Οι γυναίκες μεγαλύτερης και μέσης ηλικίας έχουν την τιμητική τους, όπως φαίνεται. Η πρόσφατη απονομή των φετινών βραβείων Χρυσές Σφαίρες 2023 ήταν γεμάτη με εικόνες «μεγαλύτερων» γυναικών στο κόκκινο χαλί. Υπήρξαν και κάποιες αξιοσημείωτες νίκες.
Η Angela Bassett, η Michelle Yeoh και η Jennifer Coolidge, όλες στα 60 τους, κέρδισαν τις αντίστοιχες κατηγορίες και στις ομιλίες τους αναφέρθηκαν στη σημασία που έχει το γεγονός ότι λαμβάνουν αυτά τα βραβεία αργότερα στην καριέρα τους. Στις πρόσφατα ανακοινωθείσες υποψηφιότητες για τα Όσκαρ συμμετείχαν επίσης πολλές γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς τέσσερις από τις πέντε υποψηφιότητες στην κατηγορία καλύτερης ηθοποιού κατέλαβαν γυναίκες άνω των 40 ετών – μεταξύ των οποίων η Yeoh και η Cate Blanchett (53 ετών). Σε άλλες κατηγορίες συμμετείχαν επίσης γυναίκες άνω των 60 ετών, όπως η Jamie Lee Curtis (64 ετών) και η Bassett για την κατηγορία της ηθοποιού δευτερεύοντος ρόλου.
Αυτό ήταν ενθαρρυντικό για πολλές. Στο παρελθόν οι γυναίκες ηθοποιοί ένιωθαν ότι υπήρχε ημερομηνία λήξης της καριέρας τους και είναι ωραίο να βλέπουμε τώρα γυναίκες άνω των 40 ετών να ευδοκιμούν σε σύνθετους και συναρπαστικούς πρωταγωνιστικούς ρόλους.
Παραμένω βέβαια επιφυλακτική ως προς το αν αυτό θα γίνει μια τάση που θα αντέξει στον χρόνο. Ο ηλικιακός ρατσισμός φαίνεται να είναι πολύ βαθιά ριζωμένος στην κοινωνία μας και δεν θα εξαφανιστεί με μερικές γυναίκες που στα 60 τους κερδίζουν Χρυσές Σφαίρες ή είναι υποψήφιες για Όσκαρ.
Άλλωστε, αν ρίξετε μια καλύτερη ματιά στην τηλεοπτική κάλυψη των βραβείων, αλλά και στην παρουσίαση τους από τα ΜΜΕ γενικότερα, θα παρατηρήσετε ότι μεγάλο μέρος της έχει τις ρίζες του σε αυτόν ακριβώς τον ηλικιακό ρατσισμό. Υπήρξε μια πληθώρα άρθρων σχετικά με τις ηλικιωμένες γυναίκες στις Χρυσές Σφαίρες με υποκείμενο μήνυμα ότι «έδειχναν υπέροχες παρά την ηλικία τους».
Κανείς δεν μίλησε για «ηλικιωμένους άνδρες», παρόλο που υπήρχαν πολλοί 40άρηδες και ακόμα μεγαλύτεροι στο κόκκινο χαλί, ωστόσο, τα πλείστα άρθρα αναφέρονταν «στους πιο καλοντυμένους άνδρες της εκδήλωσης». Οι άνδρες δεν φάνηκε ότι χρειάζονται αυτού του είδους ηλικιακής ταξινόμησης. Οι ηλικίες τους δεν αναφέρονταν πουθενά σε αυτά τα άρθρα. Οι γυναίκες, από την άλλη πλευρά, χαρακτηρίζονται από την ηλικία τους και κρίνονται ανάλογα. Η ηλικία σίγουρα δεν είναι απλώς ένας αριθμός γι’ αυτές.
Ο ηλικιακός ρατσισμός στον κοινωνικό και πολιτισμικό μας ιστό
Ο ψυχίατρος και γεροντολόγος Δρ.Robert Butler το 1969 επινόησε τον όρο “ageism” που στα ελληνικά αποδίδεται ως «ηλικιακός ρατσισμός».
Ο ηλικιακός ρατσισμός ή η ηλικιακή προκατάληψη επηρεάζει διαφορετικά τους άνδρες και τις γυναίκες.
Σε μια έκθεση του 2004 από την Age Concern στο Ηνωμένο Βασίλειο, ένας στους τρεις ερωτηθέντες θεωρούσε ότι οι ηλικιωμένοι είναι «ανίκανοι». Οι έκδηλες διακρίσεις και η προκατάληψη θεωρούνται παράνομες πράξεις, και αποδοκιμάζονται κοινωνικά. Ωστόσο, οι σιωπηρές προκαταλήψεις και ο ηλικιακός ρατσισμός εξακολουθούν να υφίστανται.
Ο ηλικιακός ρατσισμός συνήθως συμβαίνει με αρκετά ανεπαίσθητες μεθόδους, αλλά υπάρχουν στοιχεία σε διάφορους τομείς που δείχνουν πώς λειτουργεί με εξαιρετικά υπονομευτικό τρόπο. Όπως ακριβώς κι ο σεξισμός, ο ρατσισμός βασίζεται στον διαχωρισμό κάποιου ανθρώπου για τη «διαφορετικότητά» του και στην δημιουργία στερεοτύπων.
Δεν αντιλέγω ότι η αναπαράσταση γυναικών όλων των ηλικιών στον κινηματογράφο, στις τηλεοπτικές σειρές και στα βιβλία είναι σίγουρα ένα βήμα προς τα μπρος, συμβάλλοντας σε κάποιο βαθμό στην αντιμετώπιση αυτής της αφήγησης. Και υπάρχουν οργανώσεις και σκηνοθέτες που αμφισβητούν πλέον τον ηλικιακό ρατσισμό στις ταινίες και στα μέσα ενημέρωσης.
Αλλά δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που η Maggie Gyllenhaal, όταν βρισκόταν λίγο πριν τα 40, έμαθε ότι ήταν πολύ μεγάλη για να υποδυθεί την ερωμένη ενός 44χρονου άνδρα και η 43χρονη Jamie Denbo θεωρήθηκε ότι δεν είναι αρκετά νέα για να υποδυθεί τη σύζυγο ενός 57χρονου ηθοποιού και τη μητέρα ενός 18χρονου.
Η ηλικιακή προκατάληψη επηρεάζει τις γυναίκες περισσότερο από τους άνδρες
Το φύλο παίζει τεράστιο ρόλο στο πώς γίνονται αντιληπτοί όσοι περνούν τη διαδικασία της γήρανσης. Οι γυναίκες καθώς μεγαλώνουν αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια σε σύγκριση με τους άνδρες, με ένα διπλό χτύπημα σεξισμού και ηλικιακού ρατσισμού (επίσης φυλετικού ρατσισμού για τις έγχρωμες γυναίκες). Αυτό είναι γνωστό ως το «φαινόμενο George Clooney», ή αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν “attractiveness penalty” (ποινή γοητείας).
Ενώ οι ηλικιωμένες γυναίκες αποκαλούνται «μεγαλοκοπέλες», οι άνδρες εξακολουθούν να είναι αρρενωποί και αποκαλούνται «ασημένιοι» καθώς μεγαλώνουν και μοιάζουν με το παλιό κρασί που ωριμάζει. Τα γκρίζα μαλλιά δίνουν στους άνδρες όπως ο Clooney, ο Tom Jones και ο Colin Firth έναν αέρα γοητείας και ωρίμανσης. Αντίθετα, μια μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι οι γυναίκες με γκρίζα μαλλιά θεωρούνται λιγότερο ελκυστικές.
Δεν είναι μόνο τα μαλλιά. Το διαδίκτυο ξέσπασε όταν το 50χρονο πρώην μοντέλο Helena Christensen βγήκε έξω με ένα δαντελένιο μπουστάκι. Η πρώην συντάκτρια της Vogue Alexandra Shulman έγραψε για το μοντέλο: «κάτι που φορούσατε στα 30 σας δεν σημαίνει ότι θα σας πηγαίνει 20 χρόνια αργότερα. Τα ρούχα δεν λένε ψέματα» και την αποκάλεσε «κακόγουστη». Υπάρχουν στερεότυπα σχετικά με το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται και να ενεργούν οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας.
Μια μελέτη του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια για τις ταινίες που προτάθηκαν για καλύτερη ταινία μεταξύ 2014 και 2016 έδειξε ότι μόνο το 11,8% των ηθοποιών ήταν 60 ετών και άνω, επίσης στο 78% των ταινιών δεν περιλάμβαναν ηλικιωμένες γυναίκες σε πρωταγωνιστικούς ή δευτερεύοντες ρόλους.
Το 2016, μια εκτενής έρευνα σχετικά με τους κινηματογραφικούς διαλόγους από τα σενάρια πάνω από 2.000 ταινιών διαφόρων ειδών, διαπίστωσε ότι το ποσοστό των διαλόγων που προοριζόταν για γυναίκες μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό σε ηλικιακό επίπεδο σε σύγκριση με τους άνδρες. Οι άνδρες άνω των 40 ετών είχαν περισσότερους ρόλους και προφορικούς διαλόγους (55 εκατομμύρια λέξεις για την ηλικιακή ομάδα 42-65 ετών) σε σύγκριση με τις γυναίκες της ίδιας ηλικιακής ομάδας (11 εκατομμύρια λέξεις).
Οι περισσότερες αισθητικές επεμβάσεις απευθύνονται κυρίως στις γυναίκες. Βλέπουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαφημίσεις για τη σύσφιξη του λαιμού, και πολλές μάρκες αντιρυτιδικών κρεμών να γεμίζουν τα ράφια των καταστημάτων. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουμε από αυτόν τον φόβο και το άγχος του να είμαστε εφήμεροι και να μην θεωρούμαστε ξεπερασμένοι.
Καθώς μεγαλώνουμε κι αρχίζουμε κι εμείς με τη σειρά μας να περιθωριοποιούμαστε ηλικιακά, χωρίς να το καταλάβουμε, συχνά γινόμαστε συνένοχοι στην έμμεση προκατάληψη που τρέφουν οι άνθρωποι για την τρίτη ηλικία. Η γλώσσα έχει πολύ μεγάλη σημασία ακόμη και όταν νομίζουμε ότι προσπαθούμε να περιορίσουμε κάποιες από αυτές τις προκαταλήψεις. Όταν κάποιος λέει «είσαι όσο αισθάνεσαι» ή τη φράση «νέος στην ψυχή» ή ότι «δεν αισθάνεται γέρος», εμφανίζει κάποιες από αυτές τις σιωπηρές προκαταλήψεις και τους φόβους που σχετίζονται με τη γήρανση.
Ο ηλικιακός ρατσισμός είναι μια πραγματικότητα. Και επηρεάζει τις γυναίκες πολύ περισσότερο από τους άνδρες, λόγω της διασταύρωσης φύλου και ηλικίας.
Ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπιστεί αυτό είναι μέσω μιας συλλογικής δέσμευσης, δράσης και αναγνώρισης των έμμεσων και άμεσων μορφών ηλικιακού ρατσισμού. Επίσης τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πρέπει να αναλάβουν τεράστια ευθύνη για το πώς διαιωνίζουν και ενισχύουν τον ηλικιακό ρατσισμό στην κοινωνία μας μέσω των λέξεων και των εικόνων. Μέχρι τότε, η ηλικία δεν θα είναι απλώς ένας αριθμός. Ειδικά για τις γυναίκες.
Οι γυναίκες μεγαλύτερης και μέσης ηλικίας έχουν την τιμητική τους, όπως φαίνεται. Η πρόσφατη απονομή των φετινών βραβείων Χρυσές Σφαίρες 2023 ήταν γεμάτη με εικόνες «μεγαλύτερων» γυναικών στο κόκκινο χαλί. Υπήρξαν και κάποιες αξιοσημείωτες νίκες.
Η Angela Bassett, η Michelle Yeoh και η Jennifer Coolidge, όλες στα 60 τους, κέρδισαν τις αντίστοιχες κατηγορίες και στις ομιλίες τους αναφέρθηκαν στη σημασία που έχει το γεγονός ότι λαμβάνουν αυτά τα βραβεία αργότερα στην καριέρα τους. Στις πρόσφατα ανακοινωθείσες υποψηφιότητες για τα Όσκαρ συμμετείχαν επίσης πολλές γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς τέσσερις από τις πέντε υποψηφιότητες στην κατηγορία καλύτερης ηθοποιού κατέλαβαν γυναίκες άνω των 40 ετών – μεταξύ των οποίων η Yeoh και η Cate Blanchett (53 ετών). Σε άλλες κατηγορίες συμμετείχαν επίσης γυναίκες άνω των 60 ετών, όπως η Jamie Lee Curtis (64 ετών) και η Bassett για την κατηγορία της ηθοποιού δευτερεύοντος ρόλου.
Αυτό ήταν ενθαρρυντικό για πολλές. Στο παρελθόν οι γυναίκες ηθοποιοί ένιωθαν ότι υπήρχε ημερομηνία λήξης της καριέρας τους και είναι ωραίο να βλέπουμε τώρα γυναίκες άνω των 40 ετών να ευδοκιμούν σε σύνθετους και συναρπαστικούς πρωταγωνιστικούς ρόλους.
Παραμένω βέβαια επιφυλακτική ως προς το αν αυτό θα γίνει μια τάση που θα αντέξει στον χρόνο. Ο ηλικιακός ρατσισμός φαίνεται να είναι πολύ βαθιά ριζωμένος στην κοινωνία μας και δεν θα εξαφανιστεί με μερικές γυναίκες που στα 60 τους κερδίζουν Χρυσές Σφαίρες ή είναι υποψήφιες για Όσκαρ.
Άλλωστε, αν ρίξετε μια καλύτερη ματιά στην τηλεοπτική κάλυψη των βραβείων, αλλά και στην παρουσίαση τους από τα ΜΜΕ γενικότερα, θα παρατηρήσετε ότι μεγάλο μέρος της έχει τις ρίζες του σε αυτόν ακριβώς τον ηλικιακό ρατσισμό. Υπήρξε μια πληθώρα άρθρων σχετικά με τις ηλικιωμένες γυναίκες στις Χρυσές Σφαίρες με υποκείμενο μήνυμα ότι «έδειχναν υπέροχες παρά την ηλικία τους».
Κανείς δεν μίλησε για «ηλικιωμένους άνδρες», παρόλο που υπήρχαν πολλοί 40άρηδες και ακόμα μεγαλύτεροι στο κόκκινο χαλί, ωστόσο, τα πλείστα άρθρα αναφέρονταν «στους πιο καλοντυμένους άνδρες της εκδήλωσης». Οι άνδρες δεν φάνηκε ότι χρειάζονται αυτού του είδους ηλικιακής ταξινόμησης. Οι ηλικίες τους δεν αναφέρονταν πουθενά σε αυτά τα άρθρα. Οι γυναίκες, από την άλλη πλευρά, χαρακτηρίζονται από την ηλικία τους και κρίνονται ανάλογα. Η ηλικία σίγουρα δεν είναι απλώς ένας αριθμός γι’ αυτές.
Ο ηλικιακός ρατσισμός στον κοινωνικό και πολιτισμικό μας ιστό
Ο ψυχίατρος και γεροντολόγος Δρ.Robert Butler το 1969 επινόησε τον όρο “ageism” που στα ελληνικά αποδίδεται ως «ηλικιακός ρατσισμός».
Ο ηλικιακός ρατσισμός ή η ηλικιακή προκατάληψη επηρεάζει διαφορετικά τους άνδρες και τις γυναίκες.
Σε μια έκθεση του 2004 από την Age Concern στο Ηνωμένο Βασίλειο, ένας στους τρεις ερωτηθέντες θεωρούσε ότι οι ηλικιωμένοι είναι «ανίκανοι». Οι έκδηλες διακρίσεις και η προκατάληψη θεωρούνται παράνομες πράξεις, και αποδοκιμάζονται κοινωνικά. Ωστόσο, οι σιωπηρές προκαταλήψεις και ο ηλικιακός ρατσισμός εξακολουθούν να υφίστανται.
Ο ηλικιακός ρατσισμός συνήθως συμβαίνει με αρκετά ανεπαίσθητες μεθόδους, αλλά υπάρχουν στοιχεία σε διάφορους τομείς που δείχνουν πώς λειτουργεί με εξαιρετικά υπονομευτικό τρόπο. Όπως ακριβώς κι ο σεξισμός, ο ρατσισμός βασίζεται στον διαχωρισμό κάποιου ανθρώπου για τη «διαφορετικότητά» του και στην δημιουργία στερεοτύπων.
Δεν αντιλέγω ότι η αναπαράσταση γυναικών όλων των ηλικιών στον κινηματογράφο, στις τηλεοπτικές σειρές και στα βιβλία είναι σίγουρα ένα βήμα προς τα μπρος, συμβάλλοντας σε κάποιο βαθμό στην αντιμετώπιση αυτής της αφήγησης. Και υπάρχουν οργανώσεις και σκηνοθέτες που αμφισβητούν πλέον τον ηλικιακό ρατσισμό στις ταινίες και στα μέσα ενημέρωσης.
Αλλά δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που η Maggie Gyllenhaal, όταν βρισκόταν λίγο πριν τα 40, έμαθε ότι ήταν πολύ μεγάλη για να υποδυθεί την ερωμένη ενός 44χρονου άνδρα και η 43χρονη Jamie Denbo θεωρήθηκε ότι δεν είναι αρκετά νέα για να υποδυθεί τη σύζυγο ενός 57χρονου ηθοποιού και τη μητέρα ενός 18χρονου.
Η ηλικιακή προκατάληψη επηρεάζει τις γυναίκες περισσότερο από τους άνδρες
Το φύλο παίζει τεράστιο ρόλο στο πώς γίνονται αντιληπτοί όσοι περνούν τη διαδικασία της γήρανσης. Οι γυναίκες καθώς μεγαλώνουν αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια σε σύγκριση με τους άνδρες, με ένα διπλό χτύπημα σεξισμού και ηλικιακού ρατσισμού (επίσης φυλετικού ρατσισμού για τις έγχρωμες γυναίκες). Αυτό είναι γνωστό ως το «φαινόμενο George Clooney», ή αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν “attractiveness penalty” (ποινή γοητείας).
Ενώ οι ηλικιωμένες γυναίκες αποκαλούνται «μεγαλοκοπέλες», οι άνδρες εξακολουθούν να είναι αρρενωποί και αποκαλούνται «ασημένιοι» καθώς μεγαλώνουν και μοιάζουν με το παλιό κρασί που ωριμάζει. Τα γκρίζα μαλλιά δίνουν στους άνδρες όπως ο Clooney, ο Tom Jones και ο Colin Firth έναν αέρα γοητείας και ωρίμανσης. Αντίθετα, μια μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι οι γυναίκες με γκρίζα μαλλιά θεωρούνται λιγότερο ελκυστικές.
Δεν είναι μόνο τα μαλλιά. Το διαδίκτυο ξέσπασε όταν το 50χρονο πρώην μοντέλο Helena Christensen βγήκε έξω με ένα δαντελένιο μπουστάκι. Η πρώην συντάκτρια της Vogue Alexandra Shulman έγραψε για το μοντέλο: «κάτι που φορούσατε στα 30 σας δεν σημαίνει ότι θα σας πηγαίνει 20 χρόνια αργότερα. Τα ρούχα δεν λένε ψέματα» και την αποκάλεσε «κακόγουστη». Υπάρχουν στερεότυπα σχετικά με το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται και να ενεργούν οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας.
Μια μελέτη του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια για τις ταινίες που προτάθηκαν για καλύτερη ταινία μεταξύ 2014 και 2016 έδειξε ότι μόνο το 11,8% των ηθοποιών ήταν 60 ετών και άνω, επίσης στο 78% των ταινιών δεν περιλάμβαναν ηλικιωμένες γυναίκες σε πρωταγωνιστικούς ή δευτερεύοντες ρόλους.
Το 2016, μια εκτενής έρευνα σχετικά με τους κινηματογραφικούς διαλόγους από τα σενάρια πάνω από 2.000 ταινιών διαφόρων ειδών, διαπίστωσε ότι το ποσοστό των διαλόγων που προοριζόταν για γυναίκες μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό σε ηλικιακό επίπεδο σε σύγκριση με τους άνδρες. Οι άνδρες άνω των 40 ετών είχαν περισσότερους ρόλους και προφορικούς διαλόγους (55 εκατομμύρια λέξεις για την ηλικιακή ομάδα 42-65 ετών) σε σύγκριση με τις γυναίκες της ίδιας ηλικιακής ομάδας (11 εκατομμύρια λέξεις).
Οι περισσότερες αισθητικές επεμβάσεις απευθύνονται κυρίως στις γυναίκες. Βλέπουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαφημίσεις για τη σύσφιξη του λαιμού, και πολλές μάρκες αντιρυτιδικών κρεμών να γεμίζουν τα ράφια των καταστημάτων. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουμε από αυτόν τον φόβο και το άγχος του να είμαστε εφήμεροι και να μην θεωρούμαστε ξεπερασμένοι.
Καθώς μεγαλώνουμε κι αρχίζουμε κι εμείς με τη σειρά μας να περιθωριοποιούμαστε ηλικιακά, χωρίς να το καταλάβουμε, συχνά γινόμαστε συνένοχοι στην έμμεση προκατάληψη που τρέφουν οι άνθρωποι για την τρίτη ηλικία. Η γλώσσα έχει πολύ μεγάλη σημασία ακόμη και όταν νομίζουμε ότι προσπαθούμε να περιορίσουμε κάποιες από αυτές τις προκαταλήψεις. Όταν κάποιος λέει «είσαι όσο αισθάνεσαι» ή τη φράση «νέος στην ψυχή» ή ότι «δεν αισθάνεται γέρος», εμφανίζει κάποιες από αυτές τις σιωπηρές προκαταλήψεις και τους φόβους που σχετίζονται με τη γήρανση.
Ο ηλικιακός ρατσισμός είναι μια πραγματικότητα. Και επηρεάζει τις γυναίκες πολύ περισσότερο από τους άνδρες, λόγω της διασταύρωσης φύλου και ηλικίας.
Ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπιστεί αυτό είναι μέσω μιας συλλογικής δέσμευσης, δράσης και αναγνώρισης των έμμεσων και άμεσων μορφών ηλικιακού ρατσισμού. Επίσης τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πρέπει να αναλάβουν τεράστια ευθύνη για το πώς διαιωνίζουν και ενισχύουν τον ηλικιακό ρατσισμό στην κοινωνία μας μέσω των λέξεων και των εικόνων. Μέχρι τότε, η ηλικία δεν θα είναι απλώς ένας αριθμός. Ειδικά για τις γυναίκες.
