Τελευταία καταμέτρηση, υπάρχουν εννέα διαφορετικά μετάλλια που μπορείς να κερδίσεις στον Μαραθώνιο Comrades, έναν ιστορικό αγώνα 55 μιλίων που πραγματοποιείται μεταξύ των πόλεων του Ντέρμπαν και του Πιτερμαρίτζμπουργκ στη Νότια Αφρική. Χρυσά μετάλλια απονέμονται στους 10 πρώτους άνδρες και γυναίκες. Τα υπόλοιπα εξαρτώνται από την επίτευξη συγκεκριμένων χρόνων. Για να κερδίσεις το ασημένιο μετάλλιο, για παράδειγμα, πρέπει να τερματίσεις τον αγώνα σε λιγότερο από επτά μισή ώρες. Για να κερδίσεις το μετάλλιο Robert Mtshali, που είναι αφιερωμένο στον πρώτο Μαύρο δρομέα που ολοκλήρωσε τον αγώνα πρέπει να τρέξεις σε λιγότερο από 10 ώρες και για να λάβεις το μετάλλιο συμμετοχής και να καταγραφείς στα επίσημα αποτελέσματα πρέπει να τερματίσεις σε λιγότερο από 12 ώρες. Αν τρέξεις πιο αργά από αυτό, δεν κερδίζεις μόνο κανένα μετάλλιο 

Το να πεις ότι οι δρομείς μεγάλων αποστάσεων αγαπούν με έναν τρόπο τη δυσκολία είναι προφανές. Όταν παρακολουθείς όμως χιλιάδες ανθρώπους να προσπαθούν με χαρά να ολοκληρώσουν έναν αγώνα που ίσως δεν τους επιτραπεί καν να τελειώσουν, αρχίζεις να καταλαβαίνεις ότι κάτι βαθιά ανθρώπινο συμβαίνει. Οι άνθρωποι αρέσκονται σε πράγματα που είναι πραγματικά δύσκολα. Στην πραγματικότητα ο σκοπός μιας αποστολής είναι συχνά ο λόγος που οι άνθρωποι την επιδιώκουν εξαρχής. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που εγείρει ερωτήματα, αν το σκεφτείς. Παραβιάζει όλους τους τύπους υποθέσεων για τη λογική δράση, την εξελικτική επιλογή και τη θεωρία της οικονομίας. Οι ψυχολόγοι το αποκαλούν το Παράδοξο της Προσπάθειας. 

Ο όρος εισήχθη το 2018 από έναν κοινωνικό ψυχολόγο από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, τον Michael Inzlicht, μαζί με συνεργάτες του από τα Πανεπιστήμια Brown και Carnegie Mellon. «Ο κόπος και η δυσκολία», όπως το ανέφερε ο Adam Smith στο έργο του The Wealth of Nations το 1776 αφαιρούν από την αξία που αποδίδεις στα πράγματα. Ο νόμος της λιγότερης δουλειάς, όπως τον διατύπωσε ο Αμερικανός ψυχολόγος Clark Hull τη δεκαετία του 1940 ορίζει ότι όταν υπάρχουν δύο επιλογές με παρόμοια αποτελέσματα, κάθε άνθρωπος—ή κάθε ζωντανός οργανισμός, για την ακρίβεια—θα επιλέξει την επιλογή που απαιτεί λιγότερη προσπάθεια. 

Ο Inzlicht και οι συνεργάτες του παρουσίασαν το Παράδοξο της Προσπάθειας για να κατανοήσουν αυτή την παράξενη τάση – με τη ροπή προς την πιο δύσκολη πλευρά των πραγμάτων: Μερικές φορές εκτιμούμε τις εμπειρίες και τα αποτελέσματα ακριβώς επειδή απαιτούν προσπάθεια. Ο στόχος του Inzlicht δεν ήταν μόνο να ονομάσει το φαινόμενο, αλλά και να προσφέρει μερικές εξηγήσεις για το γιατί βρίσκουμε και τη φυσική και τη γνωστική προσπάθεια τόσο ικανοποιητική. 

Γενικά οι πιθανότητες που προτείνει ανήκουν σε δύο βασικές κατηγορίες: αν η ικανοποίηση προέρχεται περισσότερο από τις ανταμοιβές της σκληρής προσπάθειας ή από την ίδια την προσπάθεια. Στην πρώτη κατηγορία μία εξήγηση είναι ότι οι ανταμοιβές που προκύπτουν από δύσκολες εργασίες φαίνονται ιδιαίτερα γλυκές λόγω της έντονης αντίθεσης μεταξύ της δυσφορίας από τη σκληρή δουλειά και της χαράς από την επίτευξη. Μια άλλη είναι η αυτο-παραίσθηση: Αν κάνεις κάτι δύσκολο χωρίς αντίστοιχη ανταμοιβή, βιώνεις μια δυσάρεστη αποσύνδεση την οποία επιλύεις πείθοντας τον εαυτό σου ότι το αποτέλεσμα ήταν τελικά πολύτιμο. Αν εργάστηκα τόσο σκληρά για να το αποκτήσω, τότε σίγουρα το αγαπώ, λες στον εαυτό σου. (Η αυτο-παραίσθηση μπορεί να έχει νόημα στους ανθρώπους, αλλά είναι λιγότερο πειστική σε άλλα είδη. Ερευνητές έχουν εκπαιδεύσει αηδόνια να πετούν διάφορες αποστάσεις για να αποκτήσουν ταυτόχρονα χρωματιστά λιχουδιές και διαπίστωσαν ότι τα πουλιά καταλήγουν να προτιμούν το χρώμα των λιχουδιών για το οποίο πέταξαν τη μεγαλύτερη απόσταση). 

Εναλλακτικά μια τρίτη θεωρία υποθέτει ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν με την πάροδο του χρόνου ότι η σκληρή εργασία οδηγεί σε επιθυμητά αποτελέσματα και έτσι—όπως τα σκυλιά του Παβλόφ που ρέουν στο άκουσμα του κουδουνιού του—τελικά αρχίζεις να εκτιμάς την προσπάθεια αυτή καθ’ αυτή. Πέρα από τις εξηγήσεις στο άρθρο του Inzlicht υπάρχουν και άλλοι λόγοι για τους οποίους η προσπάθεια μπορεί να λειτουργεί ως δική της ανταμοιβή. Για παράδειγμα μια αναδυόμενη γνωστική θεωρία που ονομάζεται “προβλεπτική επεξεργασία” προτείνει ότι η εκτέλεση δύσκολων πραγμάτων μας δίνει πρόσβαση σε νέες πληροφορίες για τον εαυτό μας και τον κόσμο, μια εμπειρία που ο εγκέφαλός μας είναι προγραμματισμένος να βρίσκει ευχάριστη. Η θεωρία παραμένει υποθετική και οι επιπτώσεις της εξακολουθούν να συζητούνται, αλλά ένα συμπέρασμα όταν πρόκειται για την προσπάθεια είναι ότι αν αγοράσεις ένα τραπεζάκι, απλώς έχεις ένα τραπεζάκι. Αν το συναρμολογήσεις αποκτάς επίσης γνώσεις όχι μόνο για το πώς συναρμολογούνται τα τραπεζάκια, αλλά και για τις ικανότητές σου. 

Ακόμα και τα παιδιά επιλέγουν τις πιο δύσκολες προκλήσεις, δε φοβούνται το ενδεχόμενο της αποτυχίας, αναδεικνύοντας τον διάσημο ορισμό των παιχνιδιών από τον φιλόσοφο Bernard Suits ως «την εθελοντική προσπάθεια να ξεπεράσεις περιττά εμπόδια». Η βιβλιογραφία για το παιχνίδι προσφέρει πολλούς αλληλοεπικαλυπτόμενους λόγους για τους οποίους τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες προτιμούν τη “δύσκολη” κατάσταση σύμφωνα με την Elizabeth Bonawitz του Χάρβαρντ: εξερεύνηση, κυριαρχία, αυτονομία, κοινωνική σύνδεση, αισθητική εμπειρία—και ακόμη και νόημα, το οποίο είναι ιδιαίτερα δύσκολο να οριστεί. 

Τα τελευταία πειράματα του Inzlicht υποστηρίζουν την ιδέα ότι η καταβολή προσπάθειας αυξάνει τα συναισθήματα νοήματος και σκοπού—ένα εύρημα που αναμφίβολα αντανακλά την πραγματικότητα για τους μη-τερματιστές στον αγώνα Comrades. «Μπορείτε να φανταστείτε ότι κάποιοι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να δουλέψουν σκληρά, αλλά το κάνουν από αίσθημα καθήκοντος και ευθύνης» τονίζει ο Inzlicht. «Αλλά άλλοι άνθρωποι—τους αποκαλώ “χαρούμενους εργαζόμενους”—  ζουν για αυτό. Αυτό τους δίνει σκοπό. Αυτό τους κάνει να νιώθουν σημαντικοί. Αυτό τους βοηθά να κάνουν τον κόσμο να έχει νόημα». 

Η ύπαρξη των «χαρούμενων εργαζομένων» υποδεικνύει ότι ακόμη και αν το Παράδοξο της Προσπάθειας ισχύει για όλους δεν ισχύει εξίσου για όλους. Το που βρίσκεσαι στην κλίμακα του Meaningfulness-of-Effort πιθανότατα αντανακλά έναν μεταβλητό συνδυασμό φύσης και ανατροφής. Ο Inzlicht και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι τα άτομα που έχουν υψηλή βαθμολογία στην κλίμακα τείνουν να αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη δουλειά και τη ζωή τους. Κερδίζουν περισσότερα χρήματα και έχουν θέσεις εργασίας υψηλότερου κύρους. Είναι πιο ευτυχισμένοι (ή με πιο τεχνικούς όρους, έχουν μεγαλύτερη υποκειμενική ευημερία). Αυτά τα ευρήματα παραμένουν αληθή ακόμη και όταν ελέγχεται για άλλες έννοιες, όπως η συνέπεια, η οποία είναι ένα από τα «πέντε μεγάλα» χαρακτηριστικά προσωπικότητας που οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν για να ταξινομήσουν τους ανθρώπους.  

Γι’ αυτό το Comrades έχει τόσα πολλά διαφορετικά μετάλλια, καθένα με το δικό του όριο χρόνου: Όλοι χρειάζονται έναν στόχο που είναι εφικτός, αλλά όχι κάτι δεδομένο. Το Παράδοξο της Προσπάθειας και η έλξη της βέλτιστης πρόκλησης δεν σημαίνουν ότι πρέπει να μετατρέψεις τη ζωή σε έναν διαρκή και ασταμάτητο αγώνα, αυξάνοντας τη δυσκολία κάθε φορά που “κινδυνεύεις να κατακτήσεις” κάτι. Αλλά ούτε και πρέπει να αποφεύγεις την εργασία και τη δυσκολία παρά τις επιφυλάξεις του Adam Smith.  

*Με στοιχεία από το The Atlantic.

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.