Κάπου στην ηλικία των 8, ο πατέρας μου μας ξύπνησε περιχαρής ένα ανοιξιάτικο πρωινό, φωνάζοντας ότι έχει χιονίσει, το έχει στρώσει για τα καλά και θα φτιάξουμε χιονάνθρωπο. Πετάχτηκα από το κρεβάτι σα σούστα, δεν έβαλα τα γυαλιά μου από ενθουσιασμό (μύωψ από πολύ μικρή ηλικία) και έτρεξα στην μπαλκονόπορτα. Ένα ξέβαμα στην τέντα του απέναντι σπιτιού με έκανε να νομίζω για δευτερόλεπτα ότι όντως είχε χιονίσει. Λίγο η μυωπία μου, λίγο η χαρά του χιονιού, λίγο ο ενθουσιασμός του πατέρα μου, πίστεψα πραγματικά ότι το έχει στρώσει, μέχρι να ακούσω το «Καλή Πρωταπριλιάααααα!!!!!».

Το έθιμο της πρωταπριλιάς

Δεν είναι σίγουρο πότε και πώς ξεκίνησε το έθιμο της Πρωταπριλιάς. Μερικοί ιστορικοί εικάζουν ότι η Πρωταπριλιά χρονολογείται από το 1582, όταν η Γαλλία άλλαξε από το Ιουλιανό ημερολόγιο στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, όπως ζητήθηκε από το Συμβούλιο του Τρέντο το 1563. Στο Ιουλιανό Ημερολόγιο, όπως και στο Ινδουιστικό ημερολόγιο, το νέο έτος ξεκίνησε με την εαρινή ισημερία γύρω στην 1η Απριλίου.

Υπήρχαν άνθρωποι που άργησαν να μάθουν τα νέα ή δεν κατάλαβαν ότι η έναρξη του νέου έτους είχε μεταφερθεί στην 1η Ιανουαρίου και συνέχισαν να το γιορτάζουν κατά την τελευταία εβδομάδα του Μαρτίου έως την 1η Απριλίου πέφτοντας συχνά θύματα αστείων. Αυτές οι φάρσες περιελάμβαναν το να τοποθετούν χάρτινα ψάρια στην πλάτη τους και να αναφέρονται ως “poisson d’avril” (ψάρι του Απριλίου), που λέγεται ότι συμβολίζει ένα νεαρό, εύκολα πιασμένο ψάρι και έναν ευκολόπιστο άνθρωπο.

Υπάρχει και η άποψη ότι το έθιμο ξεκίνησε από τους Κέλτες που ήταν δεινοί ψαράδες και ξεκινούσαν την εποχή ψαρέματος την 1η Απριλίου. Οι ψαράδες έλεγαν ψέματα σχετικά με τα πόσα ψάρια είχαν πιάσει και αυτή η συνήθεια έγινε, με το πέρασμα του χρόνου, έθιμο.

Πρωταπριλιά και ΜΜΕ

Το έθιμο λοιπόν των αστείων και των ψεμάτων υιοθετήθηκε ευρέως σε κάθε γωνιά του πλανήτη και οι άνθρωποι έχουν καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να δημιουργήσουν περίτεχνες πρωτοαπριλιάτικες φάρσες. Οι εφημερίδες, οι ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σταθμοί και οι ιστότοποι μπήκαν ενεργά στο παιχνίδι βγάζοντας μέχρι και πρωτοσέλιδα με εξωφρενικούς ισχυρισμούς για να ξεγελάσουν το κοινό τους.

Την 1η Απριλίου 1957, το BBC είχε μία είδηση ότι μία οικογένεια στην Ελβετία είχε μια παραγωγή μακαρονάδας-ρεκόρ από τα… μακαρονόδεντρά της. Στην Αγγλία εκείνη την εποχή, τα μακαρόνια ήταν ακόμα μια εξωτική λιχουδιά με μυστηριώδη προέλευση, έτσι πολλοί θεατές πίστεψαν το δημοσίευμα. Κάποιοι τηλεφώνησαν ακόμη και για να ρωτήσουν πώς να καλλιεργήσουν δικά τους μακαρονόδεντρα.

Το BBC φέρεται να πρότεινε: «Βάλτε ένα κλωνάρι μακαρόνια σε μια κονσέρβα με σάλτσα ντομάτας και ελπίζετε για το καλύτερο».

Πηγή: Prodi.com

Το 1992, το Εθνικό Δημόσιο Ραδιόφωνο των ΗΠΑ δημοσίευσε ένα σποτ με τον πρώην Πρόεδρο Ρίτσαρντ Νίξον να λέει ότι έβαζε ξανά υποψηφιότητα για πρόεδρος. Καθώς οι αγανακτισμένοι ακροατές κάλεσαν για να εκφράσουν την απογοήτευσή τους, ο σταθμός παραδέχτηκε ότι η ανακοίνωση ήταν φάρσα και ότι ο κωμικός Ριτς Λιτλ, είχε παίξει το ρόλο του Νίξον.

Κατά καιρούς μάλιστα, διαφήμιζαν αντικείμενα και τεχνολογικά gadget που δεν υπήρχαν, σαν μέρος πρωταπριλιάτικης φάρσας, όπως το δημοσίευμα της : The Times and The Sunday Times που παρουσιάζει την κυκλοφορία ενός ρομπότ που βγάζει το σκύλο σας βόλτα.

Και στον εγχώριο τύπο, σχεδόν όλες οι εφημερίδες μπήκαν στο παιχνίδι. Μέχρι και το υπουργείο Πολιτισμού το 1995 δημοσίευσε ότι αρχαιολόγοι βρήκαν τον τάφο του Σωκράτη κοντά στην Ακρόπολη και μάλιστα εντοπίστηκε και ένας αμφορέας με ίχνη κώνειου. Η είδηση φιλοξενήθηκε μέχρι και στα ξένα ΜΜΕ, για να αποκατασταθεί η αλήθεια λίγο αργότερα. Το 2011, η αθλητική εφημερίδα “αθλητικά νέα” δημοσίευσε ότι ο Καντάφι θα χρηματοδοτούσε την ποδοσφαιρική ομάδα του ΠΑΟΚ.

fake news, πρωταπριλιά

Πρωταπριλιά και fake news

Ρίχνοντας μια ματιά σήμερα στα πρωτοσέλιδα εγχώριων και διεθνών εφημερίδων, συνειδητοποίησα ότι πλέον, δεν αφιερώνουν χρόνο και χώρο σε παρόμοιες δημοσιεύσεις. Τα αστεία και οι φάρσες της πρωταπριλιάς μοιάζουν να έχουν χάσει τη “χάρη” τους, και σίγουρα ρόλο παίζει η ολοένα και αυξανόμενη διασπορά ψευδών ειδήσεων (fake news) στα social media.

Εδώ και κάποια χρόνια η παραπληροφόρηση και οι ψευδείς ειδήσεις κάνουν σε πολύ λίγο χρόνο το γύρο του κόσμου. Με το διαδίκτυο να έχει επιβάλλει στα ειδησεογραφικά κανάλια την clickοθηρία και την ταχύτητα έναντι της ποιότητας, ο προσεκτικός έλεγχος κάθε δημοσίευσης δεν είναι πια ο ίδιος. Τα μέσα, έχοντας στόχο να προλάβουν την είδηση στο δευτερόλεπτο, συχνά αναπαράγουν ειδήσεις που δεν έχουν διασταυρωθεί, ενισχύοντας πολλές φορές τη διασπορά της παραπληροφόρησης.

Με τα social media να μας ελέγχουν επίσης με τους αλγόριθμους τους, καθένας πια μπορεί να ανεβάσει κείμενο, εικόνες και βίντεο που ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματικότητα προκειμένου να επηρεάσει την κοινή γνώμη προς μία κατεύθυνση.

Αυτό σημαίνει ότι η παραπληροφόρηση -ψευδείς ή σκόπιμα παραπλανητικές πληροφορίες που στοχεύουν στην επίτευξη ενός οικονομικού ή πολιτικού στόχου- μπορεί να γίνει αχαλίνωτη, να εξαπλωθεί περαιτέρω και ταχύτερα στο διαδίκτυο από ό,τι θα μπορούσε ποτέ σε άλλη μορφή.

Η εποχή της παραπληροφόρησης

Αν δούμε μερικά από τα μεγαλύτερα ζητήματα και εκστρατείες των τελευταίων ετών -εκλογές σε εθνικό επίπεδο, ψήφος για το Brexit, ακόμη και συζήτηση γύρω από τους περιορισμούς του κορωνοϊού- υπάρχει ένα σταθερό στοιχείο που μοιράζονται όλα: η παρουσία της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας. Καθοδηγούμενη από το μεταβαλλόμενο τοπίο των μέσων ενημέρωσης και την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η πολιτική προπαγάνδα και η διάδοση των fake news δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ περισσότερο.

Χαρακτηριστικο παράδειγμα είναι η περίπτωση ενός κινεζικού δικτύου που αποκαλύφθηκε από στελέχη της Meta που είχαν στήσει μία διαδικτυακή επιχείρηση προπαγάνδας και διασποράς fake news, η οποία στόχευε Αμερικανούς χρήστες με πολιτικό περιεχόμενο σε πλατφόρμες όπως το Instagram, το Facebook και το Twitter. Οι ψεύτικοι λογαριασμοί δημοσίευαν memes και σχόλια κάτω από τις αναρτήσεις διαφόρων δημόσιων προσώπων, συνήθως για θέματα που διχάζουν το εσωτερικό της χώρας, όπως τα όπλα, η άμβλωση και η πανδημία.

Σε παρόμοιο μοτίβο λειτουργούσε μία ομάδα στο Ισραήλ με την κωδική ονομασία «Team Jorge» που προσέφερε υπηρεσίες hacking, παραπληροφόρησης και επηρεασμού των εκλογικών διαδικασιών σε πάνω από 30 χώρες. Μέσω του hacking, του σαμποτάζ και της αυτοματοποιημένης παραπληροφόρησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να έχει παρέμβει σε πάνω από 30 εκλογές παγκοσμίως εργαλειοποιώντας την παραπληροφόρηση μέσω ενός στρατού χιλιάδων ψεύτικων προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Κλονισμός της εμπιστοσύνης

Σύμφωνα με έρευνα του πρότζεκτ “Upgrade Democracy” που πραγματοποιήθηκε από τον οργανισμό Bertelsmann Stiftung, περισσότεροι από το ήμισυ (54%) των συμμετεχόντων αναφέρουν συχνή ή πολύ συχνή αβεβαιότητα όσον αφορά την ακρίβεια των πληροφοριών που εντοπίζουν στο Διαδίκτυο. Επίσης, το 39% αναγνωρίζει ότι έχει επίγνωση της παραπληροφόρησης και αναφέρει ότι καθώς αυξάνεται η συχνότητα χρήσης κοινωνικών δικτύων από τους συμμετέχοντες, τόσο συχνότερα παρατηρούν περιπτώσεις διάδοσης ψευδών ειδήσεων.

Ζώντας λοιπόν στην εποχή που δύσκολα ξεχωρίζεις την αλήθεια από το ψέμα, την προπαγάνδα από την πραγματική είδηση, και λαμβάνοντας υπόψη και την υπονόμευση της ελευθερίας του τύπου, είναι σαφές ότι τα αστεία της πρωταπριλιάς, και οι φάρσες που κάποτε θεωρούνταν χαριτωμένες, πλέον είναι κακόγουστες και δεν έχουν κανένα νόημα. Αυτή η τάση φαίνεται να ξεκίνησε την εποχή του COVID  που η παραπληροφόρηση σε σχέση με τα εμβόλια και την ασθένεια, στοίχισε μέχρι και τη ζωή συμπολιτών μας. Έτσι πολλά μέσα συνειδητοποίησαν ότι ίσως είναι πια καιρός να αφήσουμε τα πρωταπριλιάτικα αστεία γιατί η επικινδυνότητα των fake news είναι πλέον τεράστια.

Το κοινό έχει κουραστεί από την αβεβαιότητα, ενώ η εμπιστοσύνη στο διαχωρισμό των εξουσιών έχει κατακερματιστεί. Με την Ελλάδα άλλωστε να έχει πέσει στην 108η θέση (από την 70ή πέρυσι) στη λίστα για την ελευθερία του τύπου (σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύουν ετησίως οι «Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα» ), κάθε μέρα μοιάζει με πρωταπριλιά, καθώς το κοινό συχνά αγωνίζεται να διακρίνει την αλήθεια από τα ψεύδη.