Τα σκυλιά το κάνουν, οι γάτες το κάνουν, τα ελάφια επίσης: στρέφουν τα αυτιά τους προς την κατεύθυνση ενός ήχου για να εντοπίσουν καλύτερα την πηγή του. Ο άνθρωπος έχασε αυτή τη βιολογική δεξιότητα πριν από περίπου 25 εκατομμύρια χρόνια, όμως δεν έμεινε χωρίς μηχανισμό προσαρμογής. Όπως αποκαλύπτουν δεδομένα στον χρόνο εμείς “στρέφουμε” τον ίδιο μας τον εγκέφαλο προς τον ήχο του οποίου το μήνυμα φτάνει σε αυτόν. Δεν κουνάμε αυτιά, αλλά αλλάζουμε εσωτερικά τον άξονα της προσοχής μας, δίνοντας έμφαση στους ήχους που έρχονται από μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. 

Η ανακάλυψη αυτή δεν είναι απλώς μια λεπτομέρεια της νευροεπιστήμης. Ανοίγει νέους δρόμους για το πως κατανοούμε την προσοχή, την ασφάλεια, την ίδια τη σχέση μας με το περιβάλλον και το κυριότερο: μας θυμίζει ότι το σώμα και ο εγκέφαλος δεν είναι δύο ξεχωριστά πεδία, αλλά ένα αδιάσπαστο σύνολο που εξελίχθηκε για να λειτουργεί σε συνεχή διάλογο με τον κόσμο γύρω του. 

Για πολλά χρόνια η ηλεκτροεγκεφαλογραφία (EEG) περιοριζόταν στο εργαστήριο. Ο εθελοντής καθόταν ακίνητος, με τα ηλεκτρόδια στο κεφάλι του να μεταφέρουν τα σήματα σε έναν υπολογιστή. Ήταν σαν να μελετάς έναν δρομέα δεμένο σε καρέκλα: έβλεπες την αφετηρία, ποτέ τον αγώνα. Τα τελευταία χρόνια όμως τα EEG έγιναν ελαφρύτερα, ασύρματα, φορητά. Έτσι οι ερευνητές μπορούν να παρακολουθούν τον εγκέφαλο εν κινήσει, να βλέπουν πως αλλάζει πραγματικά όταν περπατάμε, όταν στρίβουμε, όταν κινούμαστε στον χώρο. 

Η ομάδα της Μπάρμπαρα Χέντελ στο Πανεπιστήμιο του Βίρτσμπουργκ στη Γερμανία έδειξε ήδη ότι το περπάτημα επηρεάζει την όραση: όταν κινούμαστε, δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή σε αντικείμενα που βρίσκονται στην περιφέρεια του οπτικού μας πεδίου, ενώ όταν στεκόμαστε ακίνητοι τα αγνοούμε. Τώρα η ίδια ομάδα απέδειξε ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την ακοή. 

Στα πειράματα, 35 εθελοντές φόρεσαν κινητά EEG και αισθητήρες κίνησης. Περπάτησαν σε μια διαδρομή σχήματος «8», φορώντας ακουστικά που έπαιζαν έναν συνεχόμενο ήχο. Τα αποτελέσματα ήταν αξιοσημείωτα: 

• Όταν ξεκινούσαν να περπατούν, η επεξεργασία του ήχου στον εγκέφαλο ενισχυόταν. 

• Όταν έστριβαν, ο εγκέφαλος άλλαζε την “προτεραιότητα” και εστίαζε περισσότερο στους ήχους που έρχονταν από την πλευρά της στροφής. 

• Καθώς συνέχιζαν τη διαδρομή, η εσωτερική εστίαση εναλλασσόταν σαν να γύριζες το κεφάλι σου από το ένα ηχείο στο άλλο σε ένα στερεοφωνικό σύστημα. 

Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος λειτουργούσε σαν να “γύριζε” αυτιά που δεν έχουμε πια. Ένα εσωτερικό, αόρατο στρίψιμο που βοηθάει να εστιάζουμε εκεί που έχει σημασία. 

Γιατί να συμβαίνει αυτό; Ο Λιγιού Κάο, μέλος της ερευνητικής ομάδας στο Πανεπιστήμιο Ζετζιάνγκ της Κίνας δίνει μια πιθανή απάντηση: πρόκειται για μια εξελικτική προσαρμογή ασφάλειας. Όταν κινείσαι σε δυναμικό περιβάλλον χρειάζεσαι ταχύτερες αντιδράσεις. Το να μπορεί ο εγκέφαλος να στρέψει την προσοχή του στον ήχο που έρχεται από τη σωστή κατεύθυνση σημαίνει ότι θα προλάβεις να αντιδράσεις σε έναν κίνδυνο ή να εντοπίσεις μια ευκαιρία. 

Η ακοή δεν είναι μόνο αίσθηση. Είναι μηχανισμός επιβίωσης. Όπως οι πρόγονοί μας έπρεπε να ακούσουν το σπάσιμο ενός κλαδιού μέσα στο δάσος, έτσι κι εμείς σήμερα χρειάζεται να κατανοούμε τους ήχους μέσα στο χάος των πόλεων, στα αυτοκίνητα, στα πλήθη. 

«Η κίνηση είναι κάτι πολύ περισσότερο από μύες» υποστηρίζει η Χέντελ. «Ο εγκέφαλος αλλάζει τον τρόπο που κινείσαι και ο τρόπος που κινείσαι αλλάζει τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος». Αυτή η φράση συνοψίζει μια μεγάλη στροφή στη νευροεπιστήμη: η νόηση δεν είναι αποκομμένη, είναι σωματοποιημένη. 

Το να κινείσαι στον χώρο, να εξερευνάς ενεργά, ακονίζει τις αισθήσεις σου. Δημιουργεί πιο ακριβή χάρτη του περιβάλλοντος, ενοποιεί τα σήματα από όραση, ακοή, αφή, και σου δίνει μια συνολική αίσθηση προσανατολισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι η άσκηση σε εξωτερικό χώρο φαίνεται να έχει περισσότερα οφέλη για τον εγκέφαλο από την άσκηση σε διάδρομο. Όταν περπατάς έξω, το σώμα και ο εγκέφαλος συνομιλούν συνεχώς με ήχους, εικόνες, μυρωδιές. 

Τα ευρήματα δεν είναι μόνο θεωρητικά. Θα μπορούσαν να αλλάξουν τη ζωή πολλών ανθρώπων. Φανταστείτε βοηθήματα πλοήγησης για άτομα με προβλήματα όρασης που αξιοποιούν τον “εσωτερικό προσανατολισμό” του εγκεφάλου ή ακουστικά βαρηκοΐας που δεν φιλτράρουν απλώς τον θόρυβο, αλλά προσαρμόζονται στη φορά που περπατάς δίνοντας έμφαση στους ήχους που έρχονται από εκεί που πηγαίνεις. 

Η κατανόηση ότι η προσοχή μας είναι ευέλικτη, ότι ο εγκέφαλος εστιάζει δυναμικά, μας βοηθά να δούμε αλλιώς την καθημερινότητα. Δεν είμαστε παθητικοί δέκτες ήχων, είμαστε ενεργοί ρυθμιστές του τι ακούμε, του πως το ακούμε, του που εστιάζουμε. 

Σε έναν κόσμο που μας βομβαρδίζει με ήχους (μηχανές, ειδοποιήσεις, διαφημίσεις, μουσική παντού) η ικανότητα του εγκεφάλου να ξεχωρίζει ποιον ήχο να βάλει στο κέντρο της προσοχής είναι ίσως το σημαντικότερο φίλτρο. Είναι η δυνατότητα να μην πνιγούμε στον θόρυβο, να βρούμε το σήμα μέσα στον καταιγισμό. 

Η έρευνα μας θυμίζει ότι η προσοχή δεν είναι κάτι στατικό. Είναι σαν κεραία που στρέφεται διαρκώς και όπως τα ζώα στρέφουν τα αυτιά τους, έτσι κι εμείς στρέφουμε το νου μας. 

Οι ήχοι οδηγούν τον εγκέφαλο. Όχι απλώς ως ερεθίσματα, αλλά ως πυξίδα. Καθορίζουν προς τα πού στρέφεται η προσοχή μας, πως κινούμαστε, πως αντιλαμβανόμαστε τον χώρο κι όσο καλύτερα κατανοούμε αυτή την αλληλεπίδραση, τόσο πιο ικανοί θα γίνουμε να σχεδιάσουμε τεχνολογίες, θεραπείες, αλλά και τρόπους ζωής που αξιοποιούν τη δύναμη της ίδιας μας της φύσης. 

Ο εγκέφαλος μπορεί να έχασε την ικανότητα να κουνά αυτιά, αλλά απέκτησε κάτι πιο σημαντικό: την ικανότητα να εστιάζει εσωτερικά, να δίνει προτεραιότητα, να στρέφει τον νου του εκεί που αξίζει. Σε έναν κόσμο γεμάτο ήχους, αυτή ίσως είναι η πιο ανθρώπινη υπεροχή μας. 

*Με στοιχεία από το New Scientist 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.