«Tα πράγματα φαίνεται ότι τελειώνουν, πριν καν ξεκινήσουν» έλεγε ο Λιούις Άλεν Ριντ, ιδρυτικό μέλος των Velvet Underground, ο οποίος είδε τα δικά του πράγματα, όσα αυτός ξεκίνησε να συνεχίζουν δυνατά καιρό μετά τη αρχή τους. «Aς κάνουμε αυτό που φοβόμαστε περισσότερο. Αυτό που μας αναστατώνει. Αυτό που κάνει τα μάτια μας να δακρύζουν» συνέχιζε.
Ο θρύλος του Lou Reed εξακολουθεί να είναι τόσο ζωντανός σήμερα όσο και κατά τη διάρκεια της ακμάζουσας τρέλας του και μετά το θάνατό του, το 2013, σε ηλικία 71 ετών. Εκτός του ότι ήταν ο frontman των Velvet Underground και η δύναμη πίσω από τραγούδια-ύμνους της ροκ όπως το Walk on the Wild Side (η μεγαλύτερη επιτυχία του, το single σε παραγωγή David Bowie και Mick Ronson έφτασε στο Νο 16 του Billboard Hot 100), η δημιουργική φύση του Reed υπήρξε πάντα αχόρταγη όσο και ακόρεστη. Η ανάδειξη αυτών των χαρακτηριστικών ζωντανεύει ενστικτωδώς σε μία έκθεση γύρω από το πρόσωπό του, τραβώντας το πέπλο από ένα αινιγματικό είδωλο που είχε μια συνεχή, ακατάσχετη ανάγκη για ζωή. Σπάνια, προσωπικά αντικείμενα, από ευχετήριες κάρτες μέχρι δυσεύρετα ντέμο και μοναδικές κυκλοφορίες περικλείουν τα πάντα, από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες του Reed μέχρι το πιο σκοτεινό ποιητικό έργο του.
Πώς είναι, αλήθεια, να ψάχνεις στα αρχεία μίας τόσο εμβληματικής περσόνας του ροκ; Αυτή είναι μια ερώτηση στην οποία ο Don Fleming – ένας από τους σημαντικότερους αρχειοθέτες του rock & roll, ο οποίος πρόσφατα βοήθησε στην οργάνωση του τεράστιου αρχείου του Lou Reed -, γνωρίζει την απάντηση σε βάθος. «Υπήρχαν όλα αυτά τα κουτιά στην αποθήκη και κανείς δεν ήξερε πραγματικά τι είχαν μέσα», λέει ο Φλέμινγκ και τα μάτια του γεμίζουν απορία. «Όποτε πηγαίναμε από κουτί σε κουτί, όλα ανοίγονταν για πρώτη φορά μετά από χρόνια. Κάποια δεν ήταν και τόσο ενδιαφέροντα. Άλλα ήταν πραγματικά εντυπωσιακά».
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Έτσι φτάσαμε στα επτά χρόνια συνεχούς δουλειάς για την ολοκλήρωση της πολεπίπεδης έκθεσης, Lou Reed: Caught Between the Stars, η οποία εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Παραστατικών Τεχνών της Νέας Υόρκης και είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση που επικεντρώνεται στη ζωή και το έργο του «ανεξίτηλου» καλλιτέχνη, συγγραφέα, τραγουδιστή, κιθαρίστα, ποιητή και γέννημα θρέμμα Νεοϋορκέζο. «Πρόκειται για έναν άνθρωπο που πάντα έσπρωχνε τα όρια», εξηγεί ο Φλέμινγκ, μουσικός και παραγωγός ο ίδιος και συν-επιμελητής της προσπάθειας. «Από την αρχή μέχρι το τέλος, δεν το έβαλε ποτέ κάτω».
«Έχουμε τα ντέμο από μια κασέτα που ταχυδρόμησε στον εαυτό του στις 11 Μαΐου 1965 για τα πνευματικά του δικαιώματα», εξηγεί ο συν-επιμελητής Jason Stern, ο οποίος στο παρελθόν εργαζόταν ως τεχνικός βοηθός του Reed, ως ένα μόνο παράδειγμα των θησαυρών της έκθεσης. «Ήταν οι πρώτες εκδοχές των τραγουδιών που αργότερα θα γίνονταν πραγματικά μεγάλες επιτυχίες (όπως το επτάλεπτο κλασικό Velvet Underground Heroin του 1967). Κάθε ηχογράφηση ξεκινάει με την ένδειξη ‘Words and music by Lou Reed'”. Ένα άλλο demo, εν τω μεταξύ, χρησίμευσε ως η πρώτη ηχογράφηση του τραγουδιού Perfect Day του 1972. Η τότε σύζυγός του Betty Kronstad ακούγεται στα φωνητικά, ενώ ο Reed τη συνοδεύει στο πιάνο».
«Προσπαθήσαμε πραγματικά να φωτίσουμε το γεγονός ότι ο Lou ήταν ένας πολύπλευρος, πολυεπίπεδος σταρ», λέει ο Stern. «Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν μια επιφανειακή σχέση με το έργο του, είτε γνωρίζοντας μόνο τους Velvet Underground, είτε μερικά δημοφιλή singles, αλλά εμείς θέλαμε να εστιάσουμε στις πολλαπλές πτυχές της προσωπικότητας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να συμπεριλάβουμε μια ολόκληρη ενότητα αφιερωμένη στην ποίηση του Reed, μια έκφανση της έκφρασής του, με την οποία ασχολήθηκε αποκλειστικά στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Ήταν η χρονική στιγμή που ο Reed βρισκόταν σε ένα είδος εκκρεμότητας μεταξύ της εποχής που ήταν μπροστάρης των Velvet Underground και της μετέπειτα σόλο πορείας του».
«Ήταν μια περίοδος της ζωής του που πολλές βιογραφίες απλά αποσιωπούν», εξηγεί ο Stern. «Μετακόμισε στο Λονγκ Άιλαντ και έγραψε ένα ποιητικό χειρόγραφο, το οποίο απορρίφθηκε από έναν εκδότη. Προσέγγισε τη σύνθεση τραγουδιών με τον ίδιο τρόπο όπως και την ποίησή του, και στην πραγματικότητα είχε μια λογοτεχνική προσέγγιση στη συγγραφή τραγουδιών». Ο Fleming, εν τω μεταξύ, λέει ότι θεωρεί τον Reed πρώτα απ’ όλα συγγραφέα. «Οι στίχοι και η ποίησή του ήταν κατά κάποιο τρόπο ένα και το αυτό». Ο Reed σπούδασε ποίηση στο Πανεπιστήμιο Syracuse, άλλωστε.
Η γραφή του περιλαμβάνει επίσης μια σκληρή, ανατρεπτική γραμμή με τη μοναδική φωνή του Reed να επικεντρώνεται μερικές φορές σε πιο σκοτεινά θέματα με τραχιά γλώσσα. Είναι μια ποιότητα που μπορεί να αποτελέσει έκπληξη για όσους γνωρίζουν τον Reed μόνο από τους ηλιόλουστους στίχους τραγουδιών όπως το Perfect Day. Ο Fleming εξηγεί αυτό έχει τις ρίζες του στο γεγονός ότι ο Reed επηρεάστηκε από τον Bob Dylan που έλεγε ότι έγραφε για πράγματα που ήταν «ξεριζωμένα» από την πραγματικότητα. «Έτσι, την ίδια χρονιά που οι Beatles έβγαλαν το I Wanna Hold Your Hand, έγραψε το Heroin», εξηγεί ο Fleming για το τραγούδι-φλυαρία πάνω στην ταραχώδη σχέση του ίδιου του Reed με την ναρκωτική ουσία. Ο Reed αντιπαραθέτει προκλητικά τη δική του τέχνη με τη λαϊκή κουλτούρα των αρχών της δεκαετίας του ’60. «Οι στίχοι του μπορεί να είναι σκοτεινοί και βαθύτατοι».
Τόσο σκοτεινοί, στην πραγματικότητα, που η ομάδα πίσω από την έκθεση είχε άγχος ότι ένα ίδρυμα όπως η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης μπορεί να διστάσει να παρουσιάσει κάποιο από το πιο πικάντικο υλικό του Reed στις αγιασμένες αίθουσές της. Εκτός από τα ναρκωτικά, μερικά από τα τραγούδια του ασχολούνται με θέματα που κυμαίνονται από την ενδοοικογενειακή βία μέχρι την πορνεία. «Προς τιμήν τους, είπαν: “Δεν λογοκρίνουμε τίποτα. Ό,τι θέλετε να είναι στην παράσταση θα είναι στην παράσταση», θυμάται ο Φλέμινγκ για την αντίδρασή τους. «Αυτό μας έδωσε το περιθώριο να προσθέσουμε πράγματα και να μην ανησυχούμε πολύ γι’ αυτό».
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Ο Φλέμινγκ παραδέχεται ότι η ιδιότητα του Reed ως «καταπατητής ορίων» έχει δύο όψεις. «Πολιτιστικά, είναι μια ενδιαφέρουσα εποχή, επειδή μερικά από τα όρια που μετακίνησε αποτέλεσαν νέα όρια για τους ανθρώπους», σκέφτεται, προσπαθώντας να εξηγήσει την περίπλοκη φύση του σταρ. «Βοήθησε στη διεύρυνση των ορίων σε ορισμένα επίπεδα, αλλά σε άλλα πράγματα νιώθω ότι δεν είναι στη σωστή πλευρά του φράχτη πολιτισμικά. Νομίζω όμως ότι είναι σημαντικό να αφήσουμε το έργο να μιλήσει από μόνο του. Κάποιοι μπορεί να ενοχληθούν με κάποια εκθέματα, αλλά δεν θέλαμε να τα αποφύγουμε. Αν έπρεπε να προσπαθήσουμε να καθαρίσουμε τα πράγματα με τον Lou δεν θα ήταν σωστό».
Ταυτόχρονα, η έκθεση αναδεικνύει μια τρυφερή πλευρά της προσωπικότητάς του. «Η τρυφερότητά του δεν είναι μέρος της δημόσιας προσωπικότητάς του ως επί το πλείστον», επισημαίνει ο Stern. Αυτό περιλαμβάνει ευχετήριες κάρτες στις οποίες αποκαλεί τη γυναίκα του «Honeybun» και σπάνιες φωτογραφίες που απεικονίζουν τον Reed και τον ντράμερ των Velvet Underground, Moe Tucker, κατά τη διάρκεια κάποιας ανάπαυλας. «Τους βλέπουμε να πετάνε μια μπάλα και θυμάμαι ότι μου έκανε εντύπωση η παραδοξότητα του πράγματος». Η στενή δημιουργική σχέση του Reed με τον αείμνηστο Hal Willner, τον παραγωγό και υπεύθυνο μουσικής του Saturday Night Live που πέθανε το 2020, αναπαρίσταται επίσης μέσω ενός βίντεο του στούντιο του Willner. (Μεταξύ άλλων έργων, αυτός και ο Reed επινόησαν 86 δίωρα επεισόδια μιας ελεύθερης ραδιοφωνικής εκπομπής με την ονομασία New York Shuffle πριν από το θάνατο του Reed).
Για τους εμπνευστές της έκθεσης, είτε πρόκειται για τους Stern, Fleming και τη χήρα του Reed Laurie Anderson (η οποία συμμετείχε επίσης ενεργά), ήταν ένα σχεδόν δεκαετές έργο πάθους.
«Ήμουν συγκλονισμένη», λέει η Stern για την μέχρι τώρα υποδοχή του. «Μπορώ ακόμα να θυμηθώ ότι ήμουν ένας πολύ φοβισμένος 25χρονος που έπαιρνε συνέντευξη από τον Lou για να γίνω τεχνικός βοηθός του. Δεν κοιμήθηκα καθόλου το προηγούμενο βράδυ, αλλά πήγε τόσο καλά που με ρώτησε επί τόπου πότε θα μπορούσα να ξεκινήσω».
Για τα επόμενα δύο χρόνια και μέχρι το θάνατό του, ο Stern περνούσε κάθε μέρα μαζί του. «Δεν ξέχασα ποτέ πόσα πολλά έκανε για μένα. Αυτή η έκθεση ήταν μια τεράστια εργασία αγάπης».
*Με στοιχεία από theguardian.com
«Tα πράγματα φαίνεται ότι τελειώνουν, πριν καν ξεκινήσουν» έλεγε ο Λιούις Άλεν Ριντ, ιδρυτικό μέλος των Velvet Underground, ο οποίος είδε τα δικά του πράγματα, όσα αυτός ξεκίνησε να συνεχίζουν δυνατά καιρό μετά τη αρχή τους. «Aς κάνουμε αυτό που φοβόμαστε περισσότερο. Αυτό που μας αναστατώνει. Αυτό που κάνει τα μάτια μας να δακρύζουν» συνέχιζε.
Ο θρύλος του Lou Reed εξακολουθεί να είναι τόσο ζωντανός σήμερα όσο και κατά τη διάρκεια της ακμάζουσας τρέλας του και μετά το θάνατό του, το 2013, σε ηλικία 71 ετών. Εκτός του ότι ήταν ο frontman των Velvet Underground και η δύναμη πίσω από τραγούδια-ύμνους της ροκ όπως το Walk on the Wild Side (η μεγαλύτερη επιτυχία του, το single σε παραγωγή David Bowie και Mick Ronson έφτασε στο Νο 16 του Billboard Hot 100), η δημιουργική φύση του Reed υπήρξε πάντα αχόρταγη όσο και ακόρεστη. Η ανάδειξη αυτών των χαρακτηριστικών ζωντανεύει ενστικτωδώς σε μία έκθεση γύρω από το πρόσωπό του, τραβώντας το πέπλο από ένα αινιγματικό είδωλο που είχε μια συνεχή, ακατάσχετη ανάγκη για ζωή. Σπάνια, προσωπικά αντικείμενα, από ευχετήριες κάρτες μέχρι δυσεύρετα ντέμο και μοναδικές κυκλοφορίες περικλείουν τα πάντα, από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες του Reed μέχρι το πιο σκοτεινό ποιητικό έργο του.
Πώς είναι, αλήθεια, να ψάχνεις στα αρχεία μίας τόσο εμβληματικής περσόνας του ροκ; Αυτή είναι μια ερώτηση στην οποία ο Don Fleming – ένας από τους σημαντικότερους αρχειοθέτες του rock & roll, ο οποίος πρόσφατα βοήθησε στην οργάνωση του τεράστιου αρχείου του Lou Reed -, γνωρίζει την απάντηση σε βάθος. «Υπήρχαν όλα αυτά τα κουτιά στην αποθήκη και κανείς δεν ήξερε πραγματικά τι είχαν μέσα», λέει ο Φλέμινγκ και τα μάτια του γεμίζουν απορία. «Όποτε πηγαίναμε από κουτί σε κουτί, όλα ανοίγονταν για πρώτη φορά μετά από χρόνια. Κάποια δεν ήταν και τόσο ενδιαφέροντα. Άλλα ήταν πραγματικά εντυπωσιακά».
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Έτσι φτάσαμε στα επτά χρόνια συνεχούς δουλειάς για την ολοκλήρωση της πολεπίπεδης έκθεσης, Lou Reed: Caught Between the Stars, η οποία εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Παραστατικών Τεχνών της Νέας Υόρκης και είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση που επικεντρώνεται στη ζωή και το έργο του «ανεξίτηλου» καλλιτέχνη, συγγραφέα, τραγουδιστή, κιθαρίστα, ποιητή και γέννημα θρέμμα Νεοϋορκέζο. «Πρόκειται για έναν άνθρωπο που πάντα έσπρωχνε τα όρια», εξηγεί ο Φλέμινγκ, μουσικός και παραγωγός ο ίδιος και συν-επιμελητής της προσπάθειας. «Από την αρχή μέχρι το τέλος, δεν το έβαλε ποτέ κάτω».
«Έχουμε τα ντέμο από μια κασέτα που ταχυδρόμησε στον εαυτό του στις 11 Μαΐου 1965 για τα πνευματικά του δικαιώματα», εξηγεί ο συν-επιμελητής Jason Stern, ο οποίος στο παρελθόν εργαζόταν ως τεχνικός βοηθός του Reed, ως ένα μόνο παράδειγμα των θησαυρών της έκθεσης. «Ήταν οι πρώτες εκδοχές των τραγουδιών που αργότερα θα γίνονταν πραγματικά μεγάλες επιτυχίες (όπως το επτάλεπτο κλασικό Velvet Underground Heroin του 1967). Κάθε ηχογράφηση ξεκινάει με την ένδειξη ‘Words and music by Lou Reed'”. Ένα άλλο demo, εν τω μεταξύ, χρησίμευσε ως η πρώτη ηχογράφηση του τραγουδιού Perfect Day του 1972. Η τότε σύζυγός του Betty Kronstad ακούγεται στα φωνητικά, ενώ ο Reed τη συνοδεύει στο πιάνο».
«Προσπαθήσαμε πραγματικά να φωτίσουμε το γεγονός ότι ο Lou ήταν ένας πολύπλευρος, πολυεπίπεδος σταρ», λέει ο Stern. «Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν μια επιφανειακή σχέση με το έργο του, είτε γνωρίζοντας μόνο τους Velvet Underground, είτε μερικά δημοφιλή singles, αλλά εμείς θέλαμε να εστιάσουμε στις πολλαπλές πτυχές της προσωπικότητας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να συμπεριλάβουμε μια ολόκληρη ενότητα αφιερωμένη στην ποίηση του Reed, μια έκφανση της έκφρασής του, με την οποία ασχολήθηκε αποκλειστικά στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Ήταν η χρονική στιγμή που ο Reed βρισκόταν σε ένα είδος εκκρεμότητας μεταξύ της εποχής που ήταν μπροστάρης των Velvet Underground και της μετέπειτα σόλο πορείας του».
«Ήταν μια περίοδος της ζωής του που πολλές βιογραφίες απλά αποσιωπούν», εξηγεί ο Stern. «Μετακόμισε στο Λονγκ Άιλαντ και έγραψε ένα ποιητικό χειρόγραφο, το οποίο απορρίφθηκε από έναν εκδότη. Προσέγγισε τη σύνθεση τραγουδιών με τον ίδιο τρόπο όπως και την ποίησή του, και στην πραγματικότητα είχε μια λογοτεχνική προσέγγιση στη συγγραφή τραγουδιών». Ο Fleming, εν τω μεταξύ, λέει ότι θεωρεί τον Reed πρώτα απ’ όλα συγγραφέα. «Οι στίχοι και η ποίησή του ήταν κατά κάποιο τρόπο ένα και το αυτό». Ο Reed σπούδασε ποίηση στο Πανεπιστήμιο Syracuse, άλλωστε.
Η γραφή του περιλαμβάνει επίσης μια σκληρή, ανατρεπτική γραμμή με τη μοναδική φωνή του Reed να επικεντρώνεται μερικές φορές σε πιο σκοτεινά θέματα με τραχιά γλώσσα. Είναι μια ποιότητα που μπορεί να αποτελέσει έκπληξη για όσους γνωρίζουν τον Reed μόνο από τους ηλιόλουστους στίχους τραγουδιών όπως το Perfect Day. Ο Fleming εξηγεί αυτό έχει τις ρίζες του στο γεγονός ότι ο Reed επηρεάστηκε από τον Bob Dylan που έλεγε ότι έγραφε για πράγματα που ήταν «ξεριζωμένα» από την πραγματικότητα. «Έτσι, την ίδια χρονιά που οι Beatles έβγαλαν το I Wanna Hold Your Hand, έγραψε το Heroin», εξηγεί ο Fleming για το τραγούδι-φλυαρία πάνω στην ταραχώδη σχέση του ίδιου του Reed με την ναρκωτική ουσία. Ο Reed αντιπαραθέτει προκλητικά τη δική του τέχνη με τη λαϊκή κουλτούρα των αρχών της δεκαετίας του ’60. «Οι στίχοι του μπορεί να είναι σκοτεινοί και βαθύτατοι».
Τόσο σκοτεινοί, στην πραγματικότητα, που η ομάδα πίσω από την έκθεση είχε άγχος ότι ένα ίδρυμα όπως η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης μπορεί να διστάσει να παρουσιάσει κάποιο από το πιο πικάντικο υλικό του Reed στις αγιασμένες αίθουσές της. Εκτός από τα ναρκωτικά, μερικά από τα τραγούδια του ασχολούνται με θέματα που κυμαίνονται από την ενδοοικογενειακή βία μέχρι την πορνεία. «Προς τιμήν τους, είπαν: “Δεν λογοκρίνουμε τίποτα. Ό,τι θέλετε να είναι στην παράσταση θα είναι στην παράσταση», θυμάται ο Φλέμινγκ για την αντίδρασή τους. «Αυτό μας έδωσε το περιθώριο να προσθέσουμε πράγματα και να μην ανησυχούμε πολύ γι’ αυτό».
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Ο Φλέμινγκ παραδέχεται ότι η ιδιότητα του Reed ως «καταπατητής ορίων» έχει δύο όψεις. «Πολιτιστικά, είναι μια ενδιαφέρουσα εποχή, επειδή μερικά από τα όρια που μετακίνησε αποτέλεσαν νέα όρια για τους ανθρώπους», σκέφτεται, προσπαθώντας να εξηγήσει την περίπλοκη φύση του σταρ. «Βοήθησε στη διεύρυνση των ορίων σε ορισμένα επίπεδα, αλλά σε άλλα πράγματα νιώθω ότι δεν είναι στη σωστή πλευρά του φράχτη πολιτισμικά. Νομίζω όμως ότι είναι σημαντικό να αφήσουμε το έργο να μιλήσει από μόνο του. Κάποιοι μπορεί να ενοχληθούν με κάποια εκθέματα, αλλά δεν θέλαμε να τα αποφύγουμε. Αν έπρεπε να προσπαθήσουμε να καθαρίσουμε τα πράγματα με τον Lou δεν θα ήταν σωστό».
Ταυτόχρονα, η έκθεση αναδεικνύει μια τρυφερή πλευρά της προσωπικότητάς του. «Η τρυφερότητά του δεν είναι μέρος της δημόσιας προσωπικότητάς του ως επί το πλείστον», επισημαίνει ο Stern. Αυτό περιλαμβάνει ευχετήριες κάρτες στις οποίες αποκαλεί τη γυναίκα του «Honeybun» και σπάνιες φωτογραφίες που απεικονίζουν τον Reed και τον ντράμερ των Velvet Underground, Moe Tucker, κατά τη διάρκεια κάποιας ανάπαυλας. «Τους βλέπουμε να πετάνε μια μπάλα και θυμάμαι ότι μου έκανε εντύπωση η παραδοξότητα του πράγματος». Η στενή δημιουργική σχέση του Reed με τον αείμνηστο Hal Willner, τον παραγωγό και υπεύθυνο μουσικής του Saturday Night Live που πέθανε το 2020, αναπαρίσταται επίσης μέσω ενός βίντεο του στούντιο του Willner. (Μεταξύ άλλων έργων, αυτός και ο Reed επινόησαν 86 δίωρα επεισόδια μιας ελεύθερης ραδιοφωνικής εκπομπής με την ονομασία New York Shuffle πριν από το θάνατο του Reed).
Για τους εμπνευστές της έκθεσης, είτε πρόκειται για τους Stern, Fleming και τη χήρα του Reed Laurie Anderson (η οποία συμμετείχε επίσης ενεργά), ήταν ένα σχεδόν δεκαετές έργο πάθους.
«Ήμουν συγκλονισμένη», λέει η Stern για την μέχρι τώρα υποδοχή του. «Μπορώ ακόμα να θυμηθώ ότι ήμουν ένας πολύ φοβισμένος 25χρονος που έπαιρνε συνέντευξη από τον Lou για να γίνω τεχνικός βοηθός του. Δεν κοιμήθηκα καθόλου το προηγούμενο βράδυ, αλλά πήγε τόσο καλά που με ρώτησε επί τόπου πότε θα μπορούσα να ξεκινήσω».
Για τα επόμενα δύο χρόνια και μέχρι το θάνατό του, ο Stern περνούσε κάθε μέρα μαζί του. «Δεν ξέχασα ποτέ πόσα πολλά έκανε για μένα. Αυτή η έκθεση ήταν μια τεράστια εργασία αγάπης».
*Με στοιχεία από theguardian.com
