Η εντολή «ου φονεύσεις» παύει να θέτει ένα ξεκάθαρο όριο για τη διαφύλαξη της ανθρώπινης ζωής. Κυψέλη, Χανιά, Θεσσαλονίκη: Ο χάρτης της αποτρόπαιης βίας υπό συνεχή επέκταση. Στη χώρα μας και παντού. Γυναικοκτονίες, ρατσιστική βία, ομοφοβία, οπαδική βία ένδο-οικογενειακή ή ενδοοικογενειακή. Μια πρωτοφανής έκρηξη που καταγράφεται σε όλες διεθνώς τις έρευνες. Πώς να μιλήσεις γι’ αυτήν χωρίς να ενδώσεις στην απλούστευση, ή σε ιδεολογικές αγκυλώσεις; Το μίσος παντού. Απέναντι στον άλλον, τον διαφορετικό, τον αδύναμο, τον ισχυρό, τον εξαθλιωμένο, τον ευνοημένο. Μίσος απέναντι στο άλλο. Μίσος απέναντι στο ίδιο. Μίσος, εντέλει, απέναντι σ’ έναν εαυτό παγιδευμένο στο αδιέξοδο του Μίσους.
Βία και βίος είναι λέξεις ομόριζες. Η παθολογικοποίηση της βίας ανακουφίζει την ευρύτερη ομάδα, την καθησυχάζει ως προς τη φυσιολογικότητα της. Η βιαιολογία, η σχεδόν ψυχαναγκαστική ενασχόληση με τη βία λειτουργεί σαν ένα τέχνασμα χειραγώγησης της βίας που ελλοχεύει μέσα μας.
H πανδημία ήλθε να αλλάξει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμά της κοινωνίας του θεάματος, αυτό που ο Luc Boltanski ονόμαζε «souffrance à distance». Να υποφέρεις από απόσταση. Χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας του θεάματος που με τη διαμεσολάβηση του παντοδύναμου ανώνυμου παιδαγωγού, της τηλεόρασης, αδειάζει τα συναισθήματα από την αληθινότητα τους, τα αποξηραίνει, τα αποστεώνει από τη δύναμή τους. Με τον κορονοιό η εικόνα του θανάτου υπέστη μια παράδοξη μετάλλαξη. Ο γνώριμος εφησυχασμός κράτησε για μια μόνο στιγμή. Ο θάνατος δραπέτευσε αστραπιαία από την Κίνα και το άγνωστο Γιουχάν. Μέχρι να ανοιγοκλείσεις τα μάτια σου οι εικόνες με τα σφραγισμένα φέρετρα, με τους καλωδιωμένους μελλοθάνατους, με τους ασυνόδευτους νεκρούς, έφτασαν στο Μπέργκαμο, στο Παρίσι, προσγειώθηκαν στην Ελλάδα.
Ο θάνατος γλίστρησε από τη μικρή οθόνη κι εγκαταστάθηκε σπίτι μας. Από τη μια στιγμή στην άλλη η κυρίαρχη ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας μας σπάει στα χέρια μας σαν παιδικό παιχνίδι. Δεν ορίζουμε τη μοίρα μας. Ένας αόρατος ιός απειλεί να μας αφανίσει. Ένας τρόπος ζωής χτισμένος σε μια μεγάλη αυταπάτη, στην άρνηση της θνητότητας, κλονίζεται.
Η βία μεταξύ όλων των άλλων αποτελεί και ένα προνομιούχο τρόπο εκφόρτισης του άγχους του θανάτου.
Στη ρίζα κάθε επιθετικότητας ενεδρεύει η ματαίωση, η διάψευση μιας ζωτικής για το άτομο ανάγκης.
Η βία αυτή έχει δυο δρόμους. Είτε στρέφεται στον άλλον, είτε στρέφεται στον ίδιο τον εαυτό και μεταμορφώνεται σε μελαγχολία, σε καταθλίψεις, σε εξαρτήσεις από νόμιμες και παράνομες ουσίες. Υπάρχει κι ένας τρίτος δρόμος. Ο δρόμος των ενορμήσεων της ζωής. Η επένδυση στον έρωτα, στην ένωση, στον δεσμό, στη δημιουργικότητα, στις σχέσεις. Ο τρίτος δρόμος ασθμαίνει, γίνεται όλο και πιο αχνός. Ο φόβος μοιάζει να είναι ο μεγάλος του αντίπαλος.
Στο όνομα του φόβου το “εμείς” αναγορεύεται σε υπέρτατη άξια και το “οι άλλοι” σε θανάσιμη απειλή.
Στο όνομα του φόβου οι αποχρώσεις χάνονται και ο κόσμος χωρίζεται σε απόλυτα καλά και απόλυτα κακά αντικείμενα. Η μισαλλοδοξία και το μίσος κατακλύζουν τον ψυχισμό.
Στο όνομα του φόβου ο άνθρωπος συρρικνώνεται. Υψώνει τείχη ψευδό-προστασίας και αμπαρώνεται σε ένα κελί. Οτιδήποτε ξεφεύγει είναι επικίνδυνο. Αυτό-έγκλειστος στο κελί κρύβει σε μια κρυψώνα το κλειδί εξόδου. Αν κάποτε, άγνωστο για ποιο λόγο, θελήσει να εξέλθει η κρυψώνα έχει λησμονηθεί. Το κλειδί είναι άφαντο.
H Kόλαση εδώ.
Για να βγεις από την κόλαση πρέπει πρώτα να τη δεις. Να μην έχεις δεμένα τα μάτια σου. Ίσως ένα ταξίδι στην Κόλαση με τον Δάντη σε βοηθήσει.
Ιδου: Αφού διασχίζουν τον ποταμό Αχέροντα με τον Χάροντα, ο Βιργίλιος οδηγεί τον Δάντη διαδοχικά μέσα από τους εννέα κύκλους αμαρτιών. Θα σταθώ στον έβδομο κύκλο. Περιλαμβάνει τους βίαιους, οι οποίοι βρίσκονται διαχωρισμένοι σε τρεις ομάδες.
Η πρώτη περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Η τιμωρία τους είναι να βασανίζονται μέσα σε ένα βάλτο αίματος που βράζει. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό. Άνθρωποι μεταμορφωμένοι σε δένδρα ή κυνηγημένοι από άγρια σκυλιά. Η τρίτη ομάδα αποτελείται από τους βίαιους απέναντι στον Θεό και τη φύση. Βρίσκονται απομονωμένοι σε μια έρημο φλεγόμενης άμμου όπου μαίνεται μια πύρινη βροχή.
Για να βγεις από την Κόλαση πρέπει πρώτα να τολμήσεις να την δεις. Να μην έχεις δεμένα τα μάτια σου. Ένα ταξίδι στην Κόλαση με τον Δάντη θα βοηθήσει. Εκεί ίσως βρεθεί το κρυμμένο κλειδί του κελιού σου. Ίσως κάπου εκεί στον έβδομο κύκλο. Θα πρέπει βέβαια πρώτα να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου σε έναν από τους ενοικούντες εκεί.
ΥΓ. Το κείμενο γράφτηκε πριν από την εισβολή στην Ουκρανία. Δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο περιοδικό FAQmag τον Μάρτιο του 2022.
✵︎ Η Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας και συγγραφέας.
Η εντολή «ου φονεύσεις» παύει να θέτει ένα ξεκάθαρο όριο για τη διαφύλαξη της ανθρώπινης ζωής. Κυψέλη, Χανιά, Θεσσαλονίκη: Ο χάρτης της αποτρόπαιης βίας υπό συνεχή επέκταση. Στη χώρα μας και παντού. Γυναικοκτονίες, ρατσιστική βία, ομοφοβία, οπαδική βία ένδο-οικογενειακή ή ενδοοικογενειακή. Μια πρωτοφανής έκρηξη που καταγράφεται σε όλες διεθνώς τις έρευνες. Πώς να μιλήσεις γι’ αυτήν χωρίς να ενδώσεις στην απλούστευση, ή σε ιδεολογικές αγκυλώσεις; Το μίσος παντού. Απέναντι στον άλλον, τον διαφορετικό, τον αδύναμο, τον ισχυρό, τον εξαθλιωμένο, τον ευνοημένο. Μίσος απέναντι στο άλλο. Μίσος απέναντι στο ίδιο. Μίσος, εντέλει, απέναντι σ’ έναν εαυτό παγιδευμένο στο αδιέξοδο του Μίσους.
Βία και βίος είναι λέξεις ομόριζες. Η παθολογικοποίηση της βίας ανακουφίζει την ευρύτερη ομάδα, την καθησυχάζει ως προς τη φυσιολογικότητα της. Η βιαιολογία, η σχεδόν ψυχαναγκαστική ενασχόληση με τη βία λειτουργεί σαν ένα τέχνασμα χειραγώγησης της βίας που ελλοχεύει μέσα μας.
H πανδημία ήλθε να αλλάξει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμά της κοινωνίας του θεάματος, αυτό που ο Luc Boltanski ονόμαζε «souffrance à distance». Να υποφέρεις από απόσταση. Χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας του θεάματος που με τη διαμεσολάβηση του παντοδύναμου ανώνυμου παιδαγωγού, της τηλεόρασης, αδειάζει τα συναισθήματα από την αληθινότητα τους, τα αποξηραίνει, τα αποστεώνει από τη δύναμή τους. Με τον κορονοιό η εικόνα του θανάτου υπέστη μια παράδοξη μετάλλαξη. Ο γνώριμος εφησυχασμός κράτησε για μια μόνο στιγμή. Ο θάνατος δραπέτευσε αστραπιαία από την Κίνα και το άγνωστο Γιουχάν. Μέχρι να ανοιγοκλείσεις τα μάτια σου οι εικόνες με τα σφραγισμένα φέρετρα, με τους καλωδιωμένους μελλοθάνατους, με τους ασυνόδευτους νεκρούς, έφτασαν στο Μπέργκαμο, στο Παρίσι, προσγειώθηκαν στην Ελλάδα.
Ο θάνατος γλίστρησε από τη μικρή οθόνη κι εγκαταστάθηκε σπίτι μας. Από τη μια στιγμή στην άλλη η κυρίαρχη ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας μας σπάει στα χέρια μας σαν παιδικό παιχνίδι. Δεν ορίζουμε τη μοίρα μας. Ένας αόρατος ιός απειλεί να μας αφανίσει. Ένας τρόπος ζωής χτισμένος σε μια μεγάλη αυταπάτη, στην άρνηση της θνητότητας, κλονίζεται.
Η βία μεταξύ όλων των άλλων αποτελεί και ένα προνομιούχο τρόπο εκφόρτισης του άγχους του θανάτου.
Στη ρίζα κάθε επιθετικότητας ενεδρεύει η ματαίωση, η διάψευση μιας ζωτικής για το άτομο ανάγκης.
Η βία αυτή έχει δυο δρόμους. Είτε στρέφεται στον άλλον, είτε στρέφεται στον ίδιο τον εαυτό και μεταμορφώνεται σε μελαγχολία, σε καταθλίψεις, σε εξαρτήσεις από νόμιμες και παράνομες ουσίες. Υπάρχει κι ένας τρίτος δρόμος. Ο δρόμος των ενορμήσεων της ζωής. Η επένδυση στον έρωτα, στην ένωση, στον δεσμό, στη δημιουργικότητα, στις σχέσεις. Ο τρίτος δρόμος ασθμαίνει, γίνεται όλο και πιο αχνός. Ο φόβος μοιάζει να είναι ο μεγάλος του αντίπαλος.
Στο όνομα του φόβου το “εμείς” αναγορεύεται σε υπέρτατη άξια και το “οι άλλοι” σε θανάσιμη απειλή.
Στο όνομα του φόβου οι αποχρώσεις χάνονται και ο κόσμος χωρίζεται σε απόλυτα καλά και απόλυτα κακά αντικείμενα. Η μισαλλοδοξία και το μίσος κατακλύζουν τον ψυχισμό.
Στο όνομα του φόβου ο άνθρωπος συρρικνώνεται. Υψώνει τείχη ψευδό-προστασίας και αμπαρώνεται σε ένα κελί. Οτιδήποτε ξεφεύγει είναι επικίνδυνο. Αυτό-έγκλειστος στο κελί κρύβει σε μια κρυψώνα το κλειδί εξόδου. Αν κάποτε, άγνωστο για ποιο λόγο, θελήσει να εξέλθει η κρυψώνα έχει λησμονηθεί. Το κλειδί είναι άφαντο.
H Kόλαση εδώ.
Για να βγεις από την κόλαση πρέπει πρώτα να τη δεις. Να μην έχεις δεμένα τα μάτια σου. Ίσως ένα ταξίδι στην Κόλαση με τον Δάντη σε βοηθήσει.
Ιδου: Αφού διασχίζουν τον ποταμό Αχέροντα με τον Χάροντα, ο Βιργίλιος οδηγεί τον Δάντη διαδοχικά μέσα από τους εννέα κύκλους αμαρτιών. Θα σταθώ στον έβδομο κύκλο. Περιλαμβάνει τους βίαιους, οι οποίοι βρίσκονται διαχωρισμένοι σε τρεις ομάδες.
Η πρώτη περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Η τιμωρία τους είναι να βασανίζονται μέσα σε ένα βάλτο αίματος που βράζει. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό. Άνθρωποι μεταμορφωμένοι σε δένδρα ή κυνηγημένοι από άγρια σκυλιά. Η τρίτη ομάδα αποτελείται από τους βίαιους απέναντι στον Θεό και τη φύση. Βρίσκονται απομονωμένοι σε μια έρημο φλεγόμενης άμμου όπου μαίνεται μια πύρινη βροχή.
Για να βγεις από την Κόλαση πρέπει πρώτα να τολμήσεις να την δεις. Να μην έχεις δεμένα τα μάτια σου. Ένα ταξίδι στην Κόλαση με τον Δάντη θα βοηθήσει. Εκεί ίσως βρεθεί το κρυμμένο κλειδί του κελιού σου. Ίσως κάπου εκεί στον έβδομο κύκλο. Θα πρέπει βέβαια πρώτα να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου σε έναν από τους ενοικούντες εκεί.
ΥΓ. Το κείμενο γράφτηκε πριν από την εισβολή στην Ουκρανία. Δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στο περιοδικό FAQmag τον Μάρτιο του 2022.
✵︎ Η Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας και συγγραφέας.
