Καθώς πλησιάζει το τριήμερο του Δεκαπενταύγουστου, αξίζει να επανεκτιμήσουμε τον χρόνο που αφιερώνουμε στην εργασία μας. Τι θα γινόταν αν όλα τα Σαββατοκύριακα μπορούσαν να διαρκούν τρεις ή ακόμη και τέσσερις ημέρες; Τι θα γινόταν αν το μεγαλύτερο μέρος της εβδομάδας μπορούσε να αφιερωθεί σε άλλες δραστηριότητες πέραν της εργασίας; Τι θα γινόταν αν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μας μπορούσε να αφιερωθεί σε δραστηριότητες της δικής μας επιλογής;
Το να θέτει κανείς αυτά τα ερωτήματα φαντάζει τουλάχιστον σαν ονειροπόλος ουτοπιστής. Αν και μια ωραία ιδέα κατ’ αρχήν, η μείωση των ωρών εργασίας δεν είναι εφικτή στην πράξη. Πράγματι, η επίτευξή της θα ερχόταν σε βάρος της χαμηλότερης κατανάλωσης και της αυξημένης οικονομικής δυσχέρειας.
Για ορισμένους υποστηρικτές της εργασιακής ηθικής, ο δρόμος προς την υγεία και την ευτυχία βρίσκεται στη διαιώνιση της εργασίας, και όχι στη μείωσή της. Ας θυμηθούμε μόνο την είσοδο του του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς όπου αναγραφόταν η επιφεαφή: “Η εργασία απελευθερώνει”. Οι υποστηρικές της εργασιακής ηθικής πιστεύουν ότι η εργασία μας κάνει πιο υγιείς και ευτυχισμένους. Αυτή η ιδεολογία υπέρ της εργασίας χρησιμοποιείται για να νομιμοποιήσει τις μεταρρυθμίσεις πρόνοιας που επιδιώκουν να εξαναγκάσουν τους μη εργαζόμενους σε εργασία, ανεξάρτητα από τα ποσοστά αμοιβής και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της. Προσφέρει επίσης ένα ιδεολογικό εμπόδιο στην υπόθεση του να περνάμε λιγότερο χρόνο στην εργασία. Η λιγότερη εργασία παρουσιάζεται ως απειλή για την υγεία και την ευτυχία μας και όχι ως μέσο για τη βελτίωσή της.
Ωστόσο, η ιδέα της λιγότερης εργασίας δεν είναι μόνο εφικτή, αλλά αποτελεί και τη βάση για ένα καλύτερο επίπεδο ζωής. Είναι σημάδι του τρόπου με τον οποίο έχουμε αποδεχτεί την εργασία και την κυρίαρχη επιρροή της στη ζωή μας το γεγονός ότι δεν αντιλαμβανόμαστε αυτή την ιδέα ως πιθανή.
Οι επιπτώσεις της υπερεργασίας
Αρκετές μελέτες δείχνουν το κόστος που έχουν οι αυξημένες εργατοώρες στους εργαζόμενους. Στο κόστος αυτό περιλαμβάνεται η μείωση της σωματικής και ψυχικής υγείας. Η πολύωρη εργασία μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο εγκεφαλικού επεισοδίου, στεφανιαίας νόσου και ανάπτυξης διαβήτη τύπου 2.
Δουλεύοντας τον περισσότερο χρόνο, χάνουμε επίσης χρόνο που θα μπορούσαμε να περάσουμε με την οικογένεια και τους φίλους μας. Και περισσότερο από αυτό χάνουμε την ικανότητα να είμαστε και να κάνουμε πράγματα που κάνουν τη ζωή πολύτιμη και άξια λόγου. Η ζωή μας είναι συχνά τόσο πολύ δεμένη με τη δουλειά που κάνουμε, ώστε δεν έχουμε πολύ χρόνο και ενέργεια για να βρούμε εναλλακτικούς τρόπους ζωής – εν ολίγοις, η ικανότητά μας να αξιοποιήσουμε τα ταλέντα και τις δυνατότητές μας περιορίζεται από τη δουλειά που κάνουμε. Η εργασία δεν μας απελευθερώνει, αντίθετα μας εγκλωβίζει και δυσκολεύει την αυτοπραγμάτωσή μας.
Όλα αυτά συνηγορούν στην ανάγκη να δουλεύουμε λιγότερο. Πρέπει να αμφισβητήσουμε την εργασιακή ηθική και να προωθήσουμε εναλλακτικούς τρόπους ζωής που είναι λιγότερο επικεντρωμένοι στην εργασία και στην εντατικοποίησή της. Και, αν αυτή η μείωση του χρόνου που αφιερώνεται στην εργασία επικεντρωθεί στην εξάλειψη της αγγαρείας, τότε μπορούμε επίσης να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα τα εσωτερικά οφέλη της ίδιας της εργασίας. Η λιγότερη εργασία μπορεί να είναι ένα μέσο όχι μόνο για να δουλεύουμε καλύτερα αλλά και για να απολαμβάνουμε περισσότερο τη ζωή.
Εμπόδια για λιγότερη εργασία
Η τεχνολογική πρόοδος τον τελευταίο αιώνα βρίσκεται σε συνεχή άνοδο, αυξάνοντας την παραγωγικότητα. Όμως, παραδόξως, τα αυξημένα κέρδη που προέρχονται από την αύξηση της παραγωγικότητας, δεν έχουν οδηγήσει στην μείωση του εργασιακού χρόνου. Τουλάχιστον στη σύγχρονη εποχή, τα κέρδη αυτά χρησιμοποιήθηκαν για να αυξηθούν οι αποδοχές των ίδιων των κεφαλαιοκρατών, συχνά με κόστος την ισοπέδωση των αμοιβών των εργαζομένων.
Η απουσία αναθεώρησης του χρόνου εργασίας στις σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες αντανακλά, αντίθετα, την επιρροή της ιδεολογίας καθώς και της εξουσίας. Από τη μία πλευρά, οι επιπτώσεις του καταναλωτισμού έχουν δημιουργήσει ισχυρές δυνάμεις υπέρ της επιμήκυνσης των ωρών εργασίας. Οι εργαζόμενοι πείθονται διαρκώς να καταναλώνουν περισσότερο, με επακόλουθο να εργάζονται όλο και περισσότερο ώστε να συμβαδίζουν με την μόδα και να μπορούν να αγοράζουν προϊόντα τελευταίας τεχνολογίας.
Από την άλλη πλευρά, η αποδυναμωμένη δύναμη της εργασίας σε σχέση με το κεφάλαιο έχει δημιουργήσει ένα περιβάλλον που ευνοεί την επιμήκυνση του χρόνου εργασίας. Η πρόσφατη αποκάλυψη των εργασιακών πρακτικών της Amazon αποκαλύπτει τη δύναμη του κεφαλαίου να επιβάλλει στους εργαζόμενους κακές συνθήκες εργασίας, συμπεριλαμβανομένων των υπερβολικών ωρών εργασίας.
Ο David Graeber διατυπώνει τον προκλητικό ισχυρισμό ότι η τεχνολογία έχει προχωρήσει την ίδια στιγμή που έχουν πολλαπλασιαστεί αυτές που αποκαλεί «σκατοδουλειές». Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν έχουμε πραγματοποιήσει την πρόβλεψη του Keynes ότι ως αποτέλεσμα της τεχνολογικής προόδου τον 21ο αιώνα όλοι θα δουλεύουμε 15 ώρες την εβδομάδα.
Αντ’ αυτού, ζούμε σε μια κοινωνία όπου δημιουργούνται εργασίες που δεν έχουν καμία κοινωνική αξία. Ο λόγος γι’ αυτό, σύμφωνα με τον Graeber, είναι η ανάγκη της άρχουσας τάξης να κρατήσει τους εργαζόμενους στην εργασία. Ενώ υπάρχει τεχνολογία με δυνατότητες μείωσης του χρόνου εργασίας, η πολιτική πρόκληση ενός εργαζόμενου πληθυσμού με ελεύθερο χρόνο κάνει την άρχουσα τάξη απρόθυμη να αξιοποιήσει αυτές τις δυνατότητες. Η μείωση του χρόνου εργασίας, ενώ είναι εφικτή και επιθυμητή, εμποδίζεται από πολιτικούς παράγοντες.
Εργασία για την αλλαγή των συνθηκών εργασίας
Το κόστος της πολύωρης εργασίας, όπως αναφέραμε πιο πάνω, είναι ό,τι χειρότερο για την υγεία και την ευημερία των εργαζομένων. Αλλά και οι εργοδότες ζημιώνουν με τη σειρά τους, καθώς η παραγωγικότητα των εργαζομένων μειώνεται, γεγονός που οδηγεί χαμηλότερη κερδοφορία. Ωστόσο, το κόστος αυτό φαίνεται να περνάει απαρατήρητο, παρά τα στοιχεία που δείχνουν την ύπαρξή του. Και εδώ πάλι η πολιτική μπορεί να εξηγήσει γιατί ο λιγότερος χρόνος εργασίας δεν έχει αγκαλιαστεί από πολλούς εργοδότες.
Πειράματα για τη μείωση του χρόνου εργασίας υπάρχουν, σίγουρα. Η Uniqlo, μια ιαπωνική εταιρεία λιανικής πώλησης ρούχων, επέτρεψε στους υπαλλήλους της να εργάζονται τέσσερις ημέρες την εβδομάδα. Αυτό έχει διαδοθεί ευρέως με θετικό τρόπο. Οι εργαζόμενοι θα επωφελήθηκαν από την καλύτερη εξισορρόπηση ανάμεσα στην επαγγελματική και την προσωπική τους ζωή, ενώ η επιχείρηση κατάφερε να αποκομίσει τα οφέλη από το χαμηλότερο κόστος εργασίας που απέφερε το χαμηλότερο κόστος του κύκλου εργασιών.
Ωστόσο, με μια δεύτερη ματιά, το νέο σύστημα που εισήγαγε η Uniqlo έχει και τα μειονεκτήματά του. Σε αντάλλαγμα για μια εβδομάδα εργασίας τεσσάρων ημερών, οι εργαζόμενοι έπρεπε να εργάζονται δεκάωρες βάρδιες κατά τις εργάσιμες ημέρες (μια εβδομάδα εργασίας 40 ωρών ουσιαστικά συμπιέστηκε σε τέσσερις ημέρες).
Αυτό δεν αποτέλεσε μόνο μια παράταση της κανονικής διάρκειας της εργάσιμης ημέρας- αλλά έθεσε επίσης σε κίνδυνο τις απολαβές από την εργασία που μειώθηκαν κατ’ αναλογία σε τέσσερις ημέρες την εβδομάδα. Οι εργαζόμενοι ήταν τόσο εξαντλημένοι μετά από μια τετραήμερη εβδομάδα εργασίας που χρειάζονταν μια ολόκληρη ημέρα για να ανακάμψουν. Σε αυτή την περίπτωση, η ποιότητα της εργασίας και της ζωής τους δεν βελτιώθηκε καθόλου- αντιθέτως μειώθηκε, από τις αρνητικές συνέπειες της υπερεργασίας.
Κατά ειρωνικό τρόπο, προγράμματα όπως αυτό που εισάχθηκε από την Uniqlo καταδεικνύουν τα εμπόδια που παραμένουν στην μείωση του εργασιακού χρόνου. Μόνο μια μείωση της εβδομαδιαίας εργασίας σε 30 ώρες ή και λιγότερο μπορεί να θεωρηθεί ως πραγματική πρόοδος στην μείωση του εργασιακού χρόνου.
Για να καταφέρουμε να απολαύσουμε ένα τριήμερο ή ιδανικά ένα τετραήμερο, πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε την κοινωνία με τρόπους που ανατρέπουν την επικρατούσα εργασιακή ηθική. Πρέπει να αγκαλιάσουμε την ιδέα της λιγότερης εργασίας ως μέσου για μια καλύτερη ζωή.
Γι’ αυτό απολαύστε το τριήμερο του Δεκαπενταύγουστου που έρχεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Δείτε το όμως ως μια υπενθύμιση για το πως θα μπορούσε να είναι η ζωή μας μελλοντικά – μια ζωή που θα πρέπει να επιδιώξουμε, ξεπερνώντας τα εμπόδια, οικονομικά, ιδεολογικά και πολιτικά, ώστε να καταφέρουμε να δουλεύουμε λιγότερο και να έχουμε μια πιο εύρωστη και δημιουργική ζωή.
