Αιώνες πριν μάγισσες και σαμάνοι ψιθύριζαν κατάρες με την πρόθεση να προκαλέσουν ασθένειες. Σήμερα ορισμένες ροές κοινωνικών μέσων μπορεί να εξυπηρετούν τον ίδιο σκοπό. Μέσω της δύναμης της πρότασης, αυτές οι αναρτήσεις μπορούν να προκαλέσουν πραγματικά συμπτώματα – από τικ που μοιάζουν με εκείνα του συνδρόμου Τουρέτ (κληρονομική νευρολογική διαταραχή) έως πονοκεφάλους, μυϊκούς πόνους, λιποθυμίες και ακόμη και γνωστική εξασθένηση. 

Το γεγονός ότι οι αρνητικές σκέψεις μπορούν να επηρεάσουν την υγεία μας είναι ήδη καλά τεκμηριωμένο – ονομάζεται «φαινόμενο nocebo» και υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για το πως μπορεί να μεταδοθεί από άτομο σε άτομο. Οι επιστήμονες έχουν δείξει ότι το φαινόμενο μπορεί να είναι εξαιρετικά μεταδοτικό κι εσχάτως μεταφέρεται μέσω προσωπικών συνομιλιών, ιστολογίων και – το πιο ανησυχητικό – των κοινωνικών μέσων. 

«Η διαδικτυακή πληροφορία μπορεί να διαδώσει τα φαινόμενα nocebo πιο γρήγορα και πιο μακριά από ποτέ» λέει η Κέιτ Φάας από το Πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας. «Αυτό είναι αρκετά τρομακτικό δεδομένου του πόσοι άνθρωποι αναζητούν πληροφορίες για την υγεία στο διαδίκτυο και ειδικά μέσω των κοινωνικών μέσων». 

Οι μεταδοτικές αντιδράσεις nocebo είναι τόσο συχνές που ίσως έχετε βιώσει μία οι ίδιοι – σας έχει τύχει ποτέ να δείτε κάποιον να κάνει εμετό και αμέσως να νιώσετε ναυτία; Ευτυχώς, πρόσφατες έρευνες προσφέρουν νέους τρόπους για να προστατευτούμε από αυτούς τους «ιούς του νου». 

Ακόμα κι αν δεν έχετε ακούσει ποτέ για την αντίδραση nocebo, πιθανότατα γνωρίζετε το αντίστοιχο φαινόμενο placebo. Σε πολλές περιπτώσεις το placebo μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται καλύτερα απλώς και μόνο λόγω της προσδοκίας ανακούφισης. Για παράδειγμα η λήψη ενός εικονικού χαπιού που παρουσιάζεται ως παυσίπονο συχνά οδηγεί στη μείωση της ενόχλησης, παρόλο που το χάπι δεν περιέχει δραστικό συστατικό. 

Γνωρίζουμε πλέον ότι η ανακούφιση από τον πόνο μέσω placebo συμπίπτει με την απελευθέρωση οπιοειδών που παράγονται στον εγκέφαλο, τα οποία λειτουργούν παρόμοια με τη μορφίνη για την εξάλειψη του πόνου. Αν χορηγήσουμε το placebo μαζί με μια ουσία που μπλοκάρει τη σηματοδότηση των οπιοειδών τα οφέλη αμέσως εξαφανίζονται. 

Η αντίδραση nocebo είναι ακριβώς το αντίθετο: περιγράφει καταστάσεις όπου οι δυσοίωνες σκέψεις μας γίνονται πραγματικότητα. Μερικά από τα καλύτερα παραδείγματα προέρχονται από κλινικές δοκιμές, όπου άτομα που λαμβάνουν εικονική θεραπεία όχι μόνο αναφέρουν ορισμένα από τα οφέλη του πραγματικού φαρμάκου, αλλά και τις παρενέργειές του. 

Η αντίδραση nocebo μερικές φορές προκύπτει από αλλαγές στην προσοχή των ανθρώπων. Όταν περιμένουν να αρρωστήσουν, έχουν την τάση να εστιάζουν σε οποιαδήποτε αίσθηση σωματικής δυσφορίας και να την αποδίδουν στο χάπι που λαμβάνουν. Όπως και οι αντιδράσεις placebo, πολλές αντιδράσεις nocebo είναι εμφανείς. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται απειλή – είτε πραγματική είτε φανταστική – το σώμα αυξάνει την παραγωγή της χολοκυστοκινίνης, μιας χημικής ουσίας που ενισχύει τα νευρικά σήματα που μεταδίδουν τον πόνο. Οι σκέψεις μας μπορεί επίσης να ενεργοποιήσουν το αυτόνομο νευρικό σύστημα, το οποίο είναι υπεύθυνο για ακούσιες αντιδράσεις, επηρεάζοντας την αναπνοή, την κυκλοφορία του αίματος και τις κινήσεις του εντέρου, οδηγώντας σε συμπτώματα όπως δύσπνοια, ζάλη και ναυτία.  

Ιοί του νου 

Ένα μεγάλο σύνολο ερευνών πλέον επιβεβαιώνει τη δυνατότητα της nocebo επίδρασης να μεταδίδεται. Μπορεί να υπάρχουν ακόμη και αλυσίδες μετάδοσης, όπου η nocebo αντίδραση περνά από άτομο σε άτομο σαν πραγματικός ιός. Με επικεφαλής τον Ουίνστον Ταν από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ στην Αυστραλία, η μελέτη εξέτασε τη «κυβερνο-ναυτία» – τη ναυτία που μπορεί να προκύψει όταν κάποιος βυθίζεται σε εικονική πραγματικότητα – σε διαδοχικούς γύρους συμμετεχόντων που βίωσαν ένα εικονικό τρενάκι του λούνα παρκ. Αν ένα άτομο μιλούσε για τη δυσφορία του, το επόμενο είχε πολύ περισσότερες πιθανότητες να τη νιώσει κι αυτό και μπορούσε στη συνέχεια να τη μεταδώσει σε ένα τρίτο άτομο και ούτω καθεξής. 

Μαζική υστερία 

Οι μεταδοτικές αντιδράσεις nocebo μπορεί να έχουν συμβάλει σε περιπτώσεις «μαζικής ψυχογενούς ασθένειας» σε όλη την ιστορία της ιατρικής – από τις μανίες χορού του Μεσαίωνα, όπου ομάδες ανθρώπων χόρευαν ασταμάτητα μέχρι εξαντλήσεως έως τις σύγχρονες μαζικές εξάρσεις μυστηριωδών συμπτωμάτων που δεν προκαλούνται από κάποιον μολυσματικό παράγοντα ή περιβαλλοντική τοξίνη. 

Λόγω της αυξανόμενης εξάρτησής μας από το διαδίκτυο οι πληροφορίες μπορούν πλέον να διαδίδονται μεταξύ ανήσυχων ατόμων με πρωτοφανή ταχύτητα. Ένα συνεχές ρεύμα αναφορών περιστατικών υποδηλώνει ότι ήδη γινόμαστε μάρτυρες των συνεπειών. Ας θυμηθούμε τις μυστηριώδεις περιπτώσεις του «TikTok Tourette’s» στις αρχές της δεκαετίας του 2020, όταν ένας αυξανόμενος αριθμός χρηστών της πλατφόρμας άρχισε να ανεβάζει βίντεο με συσπάσεις του προσώπου και του σώματος – οδηγώντας σε αύξηση των ανθρώπων που ανέφεραν τέτοια συμπτώματα στους γιατρούς τους. 

Ενώ το σύνδρομο Tourette συνήθως εμφανίζεται σταδιακά στην πρώιμη παιδική ηλικία, πολλές από αυτές τις νέες περιπτώσεις αφορούσαν άτομα που δεν είχαν εμφανίσει ποτέ συμπτώματα πριν δουν τα βίντεο. Η αιφνίδια εκδήλωση σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των συσπάσεων – όπως σφυρίγματα, κλικ και παλαμάκια – ήταν συχνά πολύ παρόμοια με αυτά ενός συγκεκριμένου influencer, οδήγησε ορισμένους νευρολόγους, όπως η Mariam Hull και ο Mered Parnes από το Baylor College of Medicine στο Χιούστον του Τέξας στο συμπέρασμα ότι τουλάχιστον κάποιες περιπτώσεις είχαν προκληθεί από τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. 

Σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα οι συζητήσεις μας σχετικά με τα εμβόλια για την covid-19 μπορεί να έχουν επηρεάσει ορισμένες από τις παρενέργειες που εμφάνισαν οι άνθρωποι μετά τη λήψη μιας δόσης. Η Kelly Clemens από το Πανεπιστήμιο του Τολέδο στο Οχάιο και οι συνεργάτες της μελέτησαν 551 άτομα για 40 ημέρες καθώς λάμβαναν την πρώτη ή και τη δεύτερη δόση του εμβολίου. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τόσο οι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όσο και οι προσωπικές μαρτυρίες από γνωστούς επηρέαζαν τις παρενέργειες που οι άνθρωποι ανέμεναν και τελικά βίωναν. Όσο περισσότερες εμπειρίες άκουγαν να μοιράζονται οι άλλοι, τόσο χειρότερα ήταν τα συμπτώματά τους. 

Η καλύτερη κατανόηση της σύνδεσης νου-σώματος μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του στίγματος που περιβάλλει το φαινόμενο και ενδεχομένως να προετοιμάσει τους ανθρώπους ενάντια στην αντίδραση nocebo. Αυτή η έρευνα είναι ακόμα στα πρώτα στάδια, αλλά αρκετά δεδομένα δείχνουν ότι η εκπαίδευση των ανθρώπων σχετικά με το φαινόμενο φαίνεται να μειώνει τα συμπτώματα που αναφέρουν και τους οδηγεί να είναι πιο προετοιμασμένοι σχετικά με την πιθανή επίδραση των υγειονομικών πληροφοριών που καταναλώνουν. 

*Με στοιχεία από το ΝewScientist.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.