συνδέονται μεταξύ τους με ένα τεράστιο δίκτυο ινών, το οποίο είναι γνωστό ως corpus callosum. Ο Roger Sperry, Αμερικανός νευροψυχολόγος, νευροβιολόγος, γνωστικός νευροεπιστήμονας και νομπελίστας, και ο Michael Gazzaniga, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στη Σάντα Μπάρμπαρα των ΗΠΑ, όπου είναι επικεφαλής του νέου Κέντρου SAGE για τη Μελέτη του Νου, θεώρησαν -σε μια μελέτη τους για την μείωση των σοβαρών επιληπτικών κρίσεων- ότι με την αφαίρεση αυτής της σύνδεσης μεταξύ των δύο πλευρών του εγκεφάλου, οι επιληπτικές κρίσεις θα ήταν πιο εύκολο να διαχειριστούν (ή και να ρυθμιστούν). Τελικά, είχαν δίκιο και ο Sperry τιμήθηκε με Νόμπελ το 1981 για αυτή τη μελέτη.

Ενώ κάθε πλευρά του εγκεφάλου εκπαιδεύεται να εκτελεί συγκεκριμένες εργασίες, και οι δύο πλευρές βρίσκονται σε συνεχή επαφή. Ωστόσο, όταν αυτή η σύνδεση διακόπηκε, κατέστη εφικτή η διερεύνηση της λειτουργίας κάθε πλευράς του εγκεφάλου. Οι επιστήμονες μπορούσαν να εξετάσουν κάθε πλευρά ξεχωριστά σε αυτούς τους επιληπτικούς ασθενείς, αποκτώντας εικόνα των λειτουργικών διακρίσεων μεταξύ της αριστερής και της δεξιάς πλευράς του εγκεφάλου. Τα άτομα αυτά ονομάστηκαν ασθενείς με «διχασμένο εγκέφαλο».

Το σώμα μας είναι αλληλένδετο με τον εγκέφαλό μας, πράγμα που σημαίνει ότι όλες οι εισροές και οι εκροές από τη δεξιά πλευρά του σώματος περνούν και επεξεργάζονται από τον αριστερό μέρος του εγκεφάλου και αντίστροφα. Αυτό ισχύει και για την όραση, καθώς το αριστερό μισό αυτού που βλέπουμε αποστέλλεται στη δεξιά πλευρά του εγκεφάλου και αντίστροφα. Και πάλι, αυτό παρατηρήθηκε μόνο σε ασθενείς με διχασμένο εγκέφαλο. Έτσι η μελέτη με αυτούς τους ανθρώπους οδήγησε σε ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα σχετικά με την αριστερή πλευρά του εγκεφάλου. Ένα εύρημα που η σύγχρονη ψυχολογία και το ευρύ κοινό δεν έχουν ακόμη κατανοήσει πλήρως.

Σε ένα από τα πειράματα του Gazzaniga, οι ερευνητές «έδωσαν» τη λέξη «περπάτημα» μόνο στον δεξιό μέρος του εγκεφάλου ενός ασθενούς. Αυτός ανταποκρίθηκε αμέσως στο «αίτημα», σηκώθηκε και ξεκίνησε να απομακρύνεται από το βανάκι στο οποίο γινόταν η δοκιμή. Όταν ο αριστερός εγκέφαλος του ασθενούς, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη γλώσσα, ρωτήθηκε γιατί σηκώθηκε για να περπατήσει, ο «διερμηνέας» έδωσε μια κατά κάποιον τρόπο εύλογη αλλά εντελώς λανθασμένη εξήγηση: «Πάω στο σπίτι να πάρω μια κόκα κόλα». Όμως, η σωστή απάντηση θα ήταν «Σηκώθηκα επειδή μου το ζητήσατε».

Σε ένα άλλο πείραμα, η λέξη «γέλιο» δόθηκε στο δεξιό μέρος τους εγκεφάλου και ο ασθενής ακολούθησε την «εντολή». Όταν ρωτήθηκε γιατί γελούσε, το αριστερό μέρος του εγκεφάλου απάντησε κάνοντας ένα αστείο: «Εσείς έρχεστε και μας εξετάζετε κάθε μήνα. Τι τρόπος να βγάζετε τα προς το ζην!» Όμως, η σωστή απάντηση θα ήταν «Γέλασα επειδή μου το ζητήσατε», αλλά επειδή το αριστερό τμήμα του εγκεφάλου δεν έχει πρόσβαση σε αυτά τα «αιτήματα», επινόησε μια απάντηση και την έκανε κτήμα του αντί να πει «Δεν ξέρω γιατί το έκανα αυτό».

Ένας αναξιόπιστος «διερμηνέας»

Ο Gazzaniga ανακάλυψε ότι η αριστερή πλευρά του εγκεφάλου παράγει εξηγήσεις και λόγους για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το περιβάλλον μας, άρα η αριστερή πλευρά του εγκεφάλου μας είναι ένας «ερμηνευτής» της πραγματικότητας. Επιπλέον, ο Gazzaniga ανακάλυψε ότι αυτός ο «διερμηνέας» κάνει συχνά λάθη.

Το αριστερό μέρος του εγκεφάλου επινόησε και έδωσε εξηγήσεις σχηματίζοντας ιστορίες για γεγονότα που συνέβαιναν με τρόπο που έβγαζαν νόημα για την συγκεκριμένη πλευρά του εγκεφάλου, αλλά αυτό δεν είχε σημασία για τον «διερμηνέα» του νου, ο οποίος ήταν σίγουρος ότι οι εξηγήσεις που έδωσε ήταν σωστές. Αυτή η ανακάλυψη θα έπρεπε να έχει συγκλονίσει τον κόσμο μας αλλά οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν γι’ αυτήν και οι επιπτώσεις της σχετικής άγνοιάς μας είναι σημαντικές.

Τα τελευταία 40 χρόνια, αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι η αριστερή πλευρά του εγκεφάλου υπερέχει στη δημιουργία μιας εξήγησης για το τι συμβαίνει, ακόμη και αν αυτή δεν είναι σωστή, μέχρι και σε άτομα με φυσιολογική εγκεφαλική λειτουργία. Για παράδειγμα, αν τοποθετήσουμε κάθετα μια σειρά από στυλό θα προτιμήσουμε αυτό που βρίσκεται στην δεξιά πλευρά, αλλά σχεδόν κανείς δεν γνωρίζει γιατί συμβαίνει αυτό (ψάχνεις να βρεις στυλό;). Κάποιοι ερευνητές έκαναν ένα αντίστοιχο πείραμα και όταν ρώτησαν τους συμμετέχοντες γιατί επέλεξαν εκείνο που είχε τοποθετηθεί δεξιά γιατί «Απλώς μου αρέσει περισσότερο το συγκεκριμένο χρώμα». Ακόμη και όταν οι ερευνητές τους ενημέρωσαν αργότερα για τον σκοπό της μελέτης, παρουσιάζοντάς τους τα ευρήματα, αυτοί δεν μπορούσαν να τους πιστέψουν και παρέμειναν σταθεροί στην πεποίθησή τους για το χρώμα.

Η αλήθεια λοιπόν είναι ότι το αριστερό τμήμα του εγκεφάλου ερμηνεύει την πραγματικότητα για λογαριασμό μας και σε όλη μας τη ζωή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μπερδεύουμε το παραμύθι του ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε με το ποιοι πραγματικά είμαστε.

Η «παράλογη» εσωτερική μας φωνή

Καθοδηγούμαστε από ένα μέρος του εγκεφάλου μας το οποίο καθορίζει την ερμηνεία των συναισθημάτων μας και του κόσμου γύρω μας. Εξοργιζόμαστε, διεγειρόμαστε ερωτικά, νιώθουμε χαρούμενοι, φοβόμαστε και πράττουμε αλλά σπάνια αμφιβάλλουμε για την αλήθεια αυτών των καταστάσεων και διατηρούμε την ψευδαίσθηση ότι εξακολουθούμε να έχουμε τον έλεγχο των πάντων.

Ωστόσο, μαθαίνουμε να λειτουργούμε με μοτίβα που κάποτε παρουσιάστηκαν στη ζωή μας και τα κουβαλάμε για το υπόλοιπό της. Αν κάποιος σας πει «3, 2, …» τι θα απαντήσετε; «1». Η εσωτερική φωνή του εγκεφάλου σας, ο εαυτός σας, ερμήνευσε αυτό την αλληλουχία και κατέληξε στην «σωστή» απάντηση. Προφανώς και ο αριθμός 1 προηγείται του 2, αλλά αυτό ισχύει στην περίπτωση της τυπικής αρίθμησης, ενώ εγώ που το έγραψα μπορεί να είχα στο μυαλό μου το 5, το γράμμα Δ ή τη λέξη άχυρο. Παρόλα αυτά, εσείς οδηγηθήκατε αυτόματα σε αυτό που υπέθεσε το αριστερό μέρος του εγκεφάλου σας.

Η επιστήμη υποστηρίζει την Ανατολική άποψη

Για πρώτη φορά στην ιστορία, τα επιστημονικά αποτελέσματα της Δύσης επιβεβαιώνουν δυναμικά, συχνά ακούσια, μια από τις πιο θεμελιώδεις γνώσεις της Ανατολής: ότι ο ατομικός εαυτός είναι περισσότερο συγκρίσιμος με έναν λογοτεχνικό χαρακτήρα παρά με μια πραγματική οντότητα.

Το να δίνουμε στον «διερμηνέα» του μυαλό μας ταυτότητα μετατρέποντάς τον σε οντότητα και να τον βαφτίζουμε στην πορεία σε «εγώ» ή εαυτό, έρχεται σε αντίθεση με τις νευροψυχολογικές αποδείξεις καθώς κάτι τέτοιο φαίνεται πως δεν υπάρχει. Αυτό το λάθος, αυτή η ψευδαίσθηση του εαυτού, ίσως να είναι η ρίζα των ψυχικών μας αγωνιών.

Ανησυχούμε για προβλήματα φίλων, χάνουμε τον ύπνο μας για δικά μας θέματα, αγχωνόμαστε για εργασιακές απαιτήσεις, πέφτουμε ψυχολογικά λόγω οικονομικών δυσκολιών. Θα μπορούσαμε, άραγε, να αφαιρέσουμε απ’ αυτές τις εξισώσεις τον «εαυτό» μας;

Μεταξύ συναισθηματικής και σωματικής αγωνίας υπάρχει κάποια διάκριση. Ο πόνος είναι μια φυσική αντίδραση που συμβαίνει στο σώμα μας, όπως όταν χτυπάτε το δάχτυλο του ποδιού σας στην γωνία του καναπέ. Υπάρχει όμως και η ανησυχία, η οργή, το άγχος, η λύπη, ο φθόνος, η ταπείνωση και μια σειρά από άλλα αρνητικά συναισθήματα, παραδείγματα του συναισθηματικού πόνου. Ίσως όλα αυτά τα είδη πόνου να προκαλούνται από μια λανθασμένη αίσθηση του εαυτού μας ή και όχι. Αλλά τελικά τι είναι πραγματικό για να αντιληφθούμε το λάθος και το σωστό; Υπάρχουμε επειδή σκεφτόμαστε; Θα υπήρχαμε αν δεν μας σκεφτόταν κανείς; Είχε δίκιο ο Ντεκάρτ ή ο Wei Wu Wei;