Iστορικά, μάρτυρας είναι κάποιος που επιλέγει να θυσιάσει τη ζωή του ή να αντιμετωπίσει πόνο και βάσανα αντί να εγκαταλείψει κάτι που θεωρεί ιερό. Ενώ ο όρος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται με αυτόν τον τρόπο σήμερα, έχει πάρει μια δευτερεύουσα έννοια που δεν έχει το ίδιο θετικό πρόσημο όπως στο παρελθόν. 

Το σύμπλεγμα του μάρτυρα, ή οπως λέω του οσιομάρτυρα είναι ένας όρος που συχνά χρησιμοποιείται μεταξύ σοβαρού και αστείου αλλά στην πραγματικότητα μπορεί να είναι αρκετά σοβαρό θέμα καθώς ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας θεωρείται καταστροφικό.

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα είναι όταν ένα άτομο φαίνεται να αγνοεί τις δικές του ανάγκες για να καλύψει τις ανάγκες των άλλων. 

Παρόλο που αυτό ακούγεται σαν μια ανιδιοτελής πράξη, τα άτομα με μαρτυρικά συμπλέγματα μπορεί να είναι δυστυχισμένα και η συμπεριφορά τους δεν εξυπηρετεί απαραίτητα αυτούς για τους οποίους κάνουν θυσίες. Εξυπηρετεί τους ίδιους καθώς θέλουν να αισθάνονται χρήσιμοι και ότι χαίρουν αποδοχής. 

Ο όρος μαρτυρικό σύμπλεγμα χρησιμοποιείται συχνά σε συνδυασμό με το σύμπλεγμα της θυματοποίησης επειδή ένα άτομο μετατρέπεται σε θύμα μέσω των θυσιών του.  Περιγράφει λοιπόν κάποιον που φαίνεται να υποφέρει πάντα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Μπορεί να έχουν πάντα μια ιστορία για το τελευταίο τους πρόβλημα ή μια θυσία που έχουν κάνει για κάποιον άλλο. Μπορεί ακόμη και να μεγαλοποιούν τα άσχημα πράγματα που συμβαίνουν γύρω τους για να αποκτήσουν συμπάθεια ή να κάνουν τους άλλους να αισθάνονται ένοχοι.

Ακούγεται οικείο; Ίσως σκέφτεστε έναν φίλο ή μέλος της οικογένειας – ή ακόμα και τον εαυτό σας.

Αν και δεν είναι επίσημη κλινική διάγνωση, ο όρος μαρτυρικό σύμπλεγμα έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται για να περιγράψει ορισμένα πρότυπα συμπεριφοράς. 

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα μπορεί να εμφανιστεί μέσα στο σπίτι, στο οικογενειακό περιβάλλον.  

Ένα άτομο μπορεί να είναι πολύ δυσαρεστημένο που πρέπει να αναλάβει μια συγκεκριμένη αγγαρεία, αλλά επίσης δεν εμπιστεύεται κανέναν άλλον να την κάνει. Ακόμα και αν του προκαλεί δυσφορία, δε θα ζητήσει βοήθεια, θα το κάνει μόνο του, γιατί κανείς δεν μπορεί να το κάνει σωστά, και μετά θα παραπονεθεί γιατί “όλα εγώ πρέπει να τα κάνω σε αυτό το σπίτι”. 

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα μπορεί επίσης να εκδηλωθεί στις φιλίες. Ένα άτομο μπορεί να συμφωνεί με αυτό που θέλουν να κάνουν οι φίλοι του, παρόλο που δεν το απολαμβάνει, και στη συνέχεια να παραπονεθεί ότι η φιλία δεν έχει ισορροπία επειδή οι δραστηριότητες δεν είναι ποτέ επιλογή τους.

Μπορεί να είναι διαθέσιμοι και υποστηρικτικοί όταν ένας φίλος έχει ανάγκη, αλλά στη συνέχεια να μην επικοινωνούν όταν οι ίδιοι έχουν κάποιο θέμα, ισχυριζόμενοι αργότερα ότι ο φίλος δεν είναι εκεί για αυτούς. 

Στη δουλειά μπορεί να είναι ο/η συνάδελφος που πάει πρώτος στη δουλειά και φεύγει τελευταίος. Αναβάλει ρεπό και άδειες γιατί πρέπει να καλύψει κενά και γιατί έχει ως προτεραιότητα τη δουλειά. Ακόμα και στις διακοπές απαντάει άμεσα σε μειλ και μηνύματα, ενώ δηλώνει διαθεσιμότητα για δουλειά διαρκώς, ακόμα και στις άδεια, ενώ παράλληλα μπορεί και να εκφράσει έμμεσα ότι έχει κουραστεί να περνάνε όλα από το χέρι του. 

Γιατί αναπτύσσεται αυτό το σύμπλεγμα;

Ο άνθρωπος που λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο τείνει να αρνείται οποιαδήποτε βοήθεια για διάφορους λόγους: κάποιος άλλος απλώς θα αποτελέσει εμπόδιο ή θα κάνει κάτι λάθος ή δε θα το κάνει με τον τρόπο που “πρέπει”. Γι’ αυτό θέλει να τα κάνει όλα τέλεια, με αυτοθυσία.

Η ταυτότητά τους εξαρτάται από τους άλλους που τον βλέπουν ως ένα άτομο που εργάζεται πιο σκληρά και με αυτοθυσία σε σύγκριση με άλλους, σαν την εικόνα του “καλού παιδιού” σε μικρές ηλικίες. Αλλιώς δε θα έχει ξεχωριστή θέση στα μάτια του γείτονα, του εργοδότη, του διευθυντή, στα μάτια τα δικά τους. 

Έχουν ανάγκη να βλέπουν τον εαυτό τους μέσα από αυτό το πρίσμα, του καλού υπαλλήλου, συντρόφου, του καλού γονέα, του καλού γείτονα, που με αυτοθυσία προσπαθεί διαρκώς, αφήνοντας τις ανάγκες τους στην άκρη. Επιβεβαιώνονται μέσα από τα μάτια των άλλων και αισθάνονται χρήσιμοι. Ζουν μέσα από το “κοίτα να δεις, με πόση αυτοθυσία ασχολείται, αν και κουρασμένος/η συνεχίζει τα καταφέρνει όλα”. 

Καλλιεργούν την πεποίθηση ότι ο μάρτυρας έχει ξεχωρίσει από το σύνολο, λόγω της εξαιρετικής ικανότητας ή της ακεραιότητας του.

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα συνδέεται  με συναισθήματα ενοχής, ντροπής και αναξιότητας και μέσα από τη συνεχή προσφορά να προσπαθούν να κερδίσουν την αποδοχή και την αναγνώριση που τόσο αναζητούν.

Τι είδους άτομο είναι ένας μάρτυρας;

Οποιοσδήποτε μπορεί να πέσει στην παγίδα του μαρτυρικού συμπλέγματος, αλλά υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας που υποδηλώνουν ότι είναι πιο πιθανό να δρουν έτσι:. 

• Συνήθως δεν εμπιστεύονται άλλους ανθρώπους να διεκπεραιώσουν ένα ζήτημα και αισθάνονται ότι μόνο εκείνοι ξέρουν και μόνο εκείνοι το κάνουν σωστά. 
• Ξεπερνούν τα όριά τους, καθώς αισθάνεται ότι πρέπει να υπεραποδίδουν και να τα κάνουν όλα μόνοι.
• Αναζητούν την επιβράβευση, τον έπαινο και την ευγνωμοσύνη από τους άλλους και απογοητεύονται αν δεν αναγνωριστεί η θυσία τους. Ετεροπροσδιορίζονται δηλαδή καθώς αισθάνονται χρήσιμοι και άξιοι μόνο όταν οι άλλοι το νιώθουν αυτό.
• Πολλοί άνθρωποι που ενοχλούνται από την έλλειψη εκτίμησης απλά θα σταματήσουν να βοηθούν. Όσοι έχουν όμως την τάση του μάρτυρα συνεχίζουν να προσφέρουν ενώ εκφράζουν την πικρία τους με το να παραπονιούνται για την έλλειψη εκτίμησης.«Ούτε ένα ευχαριστώ δεν έχω ακούσει»
• Είναι δύσκολο να φέρουν αντίρρηση, να πουν όχι όταν τους ζητάνε να κάνουν κάτι, ακόμα και αν δεν έχουν την ικανότητα/ χρόνο να το κάνουν. Γιατί θέλουν να ευχαριστούν τον άλλον, ακόμα και με αυτοθυσία ώστε να παίρνουν επιβράβευση.
• Εμφανίζουν παθητική επιθετικότητα. Έχουν δηλαδή δυσάρεστα συναισθήματα που τα εκφράζουν έμμεσα, με υπαινιγμούς, βλοσυρά σχόλια ή έμμεσες προσβολές γεμίζοντας ενοχές τους υπόλοιπους. «‘Ολα εγώ θα τα κάνω εδώ μέσα;», «Ναι, ναι, εγώ πρέπει να το φροντίσω και αυτό, κανένας άλλος δεν μπορεί»
• Συχνά νιώθουν ότι ο κόσμος είναι εναντίον τους και είναι θύματα των περιστάσεων και δεν αφήνουν κανέναν να βοηθήσει.
• Αφήγηση ήρωα: Ένας μάρτυρας θα δημιουργήσει μια αφήγηση που ζωγραφίζει τον εαυτό του ως τον ήρωα σε μια κατάσταση, επιστρατεύοντας για να σώσει τη μέρα ως το μόνο ικανό άτομο.

Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι ό,τι κι αν κάνουν, οι άνθρωποι παρεξηγούν τις προσπάθειές τους να βοηθήσουν ή οι προσπάθειές αυτές πέφτουν στο κενό. Ίσως μάλιστα φαίνεται να είναι εκνευρισμένοι “που ανακατεύτηκαν” αντί να τους  ευγνωμονούν.

Αυτό μπορεί πραγματικά να απογοητεύσει κάποιον με το σύμπλεγμα του μάρτυρα. «Τόση προσπάθεια έκανα και αυτό είναι το ευχαριστώ»

Ως αποτέλεσμα της ενόχλησής λοιπόν, μπορεί να δημιουργηθεί η επιθυμία να κάνουν τους άλλους να αισθάνονται ένοχοι που δεν εκτιμούν τη σκληρή δουλειά σας  «Εγώ φταίω που ήθελα να βοηθήσω, και αυτό είναι το ευχαριστώ σου».

Είναι το ίδιο πράγμα με τη νοοτροπία του θύματος;

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα μπορεί να μοιάζει πολύ με τη νοοτροπία ενός θύματος. Και τα δύο τείνουν να είναι πιο κοινά σε άτομα που επιβιώνουν κακοποίησης ή άλλου τραύματος, ειδικά σε εκείνους που δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή εργαλεία αντιμετώπισης.

Αλλά οι δύο νοοτροπίες έχουν κάποιες λεπτές διακρίσεις.

Ένα άτομο με νοοτροπία θύματος συνήθως αισθάνεται ότι είναι θύμα προσωπικά από οτιδήποτε πάει στραβά, ακόμη και όταν το πρόβλημα, η αγενής συμπεριφορά ή η ατυχία δεν απευθύνονται σε αυτόν.

Μπορεί να μην δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για να ακούσουν πιθανές λύσεις. Μιλάνε διαρκώς για τις ατυχίες τους, τα προβλήματά τους, τα θέματα που προέκυψαν και είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν, αλλά δεν τους ενδιαφέρει η λύση. Τους ενδιαφέρει απλά να τους λυπηθείς, και να βυθιστούν στη δυστυχία.

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα υπερβαίνει αυτό. Τα άτομα με μαρτυρικό σύμπλεγμα δεν αισθάνονται απλώς θύματα. Συνήθως φαίνεται να κάνουν τα πάντα για να βρουν καταστάσεις που είναι πιθανό να απαιτούν παραπάνω δουλειά, να  προκαλέσουν στρες ή πόνο.

Πώς αναπτύσσεται ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα;

Κανείς δεν είναι πιθανό να γεννηθεί με αυτό το σύμπλεγμα. Σύμφωνα με τους ειδικούς, εμφανίζεται ως αποτέλεσμα συνθηκών ζωής. Το να μπορείς ή να μην μπορείς να καλύψεις τις δικές σου ανάγκες είναι μια μαθημένη συμπεριφορά. Μερικές φορές οι άνθρωποι έχουν εμπειρίες όπου η αυτονομία τους εκμεταλλεύεται ή τα όριά τους αγνοούνται.

Ένα μαρτυρικό σύμπλεγμα μπορεί να αναπτυχθεί στην ενήλικη ζωή, αλλά μπορεί επίσης να είναι αποτέλεσμα μιας δύσκολης παιδικής ηλικίας. Όταν αυτό συμβαίνει στην παιδική ηλικία (για παράδειγμα, λόγω ενός αμελούς γονέα), αυτό το άτομο μπορεί να αποφασίσει ότι πρέπει να κάνει τα πάντα για τον εαυτό του και ότι οι άλλοι άνθρωποι δεν πρόκειται να καλύψουν αξιόπιστα τις ανάγκες τους.

Αυτό το άτομο λοιπόν θα μπορούσε να εξελιχθεί σε κάποιον που δυσκολεύεται να πει όχι, και επίσης αισθάνεται πολύ αγανακτισμένος που πρέπει να κάνει τα πάντα μόνος του.

Η συμβίωση με κάποιον που έχει σύμπλεγμα του μάρτυρα μπορεί να γίνει αρκετά δύσκολη και τοξική. 

Επειδή ακριβώς αφήνουν στην άκρη τις ανάγκες τους, η σωματική εξάντληση και συναισθηματική κατάρρευση είναι πολύ πιθανή. Αισθάνονται ματαίωση και έτσι συσσωρεύουν θυμό και δυσαρέσκεια, που συνήθως το έκφράζουν έμμεσα, με υπαινιγμούς για να κάνουν τους άλλους να νιώθουν ενοχές. Μέχρι που θα φτάσει η στιγμή που θα σκάσουν με εκρήξεις θυμού. Όλα πάντως έχουν σαν βάση τη έλλειψη επικοινωνίας και το συναισθηματικό κενό.