Είναι το “The Birth Of A Nation” η πιο ρατσιστική ταινία όλων των εποχών;

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι που συγκλίνουν προς αυτή την κατεύθυνση – όπως αντίστοιχα και μερικά επιχειρήματα προς την ακριβώς αντίθετη.

Η “Γέννηση ενός Έθνους” του Ντ. Γ. Γκρίφιθ, από τις 8 Φεβρουάριου του 1915 που κυκλοφόρησε, χαρακτηρίσθηκε ως «”ένας ύμνος στην μισαλλοδοξία» καθώς παρουσίαζε τους μαύρους ως ένα κατώτερο είδος ανθρώπων, ενώ εξύψωνε την Κου Κλουξ Κλαν.

Σχεδόν 109 χρόνια μετά, η ταινία συνεχίζει να διαθέτει μια απαράμιλλη οπτική και εικονιστική δύναμη, αλλά ταυτόχρονα να προκαλεί έντονη προβληματική όσον αφορά στην διαλεκτική της (πράγμα εν μέρει λογικό, καθώς μιλάμε για ένα σενάριο που γράφτηκε στις αρχές του 20ου αιώνα).

Η ταινίας τοποθετεί μεν στο κέντρο της αφήγησης της τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο που ξέσπασε στα μέσα του 19ου αιώνα, ωστόσο πραγματεύεται και άλλα γεγονότα, όπως την εξέγερση των μαύρων σκλάβων στον αμερικανικό Νότο, αλλά και την ίδρυση και δράση της διαβόητης οργάνωσης Κου Κλουξ Κλαν.

Το πρόβλημα, σύμφωνα με τους ειδικούς του κινηματογράφου, είναι πως ο Γκρίφιθ δεν διστάζει να απεικονίσει τους νέγρους σκλάβους ως συλλήβδην εγκληματίες και βιαστές, ενώ τα μέλη της Κου Κλουξ Κλαν απεικονίζονται περίπου ως «σωτήρες» που σώζουν τις ΗΠΑ από τον «μαύρο» κίνδυνο. Μάλιστα, τους μαύρους ήρωες της ταινίας υποδύονται λευκοί ηθοποιοί, που τους έχουν βάψει μαύρους για τις ανάγκες του ρόλου τους. Δηλαδή, το γνωστό blackface (όχι ότι περιμέναμε να γίνει κάτι διαφορετικό το 1914).

«Η ταινία υπήρξε ουσιαστικά το πρώτο μπλοκμπάστερ [εμπορική ταινία] του Χόλιγουντ», εξηγεί ο Αλαν Ράις, καθηγητής στο Ινστιτούτο Έρευνας Μαύρου Ατλαντικού (IBAR) στο πανεπιστήμιο του Κεντρικού Λάνκασιρ στη Βρετανία κι ειδικός επί της συγκεκριμένης ταινίας.

«Ωστόσο, η ταινία παρουσιάζει με επικίνδυνο τρόπο κάποια φυλετικά στερεότυπα: λόγου χάρη, στην σκηνή του λιντσαρίσματος ενός μαύρου, το θύμα παρουσιάζεται σχεδόν στερεοτυπικά ως ένας συλλήβδην βιαστής που επιθυμεί να κακοποιήσει σεξουαλικά μια λευκή γυναίκα, δίνοντας όλα τα λάθος φυλετικά μηνύματα», προσθέτει ο Ράις, ενώ στο πλευρό του συντάσσεται και η Έλεν Σκοτ, συγγραφέας του βιβλίου Cinema Civil Rights (Τα πολιτικά δικαιώματα στο σινεμά).

«Η ταινία είναι ένα από τα πιο ρατσιστικά φιλμ που έχουν γυριστεί ποτέ καθώς παρουσιάζει το λιντσάρισμα των μαύρων ως κάτι θετικό. Η ρητορική της ταινίας υπονοεί πως σε κάποιους μαύρους τούς αξίζει να πέσουν θύμα λιντσαρίσματος», λέει η Σκοτ.

«Η ταινία δεν θα μπορούσε να είναι πιο λανθασμένη [στα μηνύματα που θέλει να περάσει]», προσθέτει ο κριτικός κινηματογράφου Πολ Μακγιούαν, «καθώς υποστηρίζει πως η απονομή πολιτικών δικαιωμάτων στους νέγρους υπήρξε ένα τεράστιο ιστορικό λάθος και πως η «ευγενική» δύναμη της Κου Κλουξ Κλαν ιδρύθηκε προκειμένου να «διορθώσει» το λάθος αυτό και να σώσει τις ΗΠΑ. Επίσης, απεικονίζει τους μαύρους πολιτικούς στη Νότια Καρολίνα ως κτηνώδη πλάσματα που τους μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να τρώνε τηγανητό κοτόπουλο και μπανάνες και να «ζαχαρώνουν» λευκές γυναίκες. Δεν είναι τυχαίο ότι η ταινία βοήθησε στην επανεμφάνιση της Κου Κλουξ Κλαν, μιας οργάνωσης που ήταν ανενεργή μέχρι το 1915, αλλά η προβολή της ταινίας την βοήθησε να επαναδραστηριοποιηθεί».

Τα θετικά της ταινίας

Υπάρχουν, ωστόσο, και τα θετικά της ταινίας, όπως το γεγονός πως η «Γέννηση ενός Έθνους» θεωρείται ως η πρώτη ταινία του αμερικανικού σινεμά όπου συναντούμε πρωτοποριακές κινήσεις της κάμερας, διαφορετικές γωνίες λήψης, μακρινό, μέσο και κοντινό πλάνο, χρήση γκρο πλαν, αλλαγές στους φωτισμούς λήψεων, άψογο μοντάζ, αλλά και «ντεκουπάζ» στην αφήγηση.

«Μιλάμε για μια επαναστατική ταινία, με καθαρά τεχνικούς κινηματογραφικούς όρους: οι νυχτερινές λήψεις, τα πανοραμικά πλάνα, το μοντάζ και οι σκηνές μάχης επηρέασαν δεκάδες άλλες μελλοντικές ταινίες όπως τον “Άρχοντα των Δακτυλιδιών” και το “Μπρέιβχαρτ”», καταλήγει ο Ράις.

Ωστόσο, η «Γέννηση ενός Έθνους» έχει μείνει στην ιστορία κυρίως για τα μισαλλόδοξα μηνύματα που – συνειδητά ή υποσυνείδητα – περνάει. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης με τη σειρά του, θέλοντας να διαψεύσει τη ρετσινιά του «ρατσιστή» που του απέδωσαν, σκηνοθέτησε την επόμενη κιόλας χρονιά (1916) την ταινία «Μισαλλοδοξία», με στόχο να αντικρούσει τους χαρακτηρισμούς.

Η «γέννηση» του «The Birth Of A Nation»

Η ταινία βασίζεται στο μυθιστόρημα του Τόμας Ντίξον «The Clansman», του οποίου τα δικαιώματα αποκτήθηκαν από τον πατέρα του Γκρίφιθ, έναντι 10.000 δολαρίων. Εφόσον ο Γκρίφιθ κάποια στιγμή ξέμεινε από χρήματα προσέφερε τελικά στον Ντίξον 2.500 δολάρια και 25% από τα κέρδη της ταινίας, τα οποία ο Ντίξον δέχτηκε διστακτικά. Η ταινία έκανε τεράστια επιτυχία κι ο Ντίξον έγινε ζάπλουτος από τα κέρδη της και αποτελεί μέχρι και σήμερα το συγγραφέα που εισέπραξε περισσότερα χρήματα στην ιστορία του κινηματογράφου για τη μεταφορά του μυθιστορήματός του.

Τα γυρίσματα ξεκίνησαν το 1914. Στην ταινία εμφανίστηκε και η Λίλιαν Γκις, μεγάλη μορφή του βωβού κινηματογράφου και μούσα του Γκρίφιθ. Η ταινία βγήκε εκτός προϋπολογισμού κοστίζοντας 112.000 δολάρια (που ισοδυναμούν με 2.5 εκατομμύρια των ημερών μας).

Η τεχνική του Γκρίφιθ που χρησιμοποίησε πανοραμικές μακρινές λήψεις, κοντινά πλάνα και νυχτερινές λήψεις, άλλαξαν τα δεδομένα στον παγκόσμιο κινηματογράφο και γι’ αυτό το λόγο θεωρείται και πρωτοπόρος. Επίσης υιοθέτησε κι άλλες σημαντικές καινοτομίες όπως τη δημιουργία κινηματογραφικής πλοκής μέχρι να επιτευχθεί δραματική κορύφωση και τη χρήση αυθεντικής μουσικής επένδυσης.

Η ταινία κρατά ακόμη μια σημαντική θέση στην ιστορία του σινεμά και γι’ αυτό το λόγο το Ινστιτούτο Αμερικανικού Κινηματογράφου την κατέταξε στην 44η θέση στη λίστα με τις σημαντικότερες ταινίες όλων των εποχών.

Η ταινία είχε ως αρχικό τίτλο εκείνον του μυθιστορήματος του Ντίξον, δηλαδή «The Clansman», ο Γκρίφιθ όμως της άλλαξε τον τίτλο αργότερα σε «Η γέννηση ενός έθνους» θεωρώντας ότι οι ΗΠΑ ξεπήδησαν από τα συντρίμμια του Αμερικανικού Εμφυλίου.

Ο ιστορικός του πανεπιστημίου του Χιούστον Στίβεν Μιντζ ερμήνευσε το μήνυμα της αναφέροντας τα ακόλουθα: «Η παροχή δικαιωμάτων στους μαύρους ήταν καταστρεπτική. Οι μαύροι δε θα μπορούσαν να ενταχθούν εύκολα, ως ίσοι στις κοινωνίες των λευκών και οι κινήσεις της Κου Κλουξ Κλαν που έσπερναν το φόβο είχαν ως σκοπό την αλλαγή του καθεστώτος και της κυβέρνησης. Η ταινία υποστηρίζει ότι η Κου Κλουξ Κλαν εγκαθίδρυσε νέα τάξη πραγμάτων στον Αμερικανικό Νότο μετά τον Εμφύλιο, ο οποίος εμφανίζεται να απειλείται από τους ριζοσπάστες πολιτικούς του Βορρά».

Ο κριτικός του κινηματογράφου Ρόμπερτ Έμπερτ έγραψε: «Χτυπημένος από τις κριτικές ενάντια στο δεύτερο μισό του αριστουργήματός του “Η γέννηση ενός έθνους”, όπου δικαιολογεί τις πράξεις της Κου Κλουξ Κλαν και παρουσιάζει με άσχημο τρόπο τους μαύρους, ο Γκρίφιθ προσπάθησε να δικαιολογηθεί με την επόμενή του ταινία “Μισαλλαδοξία”, όπου καταδικάζει την προκατάληψη και με τις “Σπασμένο Κρίνο” (Broken Blossoms, 1919), όπου παρουσιάζει την ερωτική ιστορία, για πρώτη φορά στην ιστορία του κινηματογράφου, ενός μαύρου με μια λευκή γυναίκα».