Ζει κανείς σε έναν κόσμο που μοιάζει φτιαγμένος από αντιπαραθέσεις. Από τα χρηματιστήρια μέχρι τις διεθνείς διαπραγματεύσεις, από τα ζευγάρια που παζαρεύουν την αγάπη τους μέχρι τα ζώα που διεκδικούν την τροφή τους η βασική αρχή μοιάζει να είναι μία: ο καθένας για τον εαυτό του. Η έκφραση dog-eat-dog δεν περιγράφει μόνο μια μεταφορική αγριότητα, αλλά ένα σχεδόν φυσικό ένστικτο, βαθιά ριζωμένο στην επιβίωση κι όμως μέσα σε αυτή τη λογική του ανταγωνισμού, η ανθρωπότητα αναπτύσσει κάτι που φαίνεται να πηγαίνει κόντρα στη φύση: τη συνεργασία. 

Η ερώτηση είναι θεμελιώδης και η συζήτηση παραμένει ανοιχτή εδώ και δεκαετίες: πως γεννήθηκε η συνεργασία σε έναν κόσμο που ευνοεί τους πιο αδίστακτους; Η απάντηση όπως συχνά συμβαίνει στις ανθρώπινες ιστορίες βρίσκεται σε ένα πείραμα. Και αυτό το πείραμα δεν έγινε ούτε σε ζούγκλα ούτε σε πεδίο μάχης, αλλά σε χαρτί και οθόνη υπολογιστή. Το όνομά του: το δίλημμα του φυλακισμένου. 

Δύο άνθρωποι, δύο κελία, καμία επικοινωνία. Οι κανόνες απλοί και σκληροί. Αν και οι δύο μείνουν σιωπηλοί, τιμωρούνται. Αν ο ένας προδώσει τον άλλον βγαίνει ελεύθερος, ενώ ο άλλος καταδικάζεται βαριά. Αν προδώσουν και οι δύο μένουν και οι δύο για αρκετό καιρό στη φυλακή. Η λογική λέει πως ο καθένας θα κάνει ό,τι εξασφαλίζει το μικρότερο κακό για τον εαυτό του κι αυτό σημαίνει προδοσία. Έτσι δύο λογικοί άνθρωποι καταλήγουν και οι δύο χαμένοι, ενώ η συνεργασία που θα τους ωφελούσε περισσότερο απορρίπτεται ως ρίσκο. 

Εδώ όμως μπαίνει στη σκηνή η θεωρία παιγνίων. Ένα εργαλείο της μαθηματικής και οικονομικής σκέψης που προσπαθεί να μοντελοποιήσει το ανθρώπινο ένστικτο, να μετρήσει το αόρατο. Η έννοια της ισορροπίας Nash, η κατάσταση όπου κανείς δεν έχει λόγο να αλλάξει στρατηγική αν δεν το κάνει ο άλλος δείχνει ότι το “ορθολογικό” αποτέλεσμα είναι η αμοιβαία προδοσία. Η λογική της ατομικής ωφέλειας καταλήγει να τιμωρεί και τους δύο. 

Αυτό είναι το παράδοξο: ο εγωισμός δεν αποδίδει. Η απουσία εμπιστοσύνης γεννά απώλειες κι όμως μέσα από αυτή τη σκοτεινή μαθηματική μηχανή, αναδύεται κάτι βαθύτερο: η αναγκαιότητα της συνεργασίας. Στη δεκαετία του 1980 μια σειρά από πειράματα προσπάθησαν να δουν αν η “καλοσύνη” μπορεί να επιβιώσει στο πεδίο του ανταγωνισμού. Εξήντα δύο προγράμματα υπολογιστών, καθένα με διαφορετική στρατηγική έπαιξαν εκατοντάδες γύρους του διλήμματος του φυλακισμένου. Κάθε πρόγραμμα μπορούσε να θυμάται τι είχε κάνει ο αντίπαλος στον προηγούμενο γύρο και να αντιδρά ανάλογα. Το αποτέλεσμα ήταν εκπληκτικό: οι πιο επιτυχημένες στρατηγικές δεν ήταν οι πιο ύπουλες, αλλά οι πιο δίκαιες. 

Η στρατηγική που επικράτησε έμεινε γνωστή ως tit for tat — «ανταπόδωσε ό,τι σου κάνουν». Δεν πρόδιδε πρώτη, αν όμως δεχόταν προδοσία, ανταπέδιδε άμεσα. Και, το πιο εντυπωσιακό, συγχωρούσε. Όταν ο άλλος σταματούσε να προδίδει, επέστρεφε στη συνεργασία. Ένα είδος ψηφιακής ηθικής γεννήθηκε μέσα από τις μηχανές: να είσαι συνεργάσιμος, αλλά όχι αφελής, να είσαι δίκαιος, αλλά όχι εύπιστος. 

Η θεωρία παιγνίων αποδεικνύει κάτι που η ηθική ήξερε από πάντα: ότι η συνεργασία δεν είναι αδυναμία, είναι στρατηγική επιβίωσης. Σε έναν κόσμο που φαίνεται να ανταμείβει τη σκληρότητα, η καλοσύνη δεν εξαφανίζεται, εξελίσσεται και γίνεται ένα εργαλείο που εξασφαλίζει καλύτερα αποτελέσματα από τον καθαρό ανταγωνισμό. 

Η ζωή άλλωστε δεν είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Η επιτυχία του ενός δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκη την ήττα του άλλου. Η κοινωνία, η οικονομία, ακόμη και η φύση λειτουργούν μέσα από αλληλεξαρτήσεις. Οι μέλισσες, τα κοράλλια, τα ανθρώπινα κύτταρα, όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν μάθει με τον δικό τους τρόπο ότι η επιβίωση προκύπτει από τη συνεργασία των διαφορετικών. 

Η σύγχρονη κοινωνία όμως δείχνει να το ξεχνά. Ο ανταγωνισμός βαφτίζεται “κίνητρο”, η αλληλεγγύη “αφέλεια”. Οι επιχειρήσεις μαθαίνουν να συντρίβουν όχι να συνυπάρχουν. Οι πολιτικές ηγεσίες να επιβάλλονται, όχι να συνομιλούν. Το δίλημμα του φυλακισμένου δεν είναι θεωρητικό, είναι καθημερινό. Κάθε απόφαση εμπιστοσύνης, κάθε πράξη συνεργασίας είναι ένας μικρός γύρος μέσα στο ίδιο παιχνίδι. 

Ο άνθρωπος έχει μέσα του το ένστικτο της συλλογικότητας. Το βλέπει κανείς στις κρίσεις: στις φωτιές, στους σεισμούς, στις πανδημίες. Όταν το σύστημα καταρρέει, η λογική του “όλοι για τον εαυτό μας” δεν σώζει κανέναν. Η σωτηρία έρχεται από εκείνους που μένουν, που προσφέρουν, που συνεργάζονται. Εκεί γεννιέται η αληθινή δύναμη. 

Η θεωρία παιγνίων δεν είναι απλώς ένα μοντέλο. Είναι ένας αντικατοπρισμός του ανθρώπινου ήθους. Δείχνει πως η καλοσύνη, ακόμη και με ψυχρή λογική, βγάζει κέρδος. Η επιβίωση δεν ανήκει στον πιο επιθετικό, αλλά στον πιο ευέλικτο. Σε εκείνον που ξέρει να εμπιστεύεται χωρίς να παραδίδεται, να συνεργάζεται χωρίς να χάνει τον εαυτό του. Αν η ζωή είναι παιχνίδι, τότε η καλοσύνη είναι η πιο έξυπνη στρατηγική, γιατί στο τέλος αυτός που μαθαίνει να παίζει μαζί με τους άλλους είναι και ο μόνος που δεν χάνει. 

 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.