Κάθε φορά που ανοιγουμε ένα περιοδικό τροφίμων ή ένα site αφιερωμένο στη διατροφή ή την υγεία, σίγουρα θα υπάρχει ένα άρθρο που θα αναλύει τα superfoods ή αλλιώς υπερτροφές.  Σύμφωνα με τις νέες τάσεις, το smoothie μου δεν είναι πλήρες χωρίς açai berries, goji berries ή maca, και ότι  μία μέρα χωρίς σπόρους chia είναι σαν μια μέρα χωρίς ηλιοφάνεια.

Κάθε φορά προστίθενται νέες εξωτικές μη εγχώριες τροφές στη λίστα, που υπόσχονται να μας βοηθήσουν να χάσουμε βάρος, να προστατεύσουμε την καρδιά μας, να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα, να αποτοξινώσουμε το σώμα μας. Είναι γνωστά ως υπερτροφές και, παρά την υπερχρήση του όρου, δεν έχει αποδειχθεί ποτέ τι πρέπει να περιέχει ένα τρόφιμο για να διεκδικήσει αυτόν τον τίτλο.

«Δεν υπάρχει επίσημος ορισμός, είτε από επιστημονική είτε από νομοθετική άποψη»,  επιβεβαιώνει ο Jara Pérez-Jiménez, ερευνητής στο Ινστιτούτο Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων και Διατροφής (ICTAN-CSIC) στη Μαδρίτη της Ισπανίας.

«Ο όρος superfood είναι μια ετικέτα που δημιουργήθηκε από μερικούς πολύ καλούς εμπόρους που οδήγησε σε μεγάλη ζήτηση παγκοσμίως, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να παραχθούν περισσότερα και με πιο βιομηχανοποιημένο τρόπο», εξηγεί η María José Sanz, συγγραφέας μιας μελέτης που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό People and Nature και προωθήθηκε ως «Superfoods», μια υπερ-επίδραση στο περιβάλλον.

Πολλοί συνδέουν αυτές τις υπερτροφές με βιώσιμη και παραδοσιακή καλλιέργεια, αλλά η τεράστια παγκόσμια αύξηση της ζήτησης τους φαίνεται να  προκαλεί ξηρασία, υποβάθμιση του εδάφους και αποψίλωση των δασών.  Αυτή είναι η άλλη όψη του νομίσματος που πρέπει να λάβετε υπόψη όταν πηγαίνετε για ψώνια.

Ίσως γνωρίζετε ήδη ότι ορισμένα είδη στη λίστα του supermarket σας προέρχονται από μίλια σοβαρών τροφίμων, έχοντας επομένως μεγαλύτερο αποτύπωμα στον πλανήτη, λόγω της μεταφοράς τους σε μεγάλες αποστάσεις: σύμφωνα με το World Watch Institute, η μεταφορά τροφίμων είναι από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες πηγές εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και κάθε χρόνο 817 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων αποστέλλονται σε όλο τον πλανήτη.

Το αποτέλεσμα είναι ότι μια διατροφή βασισμένη σε εισαγόμενα προϊόντα μπορεί να καταναλώνει τετραπλάσια ενέργεια και να παράγει τέσσερις φορές περισσότερες εκπομπές από μια αντίστοιχη διατροφή που βασίζεται σε εγχώρια.

Οι επιπτώσεις του «πυρετού των Superfoods»

Ωστόσο,  το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι αναμφίβολα το κόστος μαζικής παραγωγής αυτών των προϊόντων και το πώς επηρεάζει τον πληθυσμό στις χώρες καταγωγής τους. «Η καλλιέργεια αυτών των τροφίμων συγκεντρώνεται σε λίγες μόνο χώρες και αυτό έχει τεράστιο περιβαλλοντικό και κοινωνικό αντίκτυπο», λέει η Sanz.

Αυτό ακριβώς σύμφωνα με άρθρο στο Open mind, συνέβη με το αβοκάντο στο Μεξικό, την κινόα στη Βολιβία και το acai berry στη Βραζιλία. Η κινόα ήταν βασική τροφή των ιθαγενών, η καλλιέργειά της βασιζόταν σε σύστημα εναλλαγής, με τα λάμα και τα αλπακά γονιμοποιούσαν το έδαφος. Τα συστήματα αυτά αποτελούν πια παρελθόν.

Προκειμένου να καλυφθεί η παγκόσμια ζήτηση και να επιτευχθεί η μέγιστη ποσότητα ανά έτος, η καλλιέργεια έχει γίνει εντατική, γεγονός που έχει υποβαθμίσει το έδαφος και μπορεί τελικά να το καταστήσει άχρηστο. 

Όταν ξεκίνησε αυτός ο πυρετός κινόα, η τιμή του εκτινάχθηκε στα ύψη λόγω της υπερβολικής ζήτησης που δημιούργησαν ελλείψεις, ανεβάζοντας την αξία του. Παρόλο που η αυξανόμενη τιμή φαίνεται να ήταν επωφελής για τους γεωργούς κινόα της Νότιας Αμερικής ενισχύοντας το εισόδημά τους, ωστόσο, με την κινόα να γίνεται συνεχώς πιο ακριβή, οι παραδοσιακοί γηγενείς καταναλωτές αυτού του τροφίμου δεν μπορούν πλέον να την αγοράσουν.

Ακόμη και οι αγρότες προτιμούν να πουλήσουν αυτό το θρεπτικό φαγητό, παρά να το καταναλώσουν οι ίδιοι, αγοράζοντας στη θέση του φθηνότερες δυτικές και όχι τόσο υγιεινές εναλλακτικές. Αυτό έχει εγείρει βαθιές ανησυχίες σχετικά με πιθανές ελλείψεις σε θρεπτικά συστατικά και μη ισορροπημένες δίαιτες σε αυτές τις περιοχές.

Η τεράστια ζήτηση για κινόα έχει επίσης δημιουργήσει περιβαλλοντικές ανησυχίες, για να καλυφθεί μια μεγαλύτερη παραγωγή που προφανώς απαιτεί περισσότερους πόρους. Επίσης, η αυξανόμενη χρήση μηχανημάτων θέτει σε κίνδυνο τη γονιμότητα του εδάφους και η ποσότητα νερού που απαιτείται για την άνθηση της κινόα δεν είναι βιώσιμη. Καθώς οι αγρότες προσπαθούν να επωφεληθούν από αυτή την τρέλα, απειλούν εν αγνοία τους τη μακροζωία της επιχείρησής τους και την πηγή εισοδήματός τους.

Απώλεια βιοποικιλότητας και αποψίλωση δασών

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το acai berry, το φρούτο του οποίου το σκούρο μωβ χρώμα έχει γίνει πραγματικό viral φαινόμενο στο Instagram. Η Βραζιλία αντιπροσωπεύει το 85% της παγκόσμιας παραγωγής και για να καλυφθεί η τεράστια ζήτηση, γίνονται διαρθρωτικές αλλαγές στον Αμαζόνιο.

«Για να επεκταθεί η καλλιέργεια και να επιτευχθεί η μέγιστη απόδοση, κόβονται δέντρα, γεγονός που αναμφίβολα προκαλεί απώλεια βιοποικιλότητας. Ενώ το acai σίγουρα οδηγεί σε μεγάλη ζημιά, είναι το αβοκάντο που προκαλεί τη μεγαλύτερη καταστροφή, λόγω της τεράστιας ζήτησης για αυτό το φρούτο παγκοσμίως και της ποσότητας νερού που απαιτείται για την καλλιέργειά του», εξηγεί η Ainhoa Magrach.

Ενώ η παραγωγή acai είναι περίπου 1,5 εκατομμύρια τόνοι ετησίως, η παραγωγή αβοκάντο, συγκεντρωμένη στο Μεξικό, την Κολομβία, το Περού και τη Χιλή, είναι περίπου οκτώ εκατομμύρια τόνοι.

«Παρά το γεγονός ότι η Χιλή βιώνει τη χειρότερη ξηρασία στην ιστορία της, με περιοχές όπου ο πληθυσμός έχει περιορισμένη πρόσβαση σε νερό, η καλλιέργεια αβοκάντο (η οποία απαιτεί 2.000 λίτρα νερό ανά κιλό) συνεχίζει να επεκτείνεται».

Ένα άλλο σαφές παράδειγμα όπου το περιβάλλον υποφέρει είναι από τη σόγια που καλλιεργείται στον βραζιλιάνικο Αμαζόνιο που ευθύνεται εν μέρει για την αποψίλωση των δασών. Πάνω από μια δεκαετία πριν, λόγω της αυξανόμενης ζήτησης για γη για την καλλιέργεια σόγιας, ο Αμαζόνιος καταστρεφόταν με τον δεύτερο υψηλότερο ρυθμό που έχει καταγραφεί ποτέ. Και διαπιστώθηκε ότι, μέχρι τότε, το 30% της επέκτασης της σόγιας γινόταν μέσω της αποψίλωσης των δασών.

Ευτυχώς, με τη δημοσίευση μιας έκθεσης της Greenpeace που αποκάλυπτε τη σχέση μεταξύ της αποψίλωσης των δασών στον Αμαζόνιο και της φυτείας σόγιας, δημιουργήθηκε μια ισχυρή συμφωνία μεταξύ της βραζιλιάνικης κυβέρνησης, της βιομηχανίας σόγιας και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, που ονομάζεται moratorium σόγιας. Με αυτό το μορατόριουμ οι εταιρείες συμβιβάστηκαν να μην αγοράζουν σόγια από αγρότες που καθαρίζουν το τροπικό δάσος, χρησιμοποιούν σκλάβους ή απειλούν τις γηγενείς εκτάσεις. 

Το πρόβλημα δεν είναι η ίδια η καλλιέργεια, αλλά η ανάγκη να παραχθεί αυτό που απαιτούν εκατομμύρια καταναλωτές. Ο Francisco González Torres, καθηγητής γεωπονικής μηχανικής στο Πολυτεχνείο της Μαδρίτης, αναφέρει το παράδειγμα της κινόα.

«Δεν είναι επιθετική καλλιέργεια, αρκεί να καλλιεργείται ορθολογικά, με αμειψισπορές που επιτρέπουν στο έδαφος να ανακάμψει. Το πρόβλημα είναι να καταφέρουμε να την καλλιεργήσουμε εκτός της γηγενούς της περιοχής, καθώς αυτό απαιτεί νέες και βελτιωμένες ποικιλίες. Η διαδικασία προσαρμογής της σε άλλα μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Ισπανίας, προχωρά αργά», παραδέχεται.

Αυτή θα ήταν μια από τις λύσεις για τον περιορισμό της καταστροφής που προκαλεί η αυξανόμενη ζήτηση. Ένα άλλο είναι να καταναλώνετε τοπικά τρόφιμα με τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά από μακρινές περιοχές.

Το μέγεθος της θρεπτικής τους αξίας τίθεται υπό αμφισβήτηση από επιστήμονες και διατροφολόγους καθώς υπάρχουν άλλα φθηνότερα τρόφιμα, εγχώριας παραγωγής, συχνά με μεγαλύτερη περιεκτικότητα θρεπτικών συστατικών.

Αν και έχουν μερικές ενδιαφέρουσες διατροφικές ιδιότητες, δεν παρέχουν άμεσα οφέλη για την υγεία. Ούτε μας προσφέρουν κάτι που δεν μπορούμε να βρούμε σε άλλα τρόφιμα τυπικά της μεσογειακής μας διατροφής.

«Τα αβοκάντο έχουν πολύ καλό προφίλ λίπους, η πλειοψηφία των οποίων είναι μονοακόρεστα. Αλλά αυτό ακριβώς παίρνουμε με το ελαιόλαδο. Έτσι, αν και μπορούμε να εντάξουμε αυτό το φρούτο στη διατροφή μας, δεν είναι απαραίτητο για μια υγιεινή διατροφή (στην πραγματικότητα, κανένα φαγητό δεν είναι)», λέει ο Pérez-Jiménez.

Η κινόα έχει υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες και φυτικές ίνες, αλλά όχι περισσότερο από τα ρεβίθια. Τα γκότζι μπέρι είναι πλούσια σε πολυφαινόλες, αλλά με παρόμοια περιεκτικότητα με τα δαμάσκηνα. Περιέχουν επίσης βήτα-καροτίνη, αλλά μισό καρότο θα σας έδινε όλα όσα χρειάζεται το σώμα σας.

Όπως επισημαίνει η Magrach, «οι καταναλωτές πρέπει να γνωρίζουν από πού προέρχονται τα προϊόντα που τρώνε και τον αντίκτυπο που έχουν. Πολλοί από αυτούς δεν τρώνε κόκκινο κρέας λόγω του περιβαλλοντικού κόστους παραγωγής του, αλλά δεν ξέρουν τι επιπτώσεις έχει το αβοκάντο στο τοστ τους».