Πόλεμος, ενεργειακή κρίση, πανδημία, επισφάλεια. Οι πυραυλικές επιθέσεις στο Κίεβο αναζωπύρωσαν τους φόβους μας για έναν πυρηνικό πόλεμο, για μια φυσική ή περιβαλλοντική καταστροφή, για μια τρομοκρατική επίθεση. Αυτοί οι «ρευστοί μοντέρνοι φόβοι», όπως αποκαλεί ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν το διαρκές άγχος αναφορικά με τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν ανά πάσα στιγμή, είναι το χαρακτηριστικό της μετανεωτερικής εποχής μας. Παράλληλα υπάρχουν και πιο χειροπιαστοί φόβοι που σχετίζονται με την καθημερινή συλλογική ζωή μας. Φοβόμαστε για τις συνέπειες της ενεργειακής κρίσης και το τι μπορεί να σημαίνει για τη διαβίωση μας, φοβόμαστε  για τη μεταδοτικότητα και την φονικότητα του ιού, για τις παρενέργειες της στεγαστικής κρίσης πάνω μας και για το αποτύπωμα της εργασιακής επισφάλειας.

Και έπειτα υπάρχουν όλοι εκείνοι οι φόβοι που έχουν τη ρίζα τους στις τραυματικές εμπειρίες που έχουμε ζήσει ο καθένας από εμάς ξεχωριστά. Βίαια ξεσπάσματα ενηλίκων μέσα στην οικογένεια κατά τη διάρκεια της παιδικής μας ηλικίας, παραμέληση, εγκατάλειψη, μια κακοποιητική σχέση στην εφηβεία, ένα τροχαίο ατύχημα, μια ξαφνική απώλεια, μια λεκτική ή σωματική επίθεση. Σχεδόν όλοι μας έχουμε ζήσει ένα τρομακτικό γεγονός, που πιθανόν δεν θα ξεχάσουμε ποτέ. Τι καθορίζει αυτό το αίσθημα; Τι μας κάνει κάποιους να φοβόμαστε το αεροπλάνο και άλλους να πάσχουμε από αρρωστοφοβία; Γιατί κάποιοι τρέμουν το σκοτάδι και άλλοι τα ύψη; Ποια είναι η σχέση ενός τραυματικού γεγονότος με τις μακροχρόνιες φοβίες; Και γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι σε θέση να διαγράφουν με μεγαλύτερη ευκολία τις οδυνηρές αναμνήσεις;

«Ο φόβος μπορεί να μας σώσει τη ζωή. Ο φόβος μπορεί να μας κάνει δυστυχισμένους. Όσο η ύπαρξη του φόβου μπορεί να μας γλιτώσει από μια απειλητική για τη ζωή μας κατάσταση, άλλο τόσο ο υπερβολικός φόβος μπορεί να είναι απόδειξη αγχώδους διαταραχής», σημειώνει ο επιστημονικός συντάκτης Moheb Costandi στο σχετικό άρθρο με τίτλο “Πως ο φόβος κολλάει στον εγκέφαλο μας” που υπογράφει στην ιστοσελίδα του BIG THINK. Ο συντάκτης επικαλείται μια μελέτη του Πανεπιστημίου Linköping της Σουηδίας που παράγει νέα γνώση σχετικά με τους μηχανισμούς πίσω από τις αγχώδεις διαταραχές και τα ευρήματα της μπορούν να βοηθήσουν στο να εξηγήσουμε τη σχέση της αγχώδους διαταραχής με την υπερβολική χρήση αλκοόλ.

Οι ερευνητές -μέσα από πειράματα σε ποντίκια- διερεύνησαν το βιολογικό μηχανισμό που αυξάνει την ένταση με την οποία αποθηκεύονται οι αναμνήσεις φόβου στον εγκέφαλο και εν συνεχεία επιχείρησαν τη διαγραφή των αναμνήσεων φόβου. Πριν από μερικούς μήνες, οι  νευροεπιστήμονες του Πανεπιστημίου Τουλέιν και της ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου Ταφτς είχαν διεξάγει μια παρόμοια μελέτη. Είχαν ερευνήσει το σχηματισμό αναμνήσεων φόβου στο συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου την αμυγδαλή και είχαν εντοπίσει τον μηχανισμό όπου αποθηκεύονται ισόβια τραυματικά γεγονότα. Σύμφωνα με τους ερευνητές ο εγκέφαλος μας εκκρίνει νευροδιαβιβαστές του στρες, κάτι που αλλάζει το μοτίβο ηλεκτρικής εκφόρτισης σε συγκεκριμένα κυκλώματα του συναισθηματικού εγκεφάλου. Έτσι, η αμυγδαλή μεταφέρει τον εγκέφαλο σε μια κατάσταση αυξημένης διέγερσης που διευκολύνει τον σχηματισμό της μνήμης του φόβου, άμεσα συνδεδεμένη με τη διαταραχή του μετατραυματικού στρες.

Είναι, άραγε, αυτός ο λόγος που η αντιμετώπισης μακροχρόνιων φοβιών παραμένει πρόκληση για τους περισσότερους θεραπευτές; Μόνο αυτό φταίει που σε κάποιες περιπτώσεις ο φόβος μένει κολλημένος στον εγκέφαλο μας για χρόνια;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Σε κάποιους από εμάς η ένταση μιας τραυματικής ανάμνησης  εξασθενεί με το πέρασμα του χρόνου και συνεχίζουμε κανονικά τη ζωή μας. Σε κάποιους άλλους η οι οδυνηρές αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν και επιμένουν να εμφανίζονται με τρόπο οδυνηρό ακόμα και μετά από πάρα πολύ καιρό. Αυτό έχει να κάνει με τον ψυχισμό μας. Τα φοβικά αντικείμενα που προαναφέραμε -ύψος, σκοτάδι, αεροπλάνο, ασθένειες- δεν είναι εκείνα που προκαλούν το φόβο. Τα φοβικά αντικείμενα είναι η μετάθεση του άγχους όταν δεν έχουμε καταφέρει να  επεξεργαστούμε ένα τραυματικό συμβάν. Ακόμα και αν νομίζουμε πως έχουμε απωθήσει ή διαγράψει το τραυματικό συμβάν από τη μνήμη μας. Αυτό δεν σημαίνει πως έχει διαγραφεί και το αποτύπωμα του στον ψυχισμό μας.

Ας ξεκαθαρίσουμε τώρα μερικές έννοιες. Άλλο φόβος, άλλο φοβία, άλλο διαταραχή μετατραυματικού στρες. Ο φόβος αφορά το συναίσθημα μας απέναντι σε έναν πραγματικό κίνδυνο ή απειλή και ενεργοποιεί το αίσθημα της αυτοσυντήρησης και της αυτοπροστασίας. Η φοβία είναι μέρος των αγχωδών διαταραχών και αφορά μια ασυνείδητη απάντηση σε κάτι τραυματικό, είναι η μετάθεση του αινίγματος του άγχους σε κάτι απτό. Το μετατραυματικό στρες είναι η δυσκολία που βιώνουμε στην καθημερινότητα μετά από ένα στρεσογόνο συμβάν ή μια τραυματική εμπειρία. Συχνά τα άτομα που πάσχουν από διαταραχή μετατραυματικού στρες, επαναβιώνουν το τραύμα μέσα από οδυνηρά όνειρα και αναμνήσεις.

Γιατί δεν θυμόμαστε και δεν ξεχνάμε όλοι με τον ίδιο τρόπο ένα τραυματικό γεγονός και δεν «κουβαλάμε» στην πορεία τον ίδιο φόβο; Γιατί έχουμε διαφορετικές προσωπικές διαδρομές, διαφορετικό οικογενειακό μυθιστόρημα και ο ψυχισμός μας έχει διαμορφωθεί κι από άλλες εμπειρίες πέρα από το τραυματικό συμβάν

Το βέβαιο είναι πως όλοι μας ζούμε στην εποχή των ρευστών φόβων, σε μια κατάσταση διαρκούς άγχους… Και αν θέλουμε να αισθανθούμε ασφαλείς θα πρέπει να αρχίσουμε να επεξεργαζόμαστε τα τραύματα μας, τόσο τα προσωπικά όσο και τα συλλογικά. Διότι οι συλλογικές τραυματικές εμπειρίες -όπως μια φονική πανδημία, ένας πόλεμος, ένας εθνικός διχασμός μια οικονομική κρίση- εγγράφονται στο ασυνείδητο μας όπως και οι προσωπικές…