Τον 17^ο αιώνα, ο Ντεκάρτ έλεγε ότι το σώμα αποτελείται από ύλη και το μυαλό από κάποια άλλη ουσία, μη φυσική. Χρόνια αργότερα, κάποιοι ερμηνεύουν με τον δικό τους τρόπο τις αντιλήψεις του μαθηματικού και φιλοσόφου, θεωρώντας πως ο εγκέφαλος είναι χωριστός από το σώμα και πως μπορεί να λειτουργήσει χωρίς αυτό -βλ. υπερανθρωπιστές.

Κι όμως, η σύγχρονη έρευνα του εγκεφάλου απορρίπτει τη διάκριση ανάμεσα στο σωματικό και το νοητικό. Όπως επισημαίνει o Guardian, οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες συμφωνούν ότι αυτό που ονομάζουμε «μυαλό» αποτελείται από ύλη. Και παρότι είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, η επιστήμη θεωρεί πλέον πως αναδύεται από τα περίπλοκα δίκτυα κυττάρων στον εγκέφαλό μας.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, γίνεται όλο και πιο σαφές πως το μυαλό -ο εγκέφαλος- και το σώμα συνδέονται στενά και πως το σώμα επηρεάζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Το να έχεις συνείδηση δεν σημαίνει μόνο να έχεις επίγνωση του έξω κόσμου. Σημαίνει ότι έχεις επίγνωση του εαυτού σου μέσα στο περιβάλλον σου. Ως εκ τούτου, ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε το σώμα μας βρίσκεται στο κέντρο του πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τα άκρα φαντάσματα, το φαινόμενο δηλαδή της αίσθησης ενός μέλους που έχει ακρωτηριαστεί. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή απόδειξη της σημασίας που έχει το σώμα για την αυτοσυνείδηση. Για το θέμα αυτό έγραψε στα μέσα του 16ου αιώνα ο γιατρός κουρέας Ambroise Paré, ο οποίος σύμφωνα με πληροφορίες ακρωτηρίαζε αρκετές εκατοντάδες μέλη την ημέρα στη διάρκεια του ιταλικού πολέμου του 1542-46.

«Είναι πράγματι κάτι εκπληκτικό, παράξενο και πολύ σημαντικό», είχε σχολιάσει τότε. «Οι ασθενείς έχουν παραπονεθεί για πολύ μεγάλο πόνο στο κομμένο πόδι τους πολλούς μήνες μετά τον ακρωτηριασμό». Εκείνη την εποχή όμως λίγοι επέζησαν της επέμβασης κι έτσι το φαινόμενο παρατηρήθηκε ελάχιστες φορές και απορρίφθηκε ως ψευδαίσθηση.

Η εξέλιξη της ιατρικής και της στρατιωτικής τεχνολογίας, ωστόσο, ήρθε να το αλλάξει αυτό, όταν οι νέες μέθοδοι αύξησαν τον αριθμό των ακρωτηριασμών και τα νέα φάρμακα βελτίωσαν τα ποσοστά επιβίωσης. Τότε ήταν που ο νευρολόγος Silas Weir Mitchell, ο οποίος ακρωτηρίασε αμέτρητα χέρια και πόδια στα πεδία των μαχών του αμερικανικού εμφυλίου, είδε ότι τα άκρα φαντάσματα αποτελούν τον κανόνα και όχι την εξαίρεση. Αυτό βιώνει η συντριπτική πλειοψηφία των ακρωτηριασμένων ατόμων.

Ο Mitchell αναγνώρισε τα άκρα φαντάσματα ως διαταραχή που έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβανόμαστε με τον εαυτό μας μέσα από το πώς βιώνουμε το σώμα μας. Ουσιαστικά ο ακρωτηριασμένος διατηρεί την επίγνωση του άκρου που λείπει και αισθάνεται σαν αυτό να είναι ακόμα προσκολλημένο στο σώμα του. Κάποιες φορές το φάντασμα εξαφανίζεται έπειτα από εβδομάδες ή μήνες, άλλες φορές επιμένει για δεκαετίες.

Τα φαντάσματα δεν εμφανίζονται μόνο με τη μορφή άκρων που λείπουν. Γυναίκες μπορεί να εμφανίσουν στήθος φάντασμα έπειτα από μαστεκτομή, ενώ άνδρες μπορεί να έχουν στύσεις έπειτα από ακρωτηριασμό εξαιτίας του καρκίνου. Υπάρχουν επίσης αναφορές για φαντάσματα μάτια, μύτη, δόντια, ακόμη και φανταστικές αιμορροΐδες, κινήσεις του εντέρου και αέρια έπειτα από χειρουργική αφαίρεση του ορθού.

Όπως εξηγεί ο Guardian, οι φανταστικές αυτές αισθήσεις εμφανίζονται επειδή ο εγκέφαλος δημιουργεί ένα δυναμικό μοντέλο του σώματος με τη βοήθεια απτικών και οπτικών πληροφοριών από τα σήματα που παίρνει από τα άκρα, τους μύες και τους τένοντες. Η διαδικασία αυτή είναι ζωτικής σημασίας τόσο για την αντίληψη όσο και για τον έλεγχο του σώματός μας. Όταν όμως αφαιρείται ένα άκρο ή άλλο μέρος του σώματος, το μοντέλο αυτό δεν ενημερώνεται σωστά και έτσι διατηρεί ένα αποτύπωμα του τμήματος που λείπει. Ως αποτέλεσμα, το άτομο διατηρεί τη συνείδηση ​​του τμήματος που δεν υπάρχει πια -συχνά ακόμη περισσότερο σε σύγκριση με τα όσα νιώθεις για τα υπάρχοντα μέρη του σώματός του.

Οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούμε να φανταστούμε τίποτα χειρότερο από το να χάσουμε ένα μέλος. Όμως κάποιοι δεν θέλουν τίποτα περισσότερο από αυτό, γράφει η εφημερίδα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Αυστραλός Robert Vickers. «Πριν γίνω 10 χρονών ήξερα ότι το αριστερό μου πόδι κατά κάποιον τρόπο δεν ανήκε (στο σώμα μου) και ότι το σώμα μου δεν θα ήταν όπως ένιωθα ότι θα έπρεπε να είναι μέχρι το πόδι μου να ακρωτηριαστεί ακριβώς στη μέση του μηρού» είπε στο ABC Radio National το 2009.

Ο Vickers είχε αυτή την παράξενη επιθυμία και υπέφερε σιωπηλά για περισσότερα από 30 χρόνια, με σοβαρή κατάθλιψη και κάνοντας ψυχοθεραπεία. Αυτό το διάστημα πήρε αντικαταθλιπτικά, ηρεμιστικά και αντιψυχωσικά και έλαβε ηλεκτροσπασμοθεραπεία, όμως χωρίς αποτέλεσμα. Προσπάθησε, χωρίς επιτυχία, να βλάψει το πόδι του με διάφορους τρόπους προκειμένου να εξαναγκάσει τον ακρωτηριασμό.

Στη συνέχεια, στα 41 του, βύθισε το ανεπιθύμητο μέλος σε ξηρό πάγο μέχρι που ο πόνος έγινε αφόρητος. Η γυναίκα του τον οδήγησε στο νοσοκομείο, όπου του έγινε ο ακρωτηριασμός που επιθυμούσε τόσο καιρό. «Έφυγα από το νοσοκομείο δύο εβδομάδες αργότερα με το επιθυμητό κολόβωμα και η ζωή άλλαξε προς το καλύτερο από εκείνη την ημέρα. 24 χρόνια μετά, μετανιώνω που δεν το έκανα νωρίτερα».

Ο Vickers ίσως αποτελεί την καλύτερα τεκμηριωμένη περίπτωση διαταραχής της ταυτότητας ακεραιότητας σώματος (BIID) η οποία είναι εξαιρετικά σπάνια· έχουν αναφερθεί λιγότερες από 500 άλλες περιπτώσεις μέχρι σήμερα. Για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Vickers πίστευε πως μόνο εκείνος είχε αυτή την εμπειρία, ωστόσο υπάρχουν κι άλλοι που έχουν βιώσει κάτι αντίστοιχο και το περιγράφουν με παρόμοιο τρόπο.

Όλοι μιλούν για μια γοητεία της ιδέας του ακρωτηριασμού και για μια επιθυμία για ακρωτηριασμό από μικρή ηλικία. Η επιθυμία συνήθως γίνεται εμμονική, σε βαθμό που θα δοκιμάσουν οι ίδιοι να εκτελέσουν την πράξη. Η χρήση ξηρού πάγου φαίνεται να είναι η πιο συνηθισμένη μέθοδος, ενώ κάποιοι έχουν χρησιμοποιήσει σπιτικές γκιλοτίνες ή κυνηγετικά όπλα. Σε μια άλλη καλά τεκμηριωμένη περίπτωση, ένας 79χρονος Νεοϋορκέζος ταξίδεψε στο Μεξικό και πλήρωσε έναν ανειδίκευτο γιατρό 10.000 δολάρια για να του ακρωτηριάσει το πόδι. Πέθανε από γάγγραινα μια εβδομάδα αργότερα.

Το BIID εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ιατρική βιβλιογραφία σε μια μελέτη του 1977 που δημοσιεύτηκε στο Journal of Sex Research. Οι συγγραφείς αυτής της μελέτης -συμπεριλαμβανομένου του Greg Furth, ο οποίος βίωνε ο ίδιος τη συγκεκριμένη διαταραχή- περιέγραψαν την κατάσταση ως παραφιλία ή αποκλίνουσα σεξουαλική συμπεριφορά στην οποία το μέλος γίνεται φετίχ επειδή μοιάζει με φαλλό. Αυτό το ονόμασαν «αποτεμνοφιλία», δηλαδή «αγάπη για τον ακρωτηριασμό».

Ορισμένοι πάσχοντες από BIID αναφέρουν πράγματι μια σεξουαλική πτυχή στην επιθυμία τους για ακρωτηριασμό. Αλλά περιγράφουν πάντα την εμπειρία τους με όρους αυτοταυτότητας. Ένας συμμετέχων στο ντοκιμαντέρ ”Whole” του 2003 της Melody Gilbert λέει ότι «επιτέλους έγινε άνθρωπος αργά στη ζωή του» αφότου διέλυσε το πόδι του με κυνηγετικό όπλο. Ένας άλλος συμμετέχων είπε στους σκηνοθέτες ότι «αφαιρώντας το πόδι είμαι στην πραγματικότητα περισσότερο άνθρωπος από ό,τι πριν (…) διόρθωσα το σώμα μου, το οποίο ήταν λάθος». Ο Vickers από την πλευρά του είχε δηλώσει πως ένιωθε ατελής με το αριστερό του πόδι και ότι έγινε «ολόκληρος» μόνο μετά την αφαίρεσή του.

Η έρευνα για τη σωματική επίγνωση μάς οδηγεί στο να αναλογιστούμε ξανά τη φύση της συνείδησης. Η κατανόησή μας για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος θα εξελιχθεί μόνο όταν σταματήσουμε να παρατηρούμε τον εγκέφαλο μεμονωμένα και αρχίσουμε να τον σκεφτόμαστε ως κομμάτι ενός συστήματος που περιλαμβάνει το σώμα και το περιβάλλον του.

Η κατανόηση του τρόπου αλληλεπίδρασης του εγκεφάλου και του σώματος είναι κρίσιμη για την κατανόηση φαινομένων όπως τα άκρα φαντάσματα και το BIID. Τέτοιες αλληλεπιδράσεις παίζουν επίσης βασικό ρόλο στην ψυχική υγεία επηρεάζοντας το άγχος, την κατάθλιψη, ακόμα και διατροφικές διαταραχές όπως η νευρική ανορεξία. Όλες αυτές οι καταστάσεις προκαλούν συμπτώματα στο σώμα και μπορεί να συνοδεύονται από διαταραχές στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος ερμηνεύει αυτά τα συμπτώματα.

Ωστόσο, η σχέση ανάμεσα σε εγκέφαλο και σώμα εξακολουθεί να υποτιμάται. Μόνο λαμβάνοντας υπόψη το σώμα θα κατανοήσουμε καλύτερα αυτές τις καταστάσεις και θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε αποτελεσματικές θεραπείες για αυτές.

Η νέα κατανόηση της σωματικής αυτοσυνείδησης μάς οδηγεί σε μερικά εκπληκτικά συμπεράσματα: αν η σωματική επίγνωση είναι η βάση της αυτοσυνείδησης, τότε προκύπτει πως οι μέλισσες -ακόμη και τα ρομπότ!- ενδέχεται να έχουν βασική συνείδηση.

Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2020 από ερευνητές στη Γερμανία έδειξε ότι οι μέλισσες μπορούν να κρίνουν με ακρίβεια τα κενά ανάμεσα σε εμπόδια σε σχέση με το άνοιγμα και το κλεισιμο των φτερών τους και να επαναπροσανατολίσουν το σώμα τους ανάλογα προκειμένου να αποφύγουν τις συγκρούσεις εν πτήσει. Επιπλέον, ερευνητές στο Εργαστήριο Δημιουργικών Μηχανών του Πανεπιστημίου Κολούμπια ανέπτυξαν ένα ρομπότ σε σχήμα αστερία που μπορεί να προσαρμόσει το βάδισμά του μετά την αφαίρεση ενός άκρου. Η τελευταία έκδοση αυτού του ρομπότ δημιουργεί το δικό του σχήμα σώματος μαθαίνοντας από την εμπειρία του.