Η αίσθηση ότι ζούμε σε ζοφερούς καιρούς αποτελεί καθημερινότητα. Πόσες φορές δεν έχουμε βρεθεί σε συζητήσεις, ειδικά ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας που υποστηρίζουν ότι πλέον οι αξίες έχουν παρακμάσει και η νεολαία στερείται ηθικής.
Ίσως καμία πολιτική υπόσχεση δεν είναι πιο ισχυρή ή καθολική από τον όρκο για την αποκατάσταση μιας χρυσής εποχής. Από τον Καίσαρα Αύγουστο και τον Αδόλφο Χίτλερ, από τον Πρόεδρο Xi Jinping της Κίνας μέχρι το “Make America Great Again” του Donald Trump και το “America Is Back” του Joe Biden, οι ηγέτες έχουν κερδίσει την εξουσία με υποσχέσεις για μια επιστροφή στις παλιές καλές εποχές.
Το κοινό που έχουν αυτοί οι πολιτικοί μύθοι είναι η πεποίθηση ότι η χρυσή εποχή σίγουρα δεν είναι αυτή η περίοδος που διανύουμε τώρα.
Ο Dr. Adam Mastroianni , πειραματικός ψυχολόγος και συγγραφέας του επιστημονικού ιστολογίου Experimental Ηistory θεωρεί ότι αυτό οφείλεται σε ένα σφάλμα – ένα σύνολο γνωστικών προκαταλήψεων – στον εγκέφαλο των ανθρώπων που τους κάνει να πιστεύουν ότι ζουν σε μία άσχημη κατάσταση ακόμα και αν αυτό δε συμβαίνει.
Μαζί με το συνάδελφό του Daniel Gilbert στο Harvard δημοσίευσαν στοιχεία για αυτό το σφάλμα, στο περιοδικό Nature.
Πολλοί επιστήμονες είχαν διατυπώσει θεωρίες για το γιατί οι άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν ότι τα πράγματα έχουν χειροτερέψει, οι Gilbert και Mastroianni ήταν οι πρώτοι που ερεύνησαν την πεποίθηση της ψευδαίσθησης της ηθικής παρακμής με στόχο να ελεγχθεί αν αληθεύει και από πού προέρχεται.
Συνέλεξαν 235 έρευνες με περισσότερες από 574.000 απαντήσεις συνολικά και διαπιστώσαμε ότι, σε συντριπτική πλειοψηφία, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο ευγενικοί, ειλικρινείς, ηθικοί και ηθικοί σήμερα από ό,τι στο παρελθόν:
Οι άνθρωποι πίστευαν σε αυτήν την ηθική παρακμή τουλάχιστον από τότε που οι δημοσκόποι άρχισαν να το ρωτούν το 1949, το πιστεύουν σε κάθε χώρα που έχει ποτέ ερευνηθεί (59 και μετά), πιστεύουν ότι συμβαίνει όλη τους τη ζωή και πιστεύουν ότι εξακολουθεί να συμβαίνει ακόμα και σήμερα.
Οι ερωτηθέντες όλων των ειδών — νέοι και μεγάλοι, φιλελεύθεροι και συντηρητικοί, λευκοί και μαύροι — συμφωνούσαν σταθερά: η χρυσή εποχή της ανθρώπινης καλοσύνης έχει παρέλθει προ πολλού.
Η έρευνα αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι κάνουν λάθος σχετικά με αυτήν την ηθική παρακμή.
Μετά από μία έρευνα με σχετικές ερωτήσεις για την τρέχουσα περίοδο: «Σας φέρθηκαν με σεβασμό όλη την ημέρα χθες;», «Μέσα στους τελευταίους 12 μήνες, έχετε αφιερώσει εθελοντικά τον χρόνο σας σε φιλανθρωπικό σκοπό;», «Πόσο συχνά αντιμετωπίζετε ασυδοσία στη δουλειά;» οι απαντήσεις των συμμετεχόντων δεν άλλαξαν σημαντικά με την πάροδο του χρόνου.
Όταν τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν την τρέχουσα κατάσταση της ηθικής στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οι άνθρωποι έδωσαν σχεδόν πανομοιότυπες απαντήσεις μεταξύ 2002 και 2020, αλλά ανέφεραν επίσης μία μείωση των ηθικών αξιών κάθε χρόνο.
Τα δεδομένα άλλων ερευνητών έχουν δείξει ακόμη και ηθική βελτίωση. Οι κοινωνικοί επιστήμονες μετρούν τα ποσοστά συνεργασίας μεταξύ αγνώστων σε εργαστηριακά παιχνίδια για δεκαετίες και μια πρόσφατη ανάλυση διαπίστωσε – αντίθετα με τις προσδοκίες των συγγραφέων – ότι η συνεργασία έχει αυξηθεί κατά 8 ποσοστιαίες μονάδες τα τελευταία 61 χρόνια.
Όταν ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να υπολογίσουν αυτή την αλλαγή, θεώρησαν εσφαλμένα ότι τα ποσοστά συνεργασίας είχαν μειωθεί κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες. Άλλοι έχουν τεκμηριώσει την αυξανόμενη σπανιότητα των πιο αποτρόπαιων μορφών ανθρώπινης ανηθικότητας, όπως η γενοκτονία και η κακοποίηση παιδιών.
Δύο καλά εδραιωμένα ψυχολογικά φαινόμενα θα μπορούσαν να συνδυαστούν για να δημιουργήσουν αυτήν την ψευδαίσθηση ηθικής παρακμής.
Πρώτον, υπάρχει μεροληπτική έκθεση: Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν και δίνουν προσοχή σε αρνητικές πληροφορίες για τους άλλους – καθώς έτσι ενισχύουν τη δική τους εικόνα και θεωρούν ότι οι ίδιοι και η κοινωνική τους ομάδα είναι πολύ καλύτεροι από τους γύρω τους. Επίσης, οι άνρθωποι έχουν την τάση να τρέφονται από αρνητικές, δυσάρεστες ειδήσεις και έτσι αυτές οι πληροφορίες κυριαρχούν σε συζητήσεις.
Δεύτερον, υπάρχει μεροληπτική μνήμη: Η αρνητικότητα των δυσάρεστων πληροφοριών εξασθενεί πιο γρήγορα από τη θετικότητα των καλών πληροφοριών. Αν σε χωρίσουν, για παράδειγμα, υπάρχει αρχικά ο πόνος της απώλειας της σχέσης, αλλά καθώς εκλογικεύεις και επαναπλασιώνεις την κατάσταση, ο πόνος μετριάζεται.
Ενώ η ανάμνηση της συνάντησης με τον τωρινό σύντροφό σας, από την άλλη πλευρά, πιθανότατα εξακολουθεί να σας κάνει να χαμογελάτε. Είναι σαν ένας αμυντικός μηχανισμός επιβίωσης. Αν τα αρνητικά συναισθήματα και τον πόνο τον νιώθαμε όπως στις αρχές τους, όλα θα έμοιαζαν μάταια.
Όταν συνδυάσετε αυτούς τους δύο γνωστικούς μηχανισμούς, μπορείτε να δημιουργήσετε μια ψευδαίσθηση παρακμής. Χάρη στην προκατειλημμένη έκθεση, τα πράγματα φαίνονται άσχημα κάθε μέρα. Αλλά χάρη στην μεροληπτική μνήμη, όταν αναπολείτε το χθες, δεν θυμάστε ότι τα πράγματα ήταν τόσο άσχημα.
Αυτή η εξήγηση ταιριάζει καλά με δύο ακόμη θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας:
Αρχικά, οι άνθρωποι απαλλάσσουν τους δικούς τους κοινωνικούς κύκλους από την παρακμή. Στην πραγματικότητα, πιστεύουν ότι οι άνθρωποι που έχουν επιλέξει να συναναστρέφονται είναι πιο καλοί από ποτέ.
Αυτό μπορεί να εξηγείται από τη θεωρία της Κοινωνικής ταυτότητας. Οι άνθρωποι αυτοπροσδιοριζόμαστε από την ομάδα στην οποία ανήκουμε και θέλουμε να έχουμε θετική εικόνα για την ομάδα και άρα για εμάς, επομένως θεωρούμε ότι τα άτομά της έχουν κυρίως θετικά στοιχεία, καλλιεργώντας μία ψευδαίσθηση βελτίωσης.
Επιπλέον, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η ηθική παρακμή ξεκίνησε από την περίοδο που γεννήθηκαν βλέποντας την ανθρωπότητα ως σταθερά ενάρετη τις δεκαετίες πριν από τη γέννησή τους. Αυτό υποδηλώνει ιδιαίτερα ότι η μεροληπτική μνήμη παίζει ρόλο στην παραγωγή αυτής της ψευδαίσθησης.
Εάν αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις λειτουργούν παράλληλα, η ευαισθησία μας στους μύθους της χρυσής εποχής είναι πολύ πιο λογική.
Η προσοχή που δίνουμε στα ζοφερά στοιχεία σημαίνει ότι πάντα θα νιώθουμε ότι ζούμε σε σκοτεινούς καιρούς και η μεροληπτική μας μνήμη θα μας δίνει πάντα την εντύπωση ότι το παρελθόν ήταν πιο φωτεινό.
Είναι εύκολο να υποκύψεις στη μεμψιμοιρία και να πιστέψεις ο κόσμος καταρρέει και ότι τα πράγματα είναι χειρότερα στις μέρες μας. Αλλά όταν κοιτάς αντικειμενικά, η ιστορία είναι διαφορετική. Αν πιστεύετε ότι είναι κακό για μειονότητες, γυναίκες ή άτομα της LGBT κοινότητας το 2023, πόσο κακό πιστεύετε ότι ήταν το 1950; Ή 1920;
Το 76% των Αμερικανών πιστεύουν, σύμφωνα με δημοσκόπηση του Pew Research Center το 2015, ότι «η αντιμετώπιση της ηθικής κατάρρευσης της χώρας» πρέπει να είναι μία από τις προτεραιότητες της κυβέρνησης. Τα καλά νέα είναι ότι η κατάρρευση δεν έχει συμβεί. Τα κακά νέα είναι ότι ο κόσμος πιστεύει ότι συμβαίνει.
Όσο πιστεύουμε σε αυτήν την ψευδαίσθηση, είμαστε επιρρεπείς στις υποσχέσεις των επίδοξων δημαγωγών που ισχυρίζονται ότι μπορούν να μας επιστρέψουν σε μια χρυσή εποχή που υπάρχει στο μόνο μέρος που υπήρξε ποτέ: τη φαντασία μας.
Η αίσθηση ότι ζούμε σε ζοφερούς καιρούς αποτελεί καθημερινότητα. Πόσες φορές δεν έχουμε βρεθεί σε συζητήσεις, ειδικά ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας που υποστηρίζουν ότι πλέον οι αξίες έχουν παρακμάσει και η νεολαία στερείται ηθικής.
Ίσως καμία πολιτική υπόσχεση δεν είναι πιο ισχυρή ή καθολική από τον όρκο για την αποκατάσταση μιας χρυσής εποχής. Από τον Καίσαρα Αύγουστο και τον Αδόλφο Χίτλερ, από τον Πρόεδρο Xi Jinping της Κίνας μέχρι το “Make America Great Again” του Donald Trump και το “America Is Back” του Joe Biden, οι ηγέτες έχουν κερδίσει την εξουσία με υποσχέσεις για μια επιστροφή στις παλιές καλές εποχές.
Το κοινό που έχουν αυτοί οι πολιτικοί μύθοι είναι η πεποίθηση ότι η χρυσή εποχή σίγουρα δεν είναι αυτή η περίοδος που διανύουμε τώρα.
Ο Dr. Adam Mastroianni , πειραματικός ψυχολόγος και συγγραφέας του επιστημονικού ιστολογίου Experimental Ηistory θεωρεί ότι αυτό οφείλεται σε ένα σφάλμα – ένα σύνολο γνωστικών προκαταλήψεων – στον εγκέφαλο των ανθρώπων που τους κάνει να πιστεύουν ότι ζουν σε μία άσχημη κατάσταση ακόμα και αν αυτό δε συμβαίνει.
Μαζί με το συνάδελφό του Daniel Gilbert στο Harvard δημοσίευσαν στοιχεία για αυτό το σφάλμα, στο περιοδικό Nature.
Πολλοί επιστήμονες είχαν διατυπώσει θεωρίες για το γιατί οι άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν ότι τα πράγματα έχουν χειροτερέψει, οι Gilbert και Mastroianni ήταν οι πρώτοι που ερεύνησαν την πεποίθηση της ψευδαίσθησης της ηθικής παρακμής με στόχο να ελεγχθεί αν αληθεύει και από πού προέρχεται.
Συνέλεξαν 235 έρευνες με περισσότερες από 574.000 απαντήσεις συνολικά και διαπιστώσαμε ότι, σε συντριπτική πλειοψηφία, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο ευγενικοί, ειλικρινείς, ηθικοί και ηθικοί σήμερα από ό,τι στο παρελθόν:
Οι άνθρωποι πίστευαν σε αυτήν την ηθική παρακμή τουλάχιστον από τότε που οι δημοσκόποι άρχισαν να το ρωτούν το 1949, το πιστεύουν σε κάθε χώρα που έχει ποτέ ερευνηθεί (59 και μετά), πιστεύουν ότι συμβαίνει όλη τους τη ζωή και πιστεύουν ότι εξακολουθεί να συμβαίνει ακόμα και σήμερα.
Οι ερωτηθέντες όλων των ειδών — νέοι και μεγάλοι, φιλελεύθεροι και συντηρητικοί, λευκοί και μαύροι — συμφωνούσαν σταθερά: η χρυσή εποχή της ανθρώπινης καλοσύνης έχει παρέλθει προ πολλού.
Η έρευνα αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι κάνουν λάθος σχετικά με αυτήν την ηθική παρακμή.
Μετά από μία έρευνα με σχετικές ερωτήσεις για την τρέχουσα περίοδο: «Σας φέρθηκαν με σεβασμό όλη την ημέρα χθες;», «Μέσα στους τελευταίους 12 μήνες, έχετε αφιερώσει εθελοντικά τον χρόνο σας σε φιλανθρωπικό σκοπό;», «Πόσο συχνά αντιμετωπίζετε ασυδοσία στη δουλειά;» οι απαντήσεις των συμμετεχόντων δεν άλλαξαν σημαντικά με την πάροδο του χρόνου.
Όταν τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν την τρέχουσα κατάσταση της ηθικής στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οι άνθρωποι έδωσαν σχεδόν πανομοιότυπες απαντήσεις μεταξύ 2002 και 2020, αλλά ανέφεραν επίσης μία μείωση των ηθικών αξιών κάθε χρόνο.
Τα δεδομένα άλλων ερευνητών έχουν δείξει ακόμη και ηθική βελτίωση. Οι κοινωνικοί επιστήμονες μετρούν τα ποσοστά συνεργασίας μεταξύ αγνώστων σε εργαστηριακά παιχνίδια για δεκαετίες και μια πρόσφατη ανάλυση διαπίστωσε – αντίθετα με τις προσδοκίες των συγγραφέων – ότι η συνεργασία έχει αυξηθεί κατά 8 ποσοστιαίες μονάδες τα τελευταία 61 χρόνια.
Όταν ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να υπολογίσουν αυτή την αλλαγή, θεώρησαν εσφαλμένα ότι τα ποσοστά συνεργασίας είχαν μειωθεί κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες. Άλλοι έχουν τεκμηριώσει την αυξανόμενη σπανιότητα των πιο αποτρόπαιων μορφών ανθρώπινης ανηθικότητας, όπως η γενοκτονία και η κακοποίηση παιδιών.
Δύο καλά εδραιωμένα ψυχολογικά φαινόμενα θα μπορούσαν να συνδυαστούν για να δημιουργήσουν αυτήν την ψευδαίσθηση ηθικής παρακμής.
Πρώτον, υπάρχει μεροληπτική έκθεση: Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν και δίνουν προσοχή σε αρνητικές πληροφορίες για τους άλλους – καθώς έτσι ενισχύουν τη δική τους εικόνα και θεωρούν ότι οι ίδιοι και η κοινωνική τους ομάδα είναι πολύ καλύτεροι από τους γύρω τους. Επίσης, οι άνρθωποι έχουν την τάση να τρέφονται από αρνητικές, δυσάρεστες ειδήσεις και έτσι αυτές οι πληροφορίες κυριαρχούν σε συζητήσεις.
Δεύτερον, υπάρχει μεροληπτική μνήμη: Η αρνητικότητα των δυσάρεστων πληροφοριών εξασθενεί πιο γρήγορα από τη θετικότητα των καλών πληροφοριών. Αν σε χωρίσουν, για παράδειγμα, υπάρχει αρχικά ο πόνος της απώλειας της σχέσης, αλλά καθώς εκλογικεύεις και επαναπλασιώνεις την κατάσταση, ο πόνος μετριάζεται.
Ενώ η ανάμνηση της συνάντησης με τον τωρινό σύντροφό σας, από την άλλη πλευρά, πιθανότατα εξακολουθεί να σας κάνει να χαμογελάτε. Είναι σαν ένας αμυντικός μηχανισμός επιβίωσης. Αν τα αρνητικά συναισθήματα και τον πόνο τον νιώθαμε όπως στις αρχές τους, όλα θα έμοιαζαν μάταια.
Όταν συνδυάσετε αυτούς τους δύο γνωστικούς μηχανισμούς, μπορείτε να δημιουργήσετε μια ψευδαίσθηση παρακμής. Χάρη στην προκατειλημμένη έκθεση, τα πράγματα φαίνονται άσχημα κάθε μέρα. Αλλά χάρη στην μεροληπτική μνήμη, όταν αναπολείτε το χθες, δεν θυμάστε ότι τα πράγματα ήταν τόσο άσχημα.
Αυτή η εξήγηση ταιριάζει καλά με δύο ακόμη θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας:
Αρχικά, οι άνθρωποι απαλλάσσουν τους δικούς τους κοινωνικούς κύκλους από την παρακμή. Στην πραγματικότητα, πιστεύουν ότι οι άνθρωποι που έχουν επιλέξει να συναναστρέφονται είναι πιο καλοί από ποτέ.
Αυτό μπορεί να εξηγείται από τη θεωρία της Κοινωνικής ταυτότητας. Οι άνθρωποι αυτοπροσδιοριζόμαστε από την ομάδα στην οποία ανήκουμε και θέλουμε να έχουμε θετική εικόνα για την ομάδα και άρα για εμάς, επομένως θεωρούμε ότι τα άτομά της έχουν κυρίως θετικά στοιχεία, καλλιεργώντας μία ψευδαίσθηση βελτίωσης.
Επιπλέον, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η ηθική παρακμή ξεκίνησε από την περίοδο που γεννήθηκαν βλέποντας την ανθρωπότητα ως σταθερά ενάρετη τις δεκαετίες πριν από τη γέννησή τους. Αυτό υποδηλώνει ιδιαίτερα ότι η μεροληπτική μνήμη παίζει ρόλο στην παραγωγή αυτής της ψευδαίσθησης.
Εάν αυτές οι γνωστικές προκαταλήψεις λειτουργούν παράλληλα, η ευαισθησία μας στους μύθους της χρυσής εποχής είναι πολύ πιο λογική.
Η προσοχή που δίνουμε στα ζοφερά στοιχεία σημαίνει ότι πάντα θα νιώθουμε ότι ζούμε σε σκοτεινούς καιρούς και η μεροληπτική μας μνήμη θα μας δίνει πάντα την εντύπωση ότι το παρελθόν ήταν πιο φωτεινό.
Είναι εύκολο να υποκύψεις στη μεμψιμοιρία και να πιστέψεις ο κόσμος καταρρέει και ότι τα πράγματα είναι χειρότερα στις μέρες μας. Αλλά όταν κοιτάς αντικειμενικά, η ιστορία είναι διαφορετική. Αν πιστεύετε ότι είναι κακό για μειονότητες, γυναίκες ή άτομα της LGBT κοινότητας το 2023, πόσο κακό πιστεύετε ότι ήταν το 1950; Ή 1920;
Το 76% των Αμερικανών πιστεύουν, σύμφωνα με δημοσκόπηση του Pew Research Center το 2015, ότι «η αντιμετώπιση της ηθικής κατάρρευσης της χώρας» πρέπει να είναι μία από τις προτεραιότητες της κυβέρνησης. Τα καλά νέα είναι ότι η κατάρρευση δεν έχει συμβεί. Τα κακά νέα είναι ότι ο κόσμος πιστεύει ότι συμβαίνει.
Όσο πιστεύουμε σε αυτήν την ψευδαίσθηση, είμαστε επιρρεπείς στις υποσχέσεις των επίδοξων δημαγωγών που ισχυρίζονται ότι μπορούν να μας επιστρέψουν σε μια χρυσή εποχή που υπάρχει στο μόνο μέρος που υπήρξε ποτέ: τη φαντασία μας.
