Ένα άσχημο σχόλιο από το σχολείο, μία ειρωνική ατάκα από τον πρώην ή μια κριτική από το αφεντικό μπορεί να σε στοιχειώνει ακόμα και χρόνια μετά. Όχι, επειδή είσαι υπερευαίσθητος, αλλά επειδή ο εγκέφαλός σου είναι φτιαγμένος έτσι. Οι νευροεπιστήμονες εξηγούν γιατί θυμόμαστε τις προσβολές περισσότερο από τα κομπλιμέντα και τι μπορούμε να κάνουμε για να «επαναπρογραμματίσουμε» αυτή την ανισορροπία.

Θυμάσαι εκείνη τη φορά, στο σχολείο ή στη δουλειά, που κάποιος είπε κάτι ειρωνικό για σένα και, χωρίς να το θέλεις, ακόμα το σκέφτεσαι και σε πειράζει. Μπορεί να έχουν περάσει χρόνια, μπορεί να έχεις αλλάξει δουλειές, πόλεις, ίσως και ήπειρο, αλλά η φράση εκείνη υπάρχει κάπου στο μυαλό σου, σαν μικρό αγκάθι που ποτέ δε βγαίνει εντελώς. Δεν είναι δραματικό ούτε υπερβολικό, είναι βιολογία. Ο εγκέφαλός σου έχει κατασκευαστεί έτσι ώστε να θυμάται περισσότερο τα αρνητικά γεγονότα παρά τα θετικά. Και αυτό το φαινόμενο έχει όνομα που ακούει στο όνομα negativity bias η στα ελληνικά «προκατάληψη προς το αρνητικό».

Ο εγκέφαλος σου δεν είναι εναντίον σου, προσπαθεί να σε προστατεύσει

Σύμφωνα με νευροεπιστήμονες, ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελίχθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να θυμάται τις αρνητικές εμπειρίες πολύ πιο έντονα και για πολύ περισσότερο από τις θετικές. Δεν πρόκειται για κάποιο ψυχολογικό ελάττωμα, αλλά για εξελικτική στρατηγική επιβίωσης. Για τους πρώτους ανθρώπους, το να θυμούνται πού τους δάγκωσε ένα ζώο ή ποιο φυτό τους έκανε να αρρωστήσουν ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Ο εγκέφαλος μας εκπαιδεύτηκε να κρατάει αυτές τις πληροφορίες για πάντα, ώστε να μη μας συμβούν ξανά.

Το πρόβλημα είναι ότι, χιλιάδες χρόνια μετά, αυτή η ίδια λειτουργία εφαρμόζεται ακόμα αλλά σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Τώρα πια, οι απειλές δεν είναι τίγρεις ή δηλητηριώδη φυτά, αλλά λέξεις, κριτική, απόρριψη, προσβολή. Και ο εγκέφαλος μας δεν ξέρει τη διαφορά με αποτέλεσμα να τις αντιμετωπίζει όλες σαν κίνδυνο.

Η αμυγδαλή και το ηλεκτρικό σοκ των προσβολών

Έρευνες δείχνουν ότι όταν κάποιος μας προσβάλλει ή μας επικρίνει, στον εγκέφαλο μας συμβαίνει κάτι πολύ συγκεκριμένο: ενεργοποιείται η αμυγδαλή, δηλαδή η περιοχή που σχετίζεται με την επεξεργασία συναισθημάτων, φόβου και απειλής. Η αμυγδαλή στέλνει τότε σήματα σε όλο το νευρικό σύστημα, σαν να πρόκειται για επίθεση. Ο καρδιακός ρυθμός ανεβαίνει, η αδρεναλίνη κυκλοφορεί, και ο εγκέφαλος «χαράζει» το γεγονός βαθιά στη μνήμη για να μείνει ανεξίτηλο. Γιατί; Επειδή το θεωρεί σημαντικό για την επιβίωση του ανθρώπου.

Αντίθετα, όταν κάποιος μας κάνει κομπλιμέντο ή μας δείχνει εκτίμηση, ενεργοποιούνται άλλες περιοχές, κυρίως τα κέντρα ανταμοιβής του εγκεφάλου, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός και ο πυρήνας accumbens. Αυτές οι αντιδράσεις όμως είναι πιο φωτεινές και πιο στιγμιαίες. Ο εγκέφαλος χαίρεται, νιώθει ευχαρίστηση και μετά, πολύ απλά, προχωρά παρακάτω. Σαν αυτό το γεγονός να μην έγινε καν. Με άλλα λόγια, οι προσβολές γράφονται με ανεξίτηλο μαρκαδόρο και τα κομπλιμέντα με μολύβι.

Γιατί θυμόμαστε το κακό, αλλά ξεχνάμε το καλό

Αυτός ο μηχανισμός εξηγεί γιατί μπορούμε να θυμόμαστε με λεπτομέρεια μια αρνητική εμπειρία όπως το βλέμμα κάποιου, τον τόνο της φωνής του, το μέρος που βρισκόμασταν όταν έγιναν όλα αυτά, ενώ δυσκολευόμαστε να ανακαλέσουμε ένα θετικό γεγονός με την ίδια ένταση. Οι ψυχολόγοι το αποκαλούν «emotional stickiness» που ουσιαστικά σημαίνει ότι τα αρνητικά κολλάνε πάνω μας σαν κόλλα, ενώ τα θετικά γλιστρούν. Και όσο περισσότερο αναπαράγουμε νοητικά εκείνη τη σκηνή ή τη φράση, τόσο πιο βαθιά εντυπώνεται στο νευρικό μας σύστημα. Είναι σαν να ξαναγράφεις ξανά και ξανά ένα τραύμα μέχρι να γίνει μόνιμο το αποτύπωμα του.

Μπορεί να αλλάξει αυτό

Τα καλά νέα είναι ότι ναι, μπορεί. Ο εγκέφαλος είναι ευπλάστος και έχει τη δυνατότητα να αλλάζει και να επαναπρογραμματίζεται. Οι επιστήμονες το ονομάζουν νευροπλαστικότητα, και όσο παράξενο κι αν ακούγεται, μπορούμε να «εκπαιδεύσουμε» τον εγκέφαλό μας να δίνει περισσότερη σημασία στο θετικό.

Οι ειδικοί προτείνουν δύο βασικές πρακτικές:

Ευγνωμοσύνη (gratitude practice): Το να καταγράφεις καθημερινά έστω 2-3 πράγματα για τα οποία νιώθεις ευγνωμοσύνη βοηθά το μυαλό να αναγνωρίζει και να κρατάει τις θετικές εμπειρίες περισσότερο. Είναι σαν να ενισχύεις τα κυκλώματα της χαράς.

Θετικός εσωτερικός διάλογος (positive self-talk): Το πώς μιλάς στον εαυτό σου επηρεάζει άμεσα τη χημεία του εγκεφάλου σου. Όταν αντικαθιστάς σκέψεις όπως «είμαι ανίκανος» με «είμαι σε διαδικασία να μάθω», μειώνεται η δραστηριότητα της αμυγδαλής και αυξάνεται η αίσθηση της αυτοαποδοχής.

Μπορεί να ακούγεται απλό, αλλά σε βάθος χρόνου, αυτές οι μικρές αλλαγές λειτουργούν σαν «επαναπρογραμματισμός» του τρόπου που αντιδρά ο εγκέφαλος και του τι μαθαίνει τελικά να κρατάει.

Από την επιβίωση στη συναισθηματική ανθεκτικότητα

Ο εγκέφαλος δεν είναι εχθρός μας. Είναι ένα αρχαίο σύστημα που απλώς κάνει ό,τι έμαθε εδώ και εκατομμύρια χρόνια: να μας προστατεύει από τον πόνο. Το πρόβλημα είναι ότι, στον 21ο αιώνα, οι απειλές δεν είναι πλέον φυσικές είναι συναισθηματικές. Η πρόκληση λοιπόν δεν είναι να ξεχάσουμε το αρνητικό, αλλά να το εξισορροπήσουμε. Να μάθουμε να δίνουμε στον εαυτό μας χώρο να επεξεργαστεί τη χαρά με τον ίδιο σεβασμό που δίνουμε στον θυμό ή στη λύπη.

Όπως λένε οι νευροεπιστήμονες, η ευτυχία δεν είναι μόνιμη κατάσταση, είναι νευρική άσκηση και όσο περισσότερο εξασκείς τον εγκέφαλό σου να βλέπει το καλό, τόσο περισσότερο θα το θυμάται. Ο λόγος που θυμάσαι εκείνη την προσβολή από το 2005 δεν είναι επειδή είσαι κολλημένος, drama queen ή ευαίσθητος. Είναι επειδή ο εγκέφαλός σου κάνει ακριβώς αυτό που έχει προγραμματιστεί να κάνει, δηλαδή να σε προστατεύει από το να πονέσεις ξανά.

Αλλά τώρα που δε ζούμε πια μέσα σε σπηλιές, μπορούμε να διδάξουμε στο μυαλό μας κάτι καινούριο, ότι δε χρειάζεται να κρατιέται τόσο σφιχτά πάνω από τον πόνο για να νιώσει ασφαλές. Ίσως, λοιπόν, την επόμενη φορά που θα θυμηθείς μια παλιά προσβολή, να μην πεις στον εαυτό σου «γιατί δεν το ξεπερνάω;» αλλά «ευχαριστώ, εγκέφαλε, το κατάλαβα και τώρα μπορείς να το αφήσεις να φύγει».

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.