Λίγο πολύ όλοι έχουμε βρεθεί σε μία κατάσταση που κρεμόμαστε από τα χείλη ενός γιατρού. Είτε για ένα δικό μας ιατρικό πρόβλημα, είτε για ένα θέμα υγείας ενός κοντινού μας ανθρώπου. Αν δεν εμπίπτετε σε μία από αυτές τις κατηγορίες, εύχομαι οι επιστήμονες αυτοί να συνεχίσουν να σας είναι αχρείαστοι. Στην περίπτωσή μου, η επαφή μου με αυτούς τους ανθρώπους την τελευταία δεκαετία ειδικά αυξήθηκε σημαντικά. Επισκέψεις σε ιατρεία, νοσοκομεία, αναμονές έξω από χειρουργεία, νοσοκόμοι, επιμελητές, γιατροί και διευθυντάδες.

Τρέφω απεριόριστη εκτίμηση για όσους αποφασίζουν να αφιερώσουν τη ζωή τους βοηθώντας τους άλλους ειδικά όταν είναι σε νοσοκομεία του ελληνικού δημοσίου που στην πλειοψηφία επικρατεί χάος. Δύσκολη δουλειά. Ατελείωτο διάβασμα μέχρι να γίνεις γιατρός, στρες, ψυχολογική εξάντληση, ευθύνες. Των νοσοκόμων δε, ακόμα πιο δύσκολη. Πάντα θαύμαζα τους ανθρώπους που κάνουν ένα τέτοιο λειτούργημα. Δυστυχώς όμως, σε πολλές περιπτώσεις, αρκετοί γιατροί έχουν ξεχάσει ότι τελούν λειτούργημα. Προφανώς δεν είναι ο κανόνας, και υπάρχουν άνθρωποι ταγμένοι στην ιατρική και στο να σώζουν ζωές. Να δίνουν το είναι τους για να βοηθήσουν, να στηρίξουν την οικογένεια, να είναι εκεί για όλα χωρίς αντάλλαγμα, είναι πάνω απ’ όλα αυτό που λέμε άνθρωποι και μετά γιατροί.

Υπάρχουν όμως και οι περιπτωσεις που ο γιατρός είναι απρόσιτος. Μπορεί να τον περιμένεις για ώρες έξω από την κλινική ή το μεγαλο- ιατρείο του, να σε ξεπετάει με δυο-τρεις ιατρικές συμβουλές και να απομένεις μετέωρος αναλογιζόμενος τι πρέπει να κάνεις. Και αν τύχει να έχεις απορίες ή να θέλεις επιβεβαίωση για κάτι, εκεί το πιθανότερο είναι να νευριάσει που τόλμησες να αμφισβητήσεις την αυθεντία του. Πασχίζεις να του πάρεις μία κουβέντα ενώ το να έχει μια πιο προσωπική επαφή με τον ασθενή ή τον φροντιστή είναι ουτοπία. Σε περιπτώσεις ανίατες δε, εκεί είναι πετάνε σαν βόμβα ότι η κατάσταση είναι τελειωμένη και σε στέλνουν στο καλό. Αισθάνονται ότι ο πολύτιμος χρόνος τους δεν μπορεί να κατασπαταληθεί για συζητήσεις ενώ το πιο πρόσφατο που άκουσα από γιατρό δημόσιου νοσοκομείου: «δεν είναι η δουλειά μου να μιλάω μαζί σου εγώ απλά μπαίνω χειρουργείο, τελώ το έργο μου και αυτό είναι». Αυτή η συμπεριφορά είναι λίγο πολύ κοινή σε αρκετούς.

Πρόκειται για αυτό που ονομάζουν “σύμπλεγμα του Θεού”, που μαστίζει πολλούς γιατρούς. Μια ακλόνητη πεποίθηση που χαρακτηρίζεται από σταθερά διογκωμένα συναισθήματα προσωπικής ικανότητας, προνομίων, ανωτερότητας, προσωπικού μεγαλείου και τελειότητας.

Ένα σύμπλεγμα θεού είναι ένα μοτίβο στο οποίο ένα άτομο πιστεύει ότι έχει μεγάλη δύναμη, ικανότητα, αλάθητο, επιρροή, μέχρι και ότι μπορεί να καθορίσει στις ζωές άλλων. Κάποιος σαν αυτόν μπορεί να αισθάνεται ότι δικαιούται ειδική μεταχείριση, να συμπεριφέρεται σαν να μην ισχύουν γι’ αυτόν κανόνες και γενικά να αγνοεί τις ανάγκες των άλλων. Αν και το “σύμπλεγμα θεού” δεν είναι ιατρικός όρος και δεν περιλαμβάνεται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM), μερικές φορές συνδέεται με τη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD). Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον πρώιμο ψυχαναλυτή Ernest Jones στα Δοκίμια του στην Εφαρμοσμένη Ψυχανάλυση, ενώ στην τη Γιουνγκιανή αναλυτική ψυχολογία το βρίσκουμε ως το “σύμπλεγμα του Ιεχωβά”

Όταν ένας γιατρός έχει αναπτύξει μία τέτοια πεποίθηση, οι ασθενείς και συχνά και οι συνεργάτες περνούν δύσκολες στιγμές. Η αλαζονεία και η αίσθηση της υπεροχής υπέρ πάντων υφαίνει συμπεριφορές επιζήμιες και δεν αφήνει την ενσυναίσθηση να αναπτυχθεί, κάτι που κατά την ταπεινή μου γνώμη είναι σημαντικό να έχει καλλιεργηθεί σε όλους τους ανθρώπους των ιατρικών επαγγελμάτων.

Είναι σημαντικό βέβαια να μην συγχέουμε το “σύμπλεγμα του θεού” με το “σύμπλεγμα ανωτερότητας” που είναι ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ψυχαναλυτή Alfred Adler (1870-1937) αναφερόμενος σε έναν αμυντικό μηχανισμό που αναπτύσσεται για να αντιμετωπίσει τα αισθήματα κατωτερότητας. Το σύμπλεγμα θεού διακρίνεται από ένα σύμπλεγμα ανωτερότητας που συνυπάρχει με μια έντονη και απατηλή αίσθηση υπεροχής και αήττητου. Ενώ κάποιος με σύμπλεγμα ανωτερότητας μπορεί να πιστεύει ότι είναι ανώτερος από άλλους κατά κάποιο τρόπο, δεν είναι απαραίτητα πεπεισμένος για τα δικά του θεϊκά χαρίσματα ή δεν έχει δικαίωμα σε προνομιακή μεταχείριση».

Πώς καλλιεργείται το σύμπλεγμα Θεού;

Το να πιστεύεις ότι είσαι Θεός δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο της ιατρικής κοινότητας. Καθένας μπορεί να έχει την τάση να αποκτήσει τέτοια αντίληψη για τον εαυτό του. Άνθρωποι με ιδιαίτερα εγωκεντρική συμπεριφορά, που πιστεύουν ότι η γνώμη τους είναι πάντα η σωστή και δύσκολα αλλάζουν άποψη για κάτι. Που θεωρούν ότι πρέπει να χαίρουν ιδιαίτερης μεταχείρισης γιατί απλά είναι ανώτεροι. Μπορεί να είναι υπερβολικά επικριτικοί με τους άλλους ή να προσπαθούν να ελέγξουν καταστάσεις μέσω χειραγώγησης ή βίας. Επειδή αισθάνονται ανώτεροι, μπορεί να μην αναγνωρίζουν τον αντίκτυπο των πράξεών τους στους γύρω τους, οδηγώντας σε προβλήματα στις σχέσεις. Επιπλέον, μπορεί να δυσκολεύονται να δεχτούν λάθη ή κριτική και συχνά ρίχνουν την ευθύνη σε άλλους αντί να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τον εαυτό τους.

Η ανάπτυξη ενός συμπλέγματος θεού μπορεί να σχετίζεται με πολλούς διαφορετικούς παράγοντες, όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, αισθήματα αδυναμίας ή άλυτα παιδικά τράυματα. Μπορεί επίσης να έχουν έναν υπερβολικά προστατευτικό γονέα που ενθάρρυνε αυτά τα συναισθήματα με συνεχή μη ρεαλιστικό έπαινο. Ένα παιδί μπορεί να κινδυνεύει να αναπτύξει “σύμπλεγμα θεού” εάν επαινείται υπερβολικά ή δεν λογοδοτεί για τη συμπεριφορά του. Εάν προστατεύονται διαρκώς από τις συνέπειες των πράξεών τους, τότε είναι πιθανό να μην αναπτυχθεί ο σεβασμός των κανόνων και των ορίων.

Ένα σύμπλεγμα θεού μπορεί επίσης να προκληθεί από εμπειρίες επιτυχίας ή θαυμασμού, που τονώνουν το εγώ ενός ατόμου και τον κάνουν να πιστεύει ότι είναι ανώτερος. Άλλες αιτίες μπορεί να πηγάζουν από την ύπαρξη μια ψυχοπαθολογικής διαταραχής όπως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, έλλειψη συναισθηματικής νοημοσύνης ή ακόμα και ψυχική ασθένεια όπως η διπολική διαταραχή.

Γιατί ειδικά οι γιατροί πιστεύουν ότι είναι Θεοί;

Άνθρωποι σε ορισμένα επαγγέλματα συχνά κατηγορούνται ότι έχουν “σύμπλεγμα Θεού”. Μεταξύ των πιο κοινών είναι γιατροί, χειρουργοί, πολιτικοί και μάνατζερ. Πολλά τέτοια επαγγέλματα απαιτούν πολλές γνώσεις ή δεξιότητες και περιλαμβάνουν την άσκηση επιρροής ή εξουσίας σε άλλους ανθρώπους. Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι αναπτύσσουν το σύμπλεγμα μόνο αφού αποκτήσουν δύναμη, ίσως δίνοντας πίστη στο παλιό ρητό «η εξουσία διαφθείρει».

Συχνά και οι ίδιοι οι ασθενείς ή οι συγγενείς ανάγουν τους γιατρούς σε Θεούς. Έχουν τόσο ανάγκη να πιστέψουν στην ίαση που θεωρούν ότι ένας γιατρός μπορεί να επιλύσει οποιοδήποτε ζήτημα μπορεί να έχουν. Και αν δεν το κάνει, από Θεό μπορούν αυτόματα να τον υποβιβάσουν σε ένα τίποτα. Δεν λειτουργεί έτσι όμως. Κανένα από τα δύο δεν είναι αλήθεια. Ο γιατρός είναι άνθρωπος, μπορεί να κάνει λάθη, μπορεί να αμφιβάλλει, να θεραπεύσει αλλά και να αποτύχει. Δεν είναι Θεός και δεν μπορεί να πάρει αποφάσεις για τις ζωές άλλων. 

Το “σύμπλεγμα του Θεού” αντανακλά επίσης μία λανθασμένη αντίληψη της ιατρικής. Ίσως πηγάζει από την ιατρική θεωρία του Γαληνού, ένας από τους πιο γνωστούς γιατρούς στην αρχαία Ελλάδα που επέκτεινε ένα βήμα περαιτέρω τη θεωρία του Ιπποκράτη, η οποία έχει εισχωρήσει στον πολιτισμό μας μετά από δύο χιλιετίες ευρείας αποδοχής. Η θεωρία του υποστήριζε ότι η φύση προκαλεί ασθένεια και ότι ο γιατρός πολεμά τη φύση για να θεραπεύσει την ασθένεια. Ο γιατρός παρέχει τη θεραπεία: μόνο ένα βήμα μένει στο να αγγίξει τη δύναμη του Θεού.

Είναι σημαντικό όμως να υπολογίζουμε ότι, μαζί με τον Γαληνό, έχουμε κληρονομήσει και την έννοια της ύβρεως από τον αρχαίο μας πολιτισμό. Και το να θεωρείς ότι είσαι ίδιος με τους Θεούς αποτελούσε την ύψιστη ύβρη και προκαλούσε την οργή των πραγματικών θεών. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πατέρας της ιατρικής ήταν ο Ιπποκράτης που διαχώρισε την ιατρική από τη θρησκεία, απαλλάσσοντάς την από μεταφυσικά στοιχεία. Για εκείνον η φύση θεραπεύει την ασθένεια, όπως και την προκαλεί, και ο ρόλος του γιατρού είναι να βοηθά τη φύση στη διαδικασία θεραπείας. Ο γιατρός λοιπόν δεν είναι ο κεντρικός ήρωας, αλλά ο “υπηρέτης” της φύσης. Βοηθά και ενισχύει τη φύση να αντιμετωπίσει μία ασθένεια. Δεν υπάρχει χώρος για τον γιατρό ως θεό, αλλά ο σκοπός του είναι συγκεκριμένος: να θεραπεύει, να επουλώνει και πάντα να παρηγορεί.