«Η γνώση σου χαρίζει δύναμη, αλλά ο χαρακτήρας σεβασμό» είχε πει ο αμερικανοκινέζος Μπρους Λη, μια φράση που μοιάζει αναμφισβήτητη αν σκεφτεί κανείς πώς αισθάνεται ο ίδιος για κάποιους ανθρώπους γύρω του, είτε του κοντινού του είτε του ευρύτερου περιβάλλοντός του.

Εντυπωσιακή είναι μία σκηνή από τη θρυλική ταινία High Fidelity, κατά την οποία ο πρωταγωνιστής, Ρομπ Γκόρντον αναπολεί τα θετικά του χαρακτήρα της πρώην κοπέλας του, Λάουρας, κάνοντας μία λίστα. «Έχει χαρακτήρα, δεν αφήνει ποτέ να επηρεάσουν τα συναισθήματά της την εικόνα της» γράφει χαρακτηριστικά.

Συχνά ο χαρακτήρας συζητείται ως το βασικό συστατικό του εαυτού μας, που αντιπροσωπεύει αξίες και πράξεις ασχέτως κοινωνικού πλαισίου. Ωστόσο, ελλείψει όλων των άλλων, η ηθική ακεραιότητα δεν έχει νόημα. Το τροπάριο του μοναχικού ανθρώπου που κάνει το σωστό συνειρμικά υποδηλώνει τις έννοιες του σκληρού ατομικισμού και της προσωπικής καθαρότητας και αποτυγχάνει στην πιο βασική εφαρμογή της ηθικής: της φροντίδας για τους άλλους.

Ο χαρακτήρας είναι εγγενώς κοινωνικός και σχεσιακός. Η ηθική ακεραιότητα έχει σημασία μόνο επειδή υπάρχουν άλλοι άνθρωποι γύρω μας.

Όταν τα παιδιά είναι μεταξύ 3 και 5 ετών, προσπαθούν να είναι χρήσιμα μέλη της ομάδας τους. Δημιουργούν μια αίσθηση πρωτοβουλίας και ταυτόχρονα εξερευνούν ένα νέο συναίσθημα: την ενοχή. Οι κοινωνικές δράσεις ωθούν τα παιδιά να παλέψουν με την ενοχή, η οποία είναι εγγενώς πολύτιμη. Η απουσία ενοχής είναι παθολογική και ηθικά διεφθαρμένη, αλλά μπορεί να κατασκευαστεί σε κοινωνικά πλαίσια μόνο μέσω της συνεισφοράς και της αποτυχίας.

«Και τα δύο μου παιδιά ανήκουν σε αυτή την ηλικιακή ομάδα και θέλουν απεγνωσμένα να βοηθήσουν να σπάσουν τα αυγά του πρωινού και να σκουπίσουν τις χυμένες πορτοκαλάδες» γράφει η διδάκτωρ Kendra J Thomas στο psychologytoday.com και συνεχίζει «Συχνά προτιμώ εγωιστικά την απουσία τους από την αντιπαραγωγική βοήθειά τους, αλλά η εκκολαπτόμενη αυτή αίσθηση της δράσης τους είναι θεμελιώδης για την ηθική τους ανάπτυξη. Επιθυμώ να γίνουν χρήσιμα άτομα που νοιάζονται για τους άλλους και αναλαμβάνουν την ευθύνη για τα προβλήματα της ομάδας -της όποιας ομάδας βρίσκονται».

«Η εφηβεία είναι μια περίοδος ταχείας ανάπτυξης του εγκεφάλου, ιδίως στις περιοχές που είναι υπεύθυνες για το σχεδιασμό προοπτικών»

Οι σχέσεις ως αντίβαρο στον φτηνό εγωκεντρισμό  

«Η κοινωνική και ηθική ευαισθησία αυτής της ηλικιακής ομάδας έχει κάνει τους αναπτυξιακούς ψυχολόγους να ανησυχούν ιδιαίτερα για την απουσία κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και διαπραγματεύσεων κατά τη διάρκεια κοινωνικών αποκλεισμών λόγω πανδημίας. Οι ενήλικες συνήθως σπεύδουν να διευκολύνουν τα παιδιά κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, ενώ το παιχνίδι με τους συνομηλίκους τα ωθεί να μοιράζονται και να συνδιαπραγματεύονται τους κανόνες του παιχνιδιού. Κάτι που έχει πραγματικό αποτέλεσμα.

Η ηθική ευαισθησία αυτής της ηλικιακής ομάδας είναι επίσης ο λόγος που προκαλεί την ανησυχία πολλών κοινωνικών επιστημόνων σχετικά με τη σωματική τιμωρία. Τα παιδιά ηλικίας 3 έως 5 ετών είναι πολύ πιθανό να δέχονται τον ξυλοδαρμό μεταξύ τους, αλλά φυσικά υπάρχει επιστημονική συναίνεση ότι η σωματική τιμωρία είναι αντιπαραγωγική για την εσωτερίκευση της ενάρετης συμπεριφοράς τους.

Η μέση παιδική ηλικία είναι μια περίοδος εμβάθυνσης των φιλικών σχέσεων και διεύρυνσης των κοινωνικών δεσμών, οι οποίες παρέχουν την πολυπόθητη οδό της ηθικής ανάπτυξης» εξηγεί η Kendra J Thomas και συνεχίζει:

«Οι συνάδελφοί μου και εγώ μόλις δημοσιεύσαμε μια διαχρονική μελέτη σχετικά με τον ρόλο των σχέσεων στην ανάπτυξη της αρετής. Διαπιστώσαμε ότι τα παιδιά που είχαν καλύτερες σχέσεις με τους δασκάλους και τους συνομηλίκους είχαν επίσης υψηλότερα επίπεδα αρετών όπως η ομαδική εργασία, το θάρρος, η κοινωνική ευθύνη, η αυτορρύθμιση, η δικαιοσύνη, η ελπίδα… Και όχι μόνο αυτό, αλλά όταν οι σχέσεις ενισχύονταν διαχρονικά, αυξάνονταν και οι αρετές, αλλά όταν οι σχέσεις επιδεινώνονταν, οι αρετές είχαν το χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης. Μπορεί να είναι εύκολο να φανταστούμε ότι οι ενάρετοι άνθρωποι αναπτύσσουν καλύτερες φιλίες, αλλά στην πραγματικότητα μπορεί οι σχέσεις να προηγούνται της ανάπτυξης του χαρακτήρα. Οι σχέσεις δημιουργούν το πλαίσιο για τη γενναιοδωρία και την αυτοθυσία και παρέχουν ένα αντίβαρο στον φτηνό εγωκεντρισμό».

Ο καλός χαρακτήρας επιτρέπει στους ανθρώπους να ζουν μια καλή ζωή

«Η εφηβεία είναι μια περίοδος ταχείας ανάπτυξης του εγκεφάλου, ιδίως στις περιοχές που είναι υπεύθυνες για το σχεδιασμό προοπτικών. Αυτό αποτελεί απαραίτητο πρόδρομο πολλών αρετών, όπως η κοινωνική υπευθυνότητα, η οποία απαιτεί επίγνωση των αναγκών των άλλων και του κοινού καλού. Είναι επίσης μια περίοδος ταχείας κοινωνικής αλλαγής, με έντονη την προσκόλληση σε συνομηλίκους και την ανάπτυξη ταυτότητας. Η ηθική ανάπτυξη και η κοινωνική ανάπτυξη συμβαδίζουν και πάλι. Η κοινωνική αποστέρηση και η έλλειψη σύνδεσης μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη ηθική αποσύνδεση.

Σίγουρα, όταν δεν υπάρχουν άλλοι γύρω του μπορεί πιο εύκολα να επιδείξει το σθένος της ηθικής δράσης ελλείψει πίεσης ή κρίσης από τους συνομηλίκους. Όμως το να φανταζόμαστε τον χαρακτήρα ως πυλώνα δύναμης είναι λάθος, τον απογυμνώνει από την έμφυτη κοινωνική του αξία. Ο χαρακτήρας είναι σημαντικός επειδή υπάρχουν άλλοι γύρω του. Δεν είναι ένας πυλώνας, είναι ένας ιστός, διασυνδεδεμένος και ενισχυμένος από πολλαπλά σημεία αγκύρωσης. Αυτές οι άγκυρες είναι σχεσιακής φύσης, όπως οι μέντορες προετοιμάζουν τα σχήματα του σωστού και του λάθους, οι φίλοι προάγουν τη συνεργασία και το σχεδιασμό προοπτικών, και η φροντίδα νεότερων ή πιο ευάλωτων ατόμων γεννούν υπευθυνότητα και φροντίδα.

Ο Αριστοτέλης έγραψε ότι οι άνθρωποι κοινωνικοποιούνται από την οικογένεια στο πλαίσιο της “πόλις”, της πόλης-κράτους, και αυτή η διαδικασία αποσκοπεί στη διαμόρφωση ισχυρών πολιτών που βλέπουν το κοινό καλό. Σύγχρονοι ψυχολόγοι όπως η Darcia Narvaez βασίζονται σε αυτό το συλλογισμό και γράφει για το πώς ο καλός χαρακτήρας επιτρέπει στους ανθρώπους να ζουν μια ζωή που είναι καλή για την κοινότητα.

Γιατί στην τελική ο χαρακτήρας έχει σημασία μόνο επειδή υπάρχουν άλλοι άνθρωποι γύρω μας».