Καθώς η Βρετανίδα Alexandra Morton-Hayward στοιβάζει στο πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου της βάζα και κουτιά που περιέχουν ανθρώπινους εγκεφάλους, τους μιλάει.

«Παιδιά, θα πάτε βόλτα ο ένας πάνω στον άλλο και θέλω να μείνετε σε αυτή την πλευρά του κουτιού. Και εσάς, θα σας βάλω τον ένα δίπλα στον άλλο», τους λέει.

Αυτή η επικοινωνία, θεωρεί ότι είναι απαραίτητη- άλλωστε, «δεν θέλω να με στοιχειώνουν», όπως παραδέχεται η ίδια.

Η Μόρτον-Χέιγουορντ είναι μια τέως νεκροθάφτης που έγινε παλαιοβιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έχει συλλέξει χιλιάδες εγκεφάλους, τους οποίους μερικές φορές στοιβάζει… σε σακούλες ΙΚΕΑ γεμάτες με ξηρό πάγο και τους οδηγεί πίσω στο εργαστήριο «σαν 80χρονη γιαγιά με ένα κουτί αυγά στο κάθισμα», όπως λέει η ίδια χαριτολογώντας.

«Είναι πάντα μια περίεργη μέρα όταν ξεκινάς με το αυτοκίνητό σου για να πας να μαζέψεις ένα φορτίο ανθρώπινων εγκεφάλων», προσθέτει.

Μετά από ένα από τα πρόσφατα ταξίδια της για να συλλέξει τα λείψανα από ένα σημείο ανασκαφής στη νοτιοδυτική Αγγλία, συγκέντρωσε 162 από τους 400 εγκεφάλους που βρέθηκαν σε ένα νεκροταφείο εργατικών κατοικιών του 19ου αιώνα.

Δεν είναι εντελώς ανήκουστο να βρίσκει κανείς εγκεφάλους διατηρημένους στο έδαφος, αλλά αυτοί ήταν ο μόνος μαλακός ιστός που είχε απομείνει στα λείψανα. Και αυτό τα καθιστά αρκετά σπάνια.

Γιατι, βλέπετε, κανονικά και υπό φυσιολογικές συνθήκες, ο εγκέφαλός μας είναι ο πρώτος που αποσυντίθεται όταν πεθαίνουμε.

Ο μαλακός ιστός του μετατρέπεται σε υγρό πριν από κάθε άλλο όργανο που αποσυντίθεται – εκτός από την περίπτωση που ανεξήγητα παραμένει άθικτος για εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες χρόνια στο έδαφος.

Αυτό ακριβώς συνειδητοποίησαν οι ερευνητές ότι συμβαίνει, όπως δημοσιεύεται σε μια νέα μελέτη της για περίπου 4.400 διατηρημένους εγκεφάλους που ανασύρθηκαν από τον 17ο αιώνα. Το φαινόμενο θεωρούνταν εξαιρετικά σπάνιο μέχρι τώρα.

Η Morton-Hayward είναι μέλος της ομάδας αυτής που δηλώνει αποφασισμένη να ανακαλύψει γιατί ορισμένοι εγκέφαλοι παρακάμπτουν τον λεγόμενο «κύκλο του άνθρακα», ενώ οι υπόλοιποι αρχίζουν να αποσυντίθενται μέσα σε λίγα λεπτά.

«Έχω εδώ και καιρό μια εμμονή με τον θάνατο, την αποσύνθεση και όλα τα φρικτά, νοσηρά πράγματα που δεν αρέσει στους ανθρώπους να σκέφτονται», σημειώνει εμφατικά η ίδια.

Έμαθε για πρώτη φορά για τη συντήρηση του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού, ενώ έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην ιατροδικαστική ανθρωπολογία και παράλληλα εργαζόταν ως ταριχευτής και νεκροθάφτης.

Μέχρι να αρθούν οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί, είχε προγραμματίσει να επισκεφθεί τη Δανία, όπου οι αρχαιολόγοι είχαν ξεθάψει 10 εγκεφάλους που κάποτε ανήκαν σε μεσαιωνικούς μοναχούς.

Πήρε έναν εγκέφαλο και τον κράτησε στα χέρια της.

«Αυτός ήταν ο πρώτος αρχαίος εγκέφαλος που κράτησα στο χέρι μου», θυμάται.

Αυτό ήταν: «κόλλησε» για πάντα.

Η Μόρτον-Χέιγουορντ, η οποία ως νεκροθάφτης έχει συνηθίσει να δουλεύει με πτώματα, περνάει τώρα ένα μεγάλο μέρος της εργασιακής της ζωής περιτριγυρισμένη από εκατοντάδες αρχαίους εγκεφάλους.

Ως υποψήφια διδάκτωρ παλαιοβιολογίας στην Οξφόρδη, έχει γίνει… θέλοντας και μη μια σπουδαία συλλέκτρια εγκεφάλων.

Μέχρι στιγμής, η ομάδα της έχει συλλέξει περισσότερους από τους μισούς από όλους τους καταγεγραμμένους εγκεφάλους με άγνωστους μηχανισμούς διατήρησης: περίπου 570 από 12 τοποθεσίες σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, μερικοί από τους οποίους χρονολογούνται πριν από 8.000 χρόνια.

Οι εγκέφαλοι βρίσκονται στο ψυγείο – «γιατί η κατάψυξη θα τους κατέστρεφε», λέει η Morton-Hayward – και επί του παρόντος γεμίζουν τέσσερα ψυγεία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

«Μου τελειώνει ο χώρος, αγοράζω συνεχώς νέα ψυγεία. Όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία και υπήρξε ενεργειακή κρίση [στο Ηνωμένο Βασίλειο], αγόρασα μια γεννήτρια, για παν ενδεχόμενο», τονίζει με νόημα.

Τώρα βοηθάει ενεργά στην έρευνα του μηχανισμού διατήρησης των 4.400 εγκεφάλων που αναλύθηκαν στη μελέτη της.

Τόφου

Η Morton-Hayward συγκρίνει την υφή των εγκεφάλων με το τόφου.

Είναι συχνά υγροί και πολτώδεις, έχουν όλα τα διαφορετικά χρώματα, από έντονο πορτοκαλί έως μαύρο, και είναι περίπου πέντε φορές μικρότεροι από το μέσο μέγεθος ενός ζωντανού εγκεφάλου.

Σε ορισμένες περιπτώσεις δε, οι εγκέφαλοι διατηρούνται μαζί με ολόκληρο το σώμα λόγω του περιβάλλοντος.

Για την πλειονότητα των περιπτώσεων, ωστόσο, η έρευνα εντοπίζει τέσσερις βασικούς λόγους και αιτίες για το πώς οι εγκέφαλοι διατηρήθηκαν τόσους αιώνες σχεδόν άθικτοι στο χρόνο: αφυδάτωση, κατάψυξη, σαπωνοποίηση και δέψη.

Αυτοί οι 4 μηχανισμοί εμφανίζονται σε εγκεφάλους που βρέθηκαν μαζί με άλλους διατηρημένους μαλακούς ιστούς, όπως στα αποξηραμένα υπολείμματα ταφών στην έρημο, στα παγωμένα πτώματα των ορεινών περασμάτων και στα μαυρισμένα σώματα βάλτων σε υγροβιότοπους με χαμηλό υψόμετρο.

Φωτ.: John Cairns

 

Το μυστήριο με τους εγκεφάλους

«Ωστόσο, η διατήρηση εγκεφάλων απουσία άλλων μαλακών ιστών – για παράδειγμα, μεταξύ αρχαίων ανθρώπινων οστών που ανασύρθηκαν από μια βαλτώδη λίμνη – είναι ανήκουστη και απροσδόκητη, έχει αναφερθεί ελάχιστα και αποτελεί μια ανεκμετάλλευτη πηγή βιοαρχαιολογικών πληροφοριών», λέει η ίδια.

Αυτό είναι το μυστήριο του πέμπτου μηχανισμού διατήρησης, που αντιπροσωπεύει περίπου το 30% όλων των διατηρημένων εγκεφάλων στο αρχαιολογικό αρχείο.

Αυτή η άγνωστη μέχρι στιγμής αιτία είναι επίσης η δεύτερη πιο συχνή, μετά την αφυδάτωση, και έχει ανακαλυφθεί σε όλο τον κόσμο, από τη Φλόριντα μέχρι την Ιταλία, τη Νότια Αφρική, τη Νέα Ζηλανδία και την Ιαπωνία.

Τα δείγματα καλύπτουν μια περίοδο 12.000 ετών, ορισμένα από τα οποία χρονολογούνται από την Ολόκαινο εποχή.

Η μελέτη υποθέτει ότι αυτός ο πέμπτος μυστηριώδης μηχανισμός διατήρησης θα μπορούσε να είναι η μοριακή διασύνδεση, κατά την οποία τα μόρια ενώνονται με κάποιου είδους χημικό δεσμό.

Αυτή θα μπορούσε να είναι μια ουσία στο έδαφος που βοηθά στη σταθεροποίηση του εγκεφάλου και στη διατήρησή του. Αν η θεωρία τους είναι σωστή, θα μπορούσε να χρησιμεύσει στην μελλοντική έρευνα για τη γήρανση του εγκεφάλου και τις νευροεκφυλιστικές διαταραχές όπως η άνοια.

«Αισθάνομαι ότι αυτοί οι εγκέφαλοι, αυτά τα ανθρώπινα λείψανα είναι το πιλοτικό μας έργο. Είναι μια εξαιρετικά πλούσια πηγή αρχαίων βιομορίων που γνωρίζουμε και αγαπάμε ως αρχαιολόγοι, επειδή μπορούν να μας πουν όλα τα πράγματα για την ανθρώπινη ζωή στο παρελθόν», λέει η Morton-Hayward. Και καταλήγει:

«Αλλά μέχρι να μάθουμε το πώς ακριβώς έχουν διατηρηθεί, δεν θα ξέρουμε πώς να εκμεταλλευτούμε πλήρως τις πληροφορίες που μπορούν να ανακτηθούν γι’ αυτά, οπότε αυτό είναι σίγουρα το πρώτο εμπόδιο».