Θυμάμαι τον εαυτό μου στα 8 μου χρόνια τα Σαββατοκύριακα να ξυπνάω από τις 6 το πρωί πολύ πριν ξυπνήσουν οι γονείς, ο παππούς, η γιαγιά και η μικρότερή μου αδερφή και να βάζω στον ώμο έναν τεράστιο λουλουδάτο σάκο με πάτερν αγγλικής ταπετσαρίας, και να κουλουριάζομαι κάτω από το μακρύ ξύλινο τραπέζι στο σαλόνι. Άρπαζα έναν κουραμπιέ από το τραπέζι κι άρχιζα να βγάζω μια-μια τις Barbie από τον λουλουδάτο σάκο με την ζάχαρη άχνη να διασκορπίζεται σαν χιονόπτωση πάνω από τα κεφάλια τους και να προσγειώνεται στο περσικό χαλί. Ακόμα δεν είχε ξημερώσει καλά-καλά και καθώς γλυκοχάραζε, επινοούσα ευφάνταστους διαλόγους και σενάρια που διόλου δεν ταίριαζαν στο «ροζ» πρότυπο του «κοριτσιού που παίζει με τις Barbies του» που όλοι έχουμε στο μυαλό μας. Η φαντασία ξέφευγε σε όλα τα σεναριακά μήκη και τα πλάτη – σε κάτι που έμοιαζε σαν μια μικρογραφία της πραγματικής ζωής, που περιλάμβανε από την ποπ κουλτούρα μέχρι τα πολιτικά δρώμενα της περιόδου. Παράλληλα τους έκοβα τα μαλλιά, τους έφτιαχνα ρούχα από υφάσματα και χαρτί υγείας. Όλοι οι συνειρμοί, οι εικόνες, οι σκέψεις και ο τρόπος που αφομοίωνα τότε τις κοινωνικές προσλαμβάνουσες όλα «έβγαιναν» εκεί, στους Barbie-κους διαλόγους που επινοούσα.

Από την άλλη, στο δημοτικό, θυμάμαι εμένα και τις συμμαθήτριές μου να προσπαθούμε στην πλειοψηφία μας να μοιάσουμε στην ξανθιά κούκλα. Καλλίγραμμο, λεπτό σώμα, γαλάζια μάτια και ξανθά μακριά μαλλιά. Όσο πιο πολύ «έφερνες» σε αυτό το πρότυπο, τόσο «κοινωνικό κεφάλαιο» συσσώρευες και τόσο περισσότερο αναδυόσουν στην σχολική μικροιεραρχία.

Ήταν ένα από εκείνες τις ιδέες που εν μέρει «ταΐζουν φούμαρα» και κενολογίες τα νεαρά κορίτσια, προωθούν έντονα τις έμφυλες και άκρως μη ρεαλιστικές απεικονίσεις και προσδοκίες γύρω από την ομορφιά. Αντί να προωθείται η ποικιλομορφία και η αποδοχή της ομορφιάς της καθεμιάς, δινόταν έμφαση σε συγκεκριμένες αναλογίες, χτένισμα, μακιγιάζ κ.λπ. που συνεχώς μας «βομβαρδίζουν» με αυτές τις εικόνες, οδηγώντας μας στο αέναο κυνήγι ενός καθόλου ρεαλιστικού στόχου, με αποτέλεσμα την  μείωση της αυτοεκτίμησή μας. Ειδικά σε μια χώρα σαν την Κύπρο όπου μεγάλωσα, όπου τα εμφανισιακά χαρακτηριστικά της πλειοψηφίας του κυπριακού λαού απέχουν πολύ από το εν λόγω πρότυπο, μπορείτε να αντιληφθείτε πόσο κλονισμένος ήταν ο κοριτσίστικος κόσμος μας από αυτήν το τεράστιο χάσμα που μας χώριζε από το όνειρο της Barbie.

Έτσι, η σχέση μου με την Barbie ισορροπούσε σε μια σχιζοσυναισθηματική σχέση, ανάμεσα στην δημιουργικότητα και την βαθιά απογοήτευση. Τα θυμήθηκα όλα αυτά σήμερα που η Barbie Millicent Roberts, από το Ουισκόνσιν των ΗΠΑ, γιορτάζει τα 60α γενέθλιά της.

Θυμάμαι τον εαυτό μου στα 8 μου χρόνια τα Σαββατοκύριακα να ξυπνάω από τις 6 το πρωί πολύ πριν ξυπνήσουν οι γονείς, ο παππούς, η γιαγιά και η μικρότερή μου αδερφή και να βάζω στον ώμο έναν τεράστιο λουλουδάτο σάκο με πάτερν αγγλικής ταπετσαρίας, και να κουλουριάζομαι κάτω από το μακρύ ξύλινο τραπέζι στο σαλόνι. Άρπαζα έναν κουραμπιέ από το τραπέζι κι άρχιζα να βγάζω μια-μια τις Barbie από τον λουλουδάτο σάκο με την ζάχαρη άχνη να διασκορπίζεται σαν χιονόπτωση πάνω από τα κεφάλια τους και να προσγειώνεται στο περσικό χαλί….

Είναι ένα παιχνίδι. Μια κούκλα. Ωστόσο, έχει εξελιχθεί σε φαινόμενο. Μια εμβληματική φιγούρα, αναγνωρισμένη από εκατομμύρια παιδιά και ενήλικες σε όλο τον κόσμο, παραμένει δημοφιλής επιλογή για περισσότερες από έξι δεκαετίες – ένα κάπως πρωτοφανές κατόρθωμα για μια κούκλα στη βιομηχανία παιχνιδιών.

H Barbie Πιλότος

Είναι επίσης, αναμφισβήτητα, ο αρχικός «επιρροή» των νεαρών κοριτσιών, προωθώντας μια εικόνα και έναν τρόπο ζωής που μπορεί να διαμορφώσει το πώς φιλοδοξούν να γίνουν. Έτσι, διερωτόμαστε πως επιλέγει στα 60 της χρόνια, η εμβληματική Barbie να στηρίξει τις γυναίκες και τα κορίτσια της;

Όταν γεννήθηκε η Barbie, πολλά παιχνίδια για τα μικρά κορίτσια – και ειδικά οι κούκλες- ενθάρρυναν τη φροντίδα και τη μητρότητα και διαιώνιζαν την ιδέα ότι ο μελλοντικός ρόλος ενός κοριτσιού θα ήταν αυτός της νοικοκυράς και της μητέρας. Έτσι, η Barbie γεννήθηκε από την επιθυμία να δώσει στα κορίτσια κάτι περισσότερο. Η Barbie ήταν μοντέλο και είχε τη δική της καριέρα. Η ιδέα ότι τα κορίτσια μπορούσαν να παίξουν μαζί της και να φανταστούν τον μελλοντικό τους εαυτό, όποιος κι αν ήταν αυτός, υπήρξε το κεντρικό στοιχείο της μάρκας Barbie.

Ωστόσο, το «κάτι περισσότερο» που δόθηκε δεν ήταν ικανό να ενδυναμώσει τα κορίτσια, σύμφωνα με τα σημερινά πρότυπα. Και η Barbie έχει περιγραφεί ως «παράγοντας γυναικείας καταπίεσης». Η εστίαση στο παιχνίδι που φανταζόταν την ενηλικίωση, με τέλεια μαλλιά, τέλειο σώμα, πληθώρα ρούχων, σεξουαλικοποιημένη σωματική διάπλαση και έναν τέλειο πρώτο έρωτα (με τον εξίσου τέλειο Κεν) έχει επικριθεί όλα αυτά τα χρόνια για τη διαιώνιση ενός ιδεώδους που επικεντρώνεται στην εικόνα του σώματος, με επικίνδυνες συνέπειες για την ψυχική και σωματική υγεία των κοριτσιών.

Τα παιχνίδια έχουν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη των παιδιών, πολύ πέρα από το αθώο παιχνίδι. Μέσω του παιχνιδιού, τα παιδιά μιμούνται τους κοινωνικούς κανόνες και τα διακριτικά μηνύματα σχετικά με τους ρόλους των φύλων και τα στερεότυπα μπορούν να μεταδοθούν από τα φαινομενικά πανταχού παρόντα παιχνίδια. Πρώιμες μελέτες στη δεκαετία του 1930 από τους Kenneth και Mamie Clark έδειξαν ότι τα νεαρά μαύρα κορίτσια επέλεγαν συχνότερα να παίξουν με μια λευκή κούκλα παρά με μια μαύρη, καθώς η λευκή κούκλα θεωρούνταν πιο όμορφη – μια αντανάκλαση εσωτερικευμένων συναισθημάτων ως αποτέλεσμα του ρατσισμού.

Η ίδια υπόθεση – ότι τα κορίτσια που παίζουν με την Barbie μπορεί να εσωτερικεύσουν το μη ρεαλιστικό σώμα που αθώα προωθεί – έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και αυτό που είναι σαφές είναι ότι οι γονείς συχνά αγνοούν τις πιθανές επιπτώσεις στην εικόνα του σώματος όταν εγκρίνουν διάφορα παιχνίδια για τα παιδιά τους.

Μια ομάδα βρετανών ερευνητών διαπίστωσε το 2006 ότι νεαρά κορίτσια ηλικίας πεντέμισι έως επτάμισι ετών που παρακολούθησαν μια ιστορία με εικόνες κούκλας Barbie ήταν περισσότερο δυσαρεστημένες από το σώμα τους και είχαν λιγότερη εκτίμηση γι’ αυτό  μέχρι το τέλος της μελέτης, σε σύγκριση με νεαρά κορίτσια που είχαν δει την ίδια ιστορία με την κούκλα Emme (μια κούκλα με πιο ρεαλιστικό σχήμα σώματος) ή μια ιστορία χωρίς καθόλου εικόνες.

Το πιο ανησυχητικό είναι ότι δεν υπήρχαν διαφορές μεταξύ των ομάδων των κοριτσιών ηλικίας πεντέμισι και οκτώμισι ετών, με όλα τα κορίτσια ανεξαρτήτου ηλικίας, να παρουσιάζουν αυξημένη δυσαρέσκεια για το σώμα τους. Μια άλλη μελέτη δέκα χρόνια αργότερα διαπίστωσε ότι η έκθεση σε κούκλες Barbie οδήγησε σε υψηλότερη εσωτερίκευση  του αδύνατου σώματος, καθώς τα ευρήματα έδειξαν ότι τα κορίτσια που εκτίθενται σε λεπτές κούκλες τρώνε λιγότερο.

Η έκθεση σε ανθυγιεινές, μη ρεαλιστικές και ανέφικτες εικόνες του σώματος συνδέεται με τον κίνδυνο διατροφικών διαταραχών. Πράγματι, ο αυξανόμενος βαθμός εμφάνισης συμπτωμάτων διατροφικών διαταραχών σε μη δυτικούς πολιτισμούς έχει συνδεθεί με την έκθεση στα δυτικά πρότυπα ομορφιάς. Οι αρχικές αναλογίες της Barbie είχαν τόσο χαμηλό δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ) που θα ήταν απίθανο να έχει έμμηνο ρύση, ενώ η πιθανότητα ένα κορίτσι ή μια γυναίκα να έχει αυτό το σχήμα, είναι μία στις 100.000 γυναίκες.

Αλλαγή σχήματος

Με την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση σχετικά με τις διαταραχές της εικόνας του σώματος και την πολιτική πίεση που ασκείται στα νεαρά κορίτσια, πολλοί γονείς έχουν αρχίσει να αναζητούν πιο ενδυναμωτικά παιχνίδια για τις κόρες τους. Η κατασκευάστρια εταιρεία της Barbie, η Mattel, έχει αφουγκραστεί την ανάγκη για αλλαγές, πιθανώς παρακινούμενη από την πτώση των πωλήσεων, και το 2016 κυκλοφόρησε μια νέα σειρά Barbie που εξυμνούσε διαφορετικά σχήματα σώματος, μεγέθη, τύπους μαλλιών και αποχρώσεις δέρματος.

Βέβαια κι αυτές δέχτηκαν κριτική – η ονομασία των κούκλων με βάση το σημαντικό μέρος του σώματός τους (curvy, ψηλή, petite) είναι αμφισβητήσιμη και τραβάει και πάλι την προσοχή στο σώμα, ενώ η “curvy” Barbie, με τους φαρδύτερους γοφούς και τους μεγαλύτερους μηρούς της, εξακολουθεί να παραμένει πολύ αδύνατη. Παρόλα αυτά, αυτές οι αλλαγές σίγουρα αποτελούν ένα θετικό βήμα προς τα μπρος, επιτρέποντας στα κορίτσια να παίζουν με κούκλες Barbie που έχουν μεγαλύτερη ποικιλομορφία στα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά.

Πέρα από το σώμα

Αν η Barbie είχε ως στόχο να δώσει στα κορίτσια τη δυνατότητα να γίνουν ό,τι θέλουν, τότε η μάρκα Barbie προσπάθησε να προσαρμοστεί στην εποχή, παρέχοντας ισχυρά εργαλεία των κοινωνικών ρόλων στα κορίτσια. Πλέον η Barbie δεν απεικονίζεται σε ρόλους όπως η αεροσυνοδός – ή, όταν προάγεται σε πιλότο, εξακολουθεί να είναι ντυμένη με μια θηλυκή και ροζ εκδοχή της στολής. Η σύγχρονη πιλότος Barbie είναι πιο κατάλληλα ντυμένη, με έναν άνδρα αεροσυνοδό ως βοηθό.

Τέτοιες αλλαγές μπορεί να έχουν αξιοσημείωτο αντίκτυπο στο πώς τα νεαρά κορίτσια φαντάζονται τις δυνατότητες της καριέρας τους, το πιθανό μέλλον τους και τους ρόλους που αναμένεται να αναλάβουν. Η κίνηση της Mattel να τιμήσει 20 γυναίκες-πρότυπα, μεταξύ των οποίων και η Γιαπωνέζα αϊτινή τενίστρια Ναόμι Οσάκα – που σήμερα είναι το νούμερο ένα της παγκόσμιας κατάταξης – με τη δική της κούκλα, αποτελεί ένα θετικό βήμα για την ανάδειξη ενδυναμωτικών προτύπων στη συνείδηση των νεαρών κοριτσιών.

Ωστόσο, τα παιδιά που έχουν λιγότερα στερεότυπα ως προς το φύλο και στα παιχνίδια τους, είναι λιγότερο πιθανό να έχουν στερεότυπα ως προς το επάγγελμά τους και είναι πιο δημιουργικά. Αλλά φυσικά, το πιο σημαντικό είναι ότι η κοινωνία πρέπει να το αντικατοπτρίζει αυτό. Την εβδομάδα που η Virgin Atlantic κατήργησε το υποχρεωτικό μακιγιάζ στις γυναίκες – μέλη του πληρώματος καμπίνας, το επίπονο ταξίδι μακριά από τα καταπιεστικά γυναικεία πρότυπα ομορφιάς, θα μπορούσε σιγά σιγά να ξεκινήσει την απογείωση. Αλλά σε μια κουλτούρα σαν την δική μας όπου η γυναικεία γήρανση αποτελεί ένα φλέγον ζήτημα που απασχολεί τις περισσότερες από εμάς, καλούμε τη Mattel για άλλη μια φορά να ενσωματώσει την ηλικιακή ποικιλομορφία και τη γυναικεία φύση.

Μέχρι τότε, να ευχηθούμε «χρόνια πολλά» στην Barbie για τα 60ά γενέθλια που εξακολουθεί να φαίνεται 20!