Ο Έντσο Τραβέρσο είναι ένας εγνωσμένης αξίας ιστορικός, του οποίου το έργο ανατέμνει τόσο το παρελθόν (τις ρίζες της ναζιστικής βίας) όσο και το παρόν μιλώντας για τα νέα πρόσωπα του φασισμού. Κυρίως, όμως, έχει την πνευματική διαύγεια να βρίσκει τον συνδεκτικό κρίκο ανάμεσα στη συντελεσμένη ιστορία και στο σήμερα, όπως απέδειξε στην Αριστερή Μελαγχολία.
Το τελευταίο του βιβλίο “Η Επανάσταση: Διανοητική και πολιτισμική ιστορία” των εκδόσεων του Εικοστού Πρώτου είναι μια μνημειώδης μελέτη στη σημασία της επανάστασης για τη νεωτερικότητα. Η επανάσταση δεν εξετάζεται μόνον ως ένα ιστορικό σύμβολο απελευθέρωσης, αλλά μελετάται επίσης υπό το πρίσμα που μπορεί να έχει η σημασία της σε ένα «ταραγμένο παρόν».
Ο Καρλ Μαρξ έγραφε στην Αγία Οικογένεια πως η Ιστορία δεν κάνει τίποτα από μόνη της και κυρίως δε δίνει μάχες. Αντίθετα από την πίστη πως η Ιστορία χρησιμοποιεί τον άνθρωπο για τους σκοπούς της, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που μέσω των προσπαθειών του γράφει την Ιστορία.
Τα γεγονότα του 1848 μετέτρεψαν τους καταπιεσμένους και την εργατική τάξη σε ένα καινοφανές πολιτικό σώμα: σε σύγκρουση με το φασιστικό πρότυπο δεν ήταν μια υπνωτισμένη μάζα χειραγωγούμενη από τον χαρισματικό ηγέτη που παρακινούσε το πλήθος στους σκοπούς του, αλλά ήταν το ίδιο πλήθος μια κατασταλαγμένη ένωση ανθρώπων που έθετε τους δικούς της σκοπούς. Κάθε επανάσταση είναι άλλωστε η πυροδότηση της αίσθησης ελευθερίας που διαποτίζει τους κοινωνούς της με ένα αδάμαστο πνεύμα δημιουργίας και μια ορμητική συλλογική επιθυμία για κολοσσιαία αλλαγή: ο πόθος να πυρποληθούν οι ουρανοί.
Πάνω στην έννοια της επανάστασης συγκρούεται μια τελεολογική ανάγνωση της ιστορίας, η οποία χαρακτήρισε τον κομμουνισμό του 20ου αιώνα προσδίδοντάς του τη σύνδεση με φυσικούς νόμους, οι οποίοι προετοιμάζουν την αναπόδραστη έλευση του σοσιαλισμού. Οι επαναστάσεις ως «ατμομηχανή της Ιστορίας» (ο διάσημος παραλληλισμός δεν ήταν τυχαίος, καθώς το τραίνο ήταν μια καινοφανής εφεύρεση που συμβόλιζε το μέλλον της εποχής) υποδηλώνει τη γραμμικότητα της ιστορίας σε ράγες που οδηγούσαν προς ένα συγκεκριμένο τέλος. Αντιθετικά , μια άλλη διάσταση, η οποία χωρίς να παραγνωρίζει την αντικειμενική διάσταση της οικονομικής πραγματικότητας, φέρνει την πολιτική ξανά στο επίκεντρο ως προνοιακό πεδίο.
Το επαναστατικό ρεύμα που ξεπηδά με την επανάσταση του 1789 είχε προμετωπίδα τις αξίες της Ελευθέριας, της Ισότητας και της Αλληλεγγύης. Όπως σχολιάζει ο Τραβέρσο, ανακαλώντας τον διάσημο αφορισμό του Kαρλ Σμιτ, οι σημαντικές έννοιες της μοντέρνας πολιτικής θεωρίας δεν είναι τίποτα άλλο από εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες. Αυτή η παρατήρηση υπογραμμίζει τη σημασία που αποδώθηκε στις νέες κοσμικές αξίες, στις οποίες η προσήλωση δε διέφερε πολύ από τη θρησκευτική πίστη.
Η επανάσταση αρχίζει πλέον να νοηματοδοτείται διαφορετικά εν συγκρίσει με την πρώτη της ερμηνεία. Δεν είναι πλέον η προσπάθεια επαναφοράς της καθεστηκυίας τάξης, η οποία μετά από ένα ταραγμένο διάλλειμα επιστρέφει στην παλινόρθωσή της. Η επανάσταση είναι το βλέμμα προς το μέλλον, το οποίο το αντιμετωπίζει σαν tabula rasa. Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει το κεφάλαιο στο οποίο ο Ιταλός ιστορικός θέτει τις διαφορές ανάμεσα στην ελευθερία που οραματίστηκε ο Μαρξ, ως την αναγκαία έξοδο από το βασίλειο της Ανάγκης, και τη φιλελεύθερη εκδοχή με την πρωτεύουσα σημασία που δίνει στην ατομική περιουσία. Το όραμα της απελευθέρωσης και της βίας που απαιτείται ως το βήμα για την υπέρβαση των κοινωνικών αδικιών είναι επίσης μια διαχρονική πολεμική, στην οποία η Χάνα Άρεντ έβλεπε την προσπάθεια εδραίωσης ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να ιδωθεί σαν πόθος χειραφέτησης που επεκτείνεται από την Ευρώπη προς την επικράτεια του αποικιοκρατούμενου κόσμου, ο οποίος συμβολίζει και τα όρια της φιλελεύθερης ρητορικής.
Το βιβλίο του Enzo Traverso εξετάζει τις επαναστάσεις χωρίς να τους αποδίδει ενα μονοσήμαντο χαρακτήρα: τα όνειρα της αλλαγής συνυφαίνονται με τον τρόμο που εκλύεται από την προσπάθεια πραγμάτωσής της. Κάθε επανάσταση, σε αντίθεση με την εξέγερση, η οποία θέτει συγκεκριμένα αιτήματα στα οποία στρέφει την εναντίωσή της και οι σκοποί της είναι σπανίως μακροπρόθεσμοι, είναι εκστατική στιγμή που αποζητά τόσο την αλλαγή του πολιτικού μοντέλου, η οποία επεκτείνεται στον πολιτισμό και την κουλτούρα, αναπνέει για έναν τρόπο ζωής.
Η ροή προς την νέα κοινωνία και το αποτέλεσμα των προσπαθειών, όταν αυτές ευοδώνται στην κατάκτηση της εξουσίας: οι αντινομίες ανάμεσα στις πρώτες μέρες του 1917 και της εδραίωσης, μέσω ενός αιματηρού εμφυλίου και ενός αυταρχικού καθεστώτος εξετάζονται χωρίς να υπόκεινται σε μια νομοτέλεια: όλα ήταν πιθανό να συμβούν διαφορετικά. Το ζήτημα του κράτους, το οποίο ο μαρξισμός έβλεπε ως όργανο της κυρίαρχης τάξης και η διάλυσή του άνοιγε τις πύλες του κομμουνισμού, έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το ολοκληρωτικό καθεστώς που έστησε ο Στάλιν. Όμως, ακόμα και ο Σταλινισμός, η Θερμιδώρ των μπολσεβίκων, ανήκει στην ίδια πορεία και δεν μπορεί να εξεταστεί με διαφορετικούς όρους, καθώς η επανάσταση είναι μια διαλεκτική ολότητα που αρνείται να πολιτογραφηθεί με μονομερείς χαρακτηρισμούς. Με αυτό τον τρόπο σώζεται από τα αναθεωρητικά βέλη την ίδια ώρα, όμως, έλκει τα φώτα της κριτικής για τον αναγκαίο αναστοχασμό της.
Η επανάσταση παρουσιάζεται μέσα από τις εικόνες που θέλησαν να ψηλαφήσουν το μέλλον, όπως η ταινία «Οκτώβρης» του Σεργκέι Αϊζενστάιν και εικόνες από το στρατόπεδο των αντιπάλων που γέννησε η Γαλλική Επανάσταση, οι οποίοι έβλεπαν ένα θανάσιμο εχθρό που λάμβανε χαρακτηριστικά μη ανθρώπινα που προσιδίαζαν σε «εκβαρβαρισμένα όντα» όπως στην κομμούνα του Παρισιού. Οι διανοούμενοι που συστρατεύτηκαν με τους σκοπούς της, συνήθως μένοντας στο περιθώριο της ακαδημαϊκής ζωής, είχαν την οργανική σύνδεση -όπως ελεγε ο Γκράμσι- με την κοινωνία για να μπορέσουν να την αλλάξουν. Οι σελίδες του Enzo Traverso επιτυγχάνουν μια λυσιτελή σύνθεση πληροφοριών και αναλύσεων, ίσως ακόμη και συναισθήματος.
Ο Έντσο Τραβέρσο μάς καλεί να κοιτάξουμε πέρα από το μοντέλο του 20ου αιωνα που συνετρίβη ως εναλλακτική του ιστορικού συνεχούς που ήθελαν να καταλύσουν, καθώς νέα κινήματα και νέες ιδέες γεννιούνται ή θα γεννηθούν. Υπάρχει, ωστόσο, η διάθεση που απηχεί το πνεύμα του Βάλτερ Μπένγιαμιν, δηλαδή το μέλλον σαν διάθεση να δικαιωθούν οι ελπίδες των ηττημένων για μια νέα ζωή.
Ο Έντσο Τραβέρσο είναι ένας εγνωσμένης αξίας ιστορικός, του οποίου το έργο ανατέμνει τόσο το παρελθόν (τις ρίζες της ναζιστικής βίας) όσο και το παρόν μιλώντας για τα νέα πρόσωπα του φασισμού. Κυρίως, όμως, έχει την πνευματική διαύγεια να βρίσκει τον συνδεκτικό κρίκο ανάμεσα στη συντελεσμένη ιστορία και στο σήμερα, όπως απέδειξε στην Αριστερή Μελαγχολία.
Το τελευταίο του βιβλίο “Η Επανάσταση: Διανοητική και πολιτισμική ιστορία” των εκδόσεων του Εικοστού Πρώτου είναι μια μνημειώδης μελέτη στη σημασία της επανάστασης για τη νεωτερικότητα. Η επανάσταση δεν εξετάζεται μόνον ως ένα ιστορικό σύμβολο απελευθέρωσης, αλλά μελετάται επίσης υπό το πρίσμα που μπορεί να έχει η σημασία της σε ένα «ταραγμένο παρόν».
Ο Καρλ Μαρξ έγραφε στην Αγία Οικογένεια πως η Ιστορία δεν κάνει τίποτα από μόνη της και κυρίως δε δίνει μάχες. Αντίθετα από την πίστη πως η Ιστορία χρησιμοποιεί τον άνθρωπο για τους σκοπούς της, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που μέσω των προσπαθειών του γράφει την Ιστορία.
Τα γεγονότα του 1848 μετέτρεψαν τους καταπιεσμένους και την εργατική τάξη σε ένα καινοφανές πολιτικό σώμα: σε σύγκρουση με το φασιστικό πρότυπο δεν ήταν μια υπνωτισμένη μάζα χειραγωγούμενη από τον χαρισματικό ηγέτη που παρακινούσε το πλήθος στους σκοπούς του, αλλά ήταν το ίδιο πλήθος μια κατασταλαγμένη ένωση ανθρώπων που έθετε τους δικούς της σκοπούς. Κάθε επανάσταση είναι άλλωστε η πυροδότηση της αίσθησης ελευθερίας που διαποτίζει τους κοινωνούς της με ένα αδάμαστο πνεύμα δημιουργίας και μια ορμητική συλλογική επιθυμία για κολοσσιαία αλλαγή: ο πόθος να πυρποληθούν οι ουρανοί.
Πάνω στην έννοια της επανάστασης συγκρούεται μια τελεολογική ανάγνωση της ιστορίας, η οποία χαρακτήρισε τον κομμουνισμό του 20ου αιώνα προσδίδοντάς του τη σύνδεση με φυσικούς νόμους, οι οποίοι προετοιμάζουν την αναπόδραστη έλευση του σοσιαλισμού. Οι επαναστάσεις ως «ατμομηχανή της Ιστορίας» (ο διάσημος παραλληλισμός δεν ήταν τυχαίος, καθώς το τραίνο ήταν μια καινοφανής εφεύρεση που συμβόλιζε το μέλλον της εποχής) υποδηλώνει τη γραμμικότητα της ιστορίας σε ράγες που οδηγούσαν προς ένα συγκεκριμένο τέλος. Αντιθετικά , μια άλλη διάσταση, η οποία χωρίς να παραγνωρίζει την αντικειμενική διάσταση της οικονομικής πραγματικότητας, φέρνει την πολιτική ξανά στο επίκεντρο ως προνοιακό πεδίο.
Το επαναστατικό ρεύμα που ξεπηδά με την επανάσταση του 1789 είχε προμετωπίδα τις αξίες της Ελευθέριας, της Ισότητας και της Αλληλεγγύης. Όπως σχολιάζει ο Τραβέρσο, ανακαλώντας τον διάσημο αφορισμό του Kαρλ Σμιτ, οι σημαντικές έννοιες της μοντέρνας πολιτικής θεωρίας δεν είναι τίποτα άλλο από εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες. Αυτή η παρατήρηση υπογραμμίζει τη σημασία που αποδώθηκε στις νέες κοσμικές αξίες, στις οποίες η προσήλωση δε διέφερε πολύ από τη θρησκευτική πίστη.
Η επανάσταση αρχίζει πλέον να νοηματοδοτείται διαφορετικά εν συγκρίσει με την πρώτη της ερμηνεία. Δεν είναι πλέον η προσπάθεια επαναφοράς της καθεστηκυίας τάξης, η οποία μετά από ένα ταραγμένο διάλλειμα επιστρέφει στην παλινόρθωσή της. Η επανάσταση είναι το βλέμμα προς το μέλλον, το οποίο το αντιμετωπίζει σαν tabula rasa. Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει το κεφάλαιο στο οποίο ο Ιταλός ιστορικός θέτει τις διαφορές ανάμεσα στην ελευθερία που οραματίστηκε ο Μαρξ, ως την αναγκαία έξοδο από το βασίλειο της Ανάγκης, και τη φιλελεύθερη εκδοχή με την πρωτεύουσα σημασία που δίνει στην ατομική περιουσία. Το όραμα της απελευθέρωσης και της βίας που απαιτείται ως το βήμα για την υπέρβαση των κοινωνικών αδικιών είναι επίσης μια διαχρονική πολεμική, στην οποία η Χάνα Άρεντ έβλεπε την προσπάθεια εδραίωσης ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να ιδωθεί σαν πόθος χειραφέτησης που επεκτείνεται από την Ευρώπη προς την επικράτεια του αποικιοκρατούμενου κόσμου, ο οποίος συμβολίζει και τα όρια της φιλελεύθερης ρητορικής.
Το βιβλίο του Enzo Traverso εξετάζει τις επαναστάσεις χωρίς να τους αποδίδει ενα μονοσήμαντο χαρακτήρα: τα όνειρα της αλλαγής συνυφαίνονται με τον τρόμο που εκλύεται από την προσπάθεια πραγμάτωσής της. Κάθε επανάσταση, σε αντίθεση με την εξέγερση, η οποία θέτει συγκεκριμένα αιτήματα στα οποία στρέφει την εναντίωσή της και οι σκοποί της είναι σπανίως μακροπρόθεσμοι, είναι εκστατική στιγμή που αποζητά τόσο την αλλαγή του πολιτικού μοντέλου, η οποία επεκτείνεται στον πολιτισμό και την κουλτούρα, αναπνέει για έναν τρόπο ζωής.
Η ροή προς την νέα κοινωνία και το αποτέλεσμα των προσπαθειών, όταν αυτές ευοδώνται στην κατάκτηση της εξουσίας: οι αντινομίες ανάμεσα στις πρώτες μέρες του 1917 και της εδραίωσης, μέσω ενός αιματηρού εμφυλίου και ενός αυταρχικού καθεστώτος εξετάζονται χωρίς να υπόκεινται σε μια νομοτέλεια: όλα ήταν πιθανό να συμβούν διαφορετικά. Το ζήτημα του κράτους, το οποίο ο μαρξισμός έβλεπε ως όργανο της κυρίαρχης τάξης και η διάλυσή του άνοιγε τις πύλες του κομμουνισμού, έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το ολοκληρωτικό καθεστώς που έστησε ο Στάλιν. Όμως, ακόμα και ο Σταλινισμός, η Θερμιδώρ των μπολσεβίκων, ανήκει στην ίδια πορεία και δεν μπορεί να εξεταστεί με διαφορετικούς όρους, καθώς η επανάσταση είναι μια διαλεκτική ολότητα που αρνείται να πολιτογραφηθεί με μονομερείς χαρακτηρισμούς. Με αυτό τον τρόπο σώζεται από τα αναθεωρητικά βέλη την ίδια ώρα, όμως, έλκει τα φώτα της κριτικής για τον αναγκαίο αναστοχασμό της.
Η επανάσταση παρουσιάζεται μέσα από τις εικόνες που θέλησαν να ψηλαφήσουν το μέλλον, όπως η ταινία «Οκτώβρης» του Σεργκέι Αϊζενστάιν και εικόνες από το στρατόπεδο των αντιπάλων που γέννησε η Γαλλική Επανάσταση, οι οποίοι έβλεπαν ένα θανάσιμο εχθρό που λάμβανε χαρακτηριστικά μη ανθρώπινα που προσιδίαζαν σε «εκβαρβαρισμένα όντα» όπως στην κομμούνα του Παρισιού. Οι διανοούμενοι που συστρατεύτηκαν με τους σκοπούς της, συνήθως μένοντας στο περιθώριο της ακαδημαϊκής ζωής, είχαν την οργανική σύνδεση -όπως ελεγε ο Γκράμσι- με την κοινωνία για να μπορέσουν να την αλλάξουν. Οι σελίδες του Enzo Traverso επιτυγχάνουν μια λυσιτελή σύνθεση πληροφοριών και αναλύσεων, ίσως ακόμη και συναισθήματος.
Ο Έντσο Τραβέρσο μάς καλεί να κοιτάξουμε πέρα από το μοντέλο του 20ου αιωνα που συνετρίβη ως εναλλακτική του ιστορικού συνεχούς που ήθελαν να καταλύσουν, καθώς νέα κινήματα και νέες ιδέες γεννιούνται ή θα γεννηθούν. Υπάρχει, ωστόσο, η διάθεση που απηχεί το πνεύμα του Βάλτερ Μπένγιαμιν, δηλαδή το μέλλον σαν διάθεση να δικαιωθούν οι ελπίδες των ηττημένων για μια νέα ζωή.
