Το ίντερνετ φαίνεται να έχει μια απάντηση για όλα. Συγκεκριμένα, το TikTok. Σε αγαπά πραγματικά; Θα σου κάνει την καρδιά περιβόλι γιατί δεν έχει λύσει τα δικά του τραύματα; Θα επιστρέψει μετά τον χωρισμό; Μήπως θα ήταν καλύτερο να μην είχατε γνωριστεί ποτέ; Αιώνια ερωτήματα αλλά η απάντηση είναι πάντα η ίδια: attachment theory ή ελληνιστί θεωρία της προσκόλλησης.

Τι είναι τα attachment styles

Όλα ξεκίνησαν το 1951, όταν ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής John Bowlby διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία της προσκόλλησης, έχοντας κάνει έρευνα σε ορφανά και άστεγα παιδιά στην μεταπολεμική Ευρώπη. Τα κύρια συμπεράσματά του ήταν ότι «το βρέφος θα πρέπει να βιώνει μια ζεστή, οικεία και συνεχή σχέση με τη μητέρα του, μια σχέση κατά την οποία και οι δύο αντλούν ικανοποίηση και απόλαυση». Αν ένα βρέφος στερηθεί αυτής της σχέσης, αυτό μπορεί να έχει σημαντικές και μη αναστρέψιμες ψυχικές επιπτώσεις στη συνέχεια της ζωής του. Εν ολίγοις, ο Bowlby υποστήριζε ότι η συμπεριφορά και η παρουσία της μητέρας μας κατά τα βρεφικά μας χρόνια, μπορεί να καθορίσει την ψυχική μας υγεία και τις μετέπειτα ανθρώπινες σχέσεις μας. 

Την δεκαετία του ‘60 η ψυχολόγος Mary Ainsworth πάει τα πράγματα ένα βήμα παραπέρα, παρουσιάζοντας τα attachment styles (είδη προσκόλλησης). Σε ένα πείραμα, το μωρό και η μητέρα μπαίνουν σε ένα δωμάτιο γεμάτο παιχνίδια. Μετά από ένα λεπτό, ένας άγνωστος μπαίνει στο δωμάτιο και σιγά-σιγά προσπαθεί να εξοικειωθεί με το παιδί. Η μαμά βγαίνει από το δωμάτιο κι αφήνει το παιδί με τον άγνωστο για 3 λεπτά. Ύστερα επιστρέφει, ο άγνωστος φεύγει και μετά από λίγο φεύγει και η μαμά για δεύτερη φορά, αφήνοντας το παιδί μόνο του. Ο άγνωστος ξαναμπαίνει στο δωμάτιο και παρηγορεί το μωρό. Και τέλος, η μαμά επιστρέφει στο δωμάτιο και παίρνει το μωρό αγκαλιά. Με βάση την αντίδραση του μωρού απέναντι στη μητέρα του, η ψυχολόγος διατύπωσε τα 4 είδη προσκόλλησης. 

Α. Ασφαλές (Secure Attachment Style): Το μωρό έχει αναπτύξει μια ασφαλή και ισορροπημένη σχέση με τη μητέρα του. Όταν αυτή είναι παρούσα, το παιδί νιώθει άνετα να εξερευνήσει τον κόσμο γύρω του και να ασχοληθεί με τον άγνωστο, γιατί η μαμά του λειτουργεί σαν μια «ασφαλής βάση». Όταν η μητέρα του φεύγει, δείχνει αναστάτωση, αλλά του περνάει γρήγορα όταν επιστρέφει. Το 70% των παιδιών της μεσαίας τάξης στις ΗΠΑ παρουσιάζουν αυτό το είδος προσκόλλησης. 

Β. Αποφυγής (Avoidant Attachment Style): Το μωρό αγνοεί ή αποφεύγει τη μητέρα του, δείχνοντας ελάχιστα συναισθήματα όταν αυτή φεύγει ή επιστρέφει. Δεν εξερευνά ιδιαίτερα το δωμάτιο. Δεν υπάρχει μεγάλη εκδήλωση συναισθημάτων, ανεξάρτητα από το ποιος είναι μαζί του. Μετέπειτα, έρευνες υποστήριξαν ότι η φαινομενικά ατάραχη συμπεριφορά των βρεφών αυτών είναι στην πραγματικότητα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβουν τη δυσφορία τους.

Γ. Αγχώδες (Anxious Attachment Style): Τα βρέφη αυτά εμφάνισαν άγχος και ταραχή πριν καν φύγει η μητέρα από το δωμάτιο. Ήταν κολλημένα πάνω της και δύσκολα να παρηγορούνταν κατά την επιστροφή της. 

Δ. Αποδιοργανωμένο (Disorganized Attachment Style): Η κατηγορία αυτή προστέθηκε το 1990. Σε αντίθεση με τα παιδιά στις παραπάνω κατηγορίες, που αντιδρούν με έναν συγκεκριμένο τρόπο όταν βιώνουν το άγχος του αποχωρισμού και της επανένωσης, τα βρέφη αυτής της κατηγορίας δεν φαίνεται να έχουν κανένα μοτίβο. Στην πραγματικότητα, αυτά τα βρέφη έδειξαν ανάμεικτες αντιδράσεις και συναισθήματα: τη μία έδειχναν να είναι κολλημένα με τη μητέρα τους, την άλλη την απέφευγαν κι όταν η μητέρα επέστρεφε στο δωμάτιο έδειχναν αποπροσανατολισμένα και μπερδεμένα.

Το 1987 οι ψυχολόγοι Hazan και Shaver υποστήριξαν ότι τα παραπάνω attachment styles επηρεάζουν αργότερα τις ερωτικές μας σχέσεις. 

Έτσι, άτομα με ασφαλή προσκόλληση, ακριβώς επειδή δε μεγάλωσαν ούτε παραμελημένα αλλά ούτε και υπερβολικά προσκολλημένα στους γονείς τους, δε φοβούνται την εγκατάλειψη ή την απόρριψη, εμπιστεύονται τους ανθρώπους και στις σχέσεις περιμένουν να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες αλλά και του συντρόφου τους. 

Τα άτομα με προσκόλληση αποφυγής, κρατούν τους άλλους σε απόσταση, φοβούνται τη δέσμευση και την οικειότητα, δεν εμπιστεύονται και συνήθως οι σχέσεις τους είναι επιφανειακές. Τα άτομα με αυτό το είδος προσκόλλησης ενδέχεται να ένιωσαν παραμελημένα μεγαλώνοντας. Οι γονείς τους πιθανόν έλειπαν για μεγάλα διαστήματα από το σπίτι, ή απλά δεν τους έδιναν πολλή σημασία. Επειδή δεν θέλουν να βιώσουν ξανά τον πόνο της εγκατάλειψης που ένιωσαν παιδιά, αποφεύγουν τις δεσμεύσεις. 

Τα άτομα με αγχώδη προσκόλληση, έχουν μεγάλος άγχος εγκατάλλειψης, δεν εμπιστεύονται εύκολα και εκφράζουν συχνά ζήλια. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα άτομα με προσκόλληση αποφυγής, τα άτομα αυτά πασχίζουν να συνάψουν στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Όταν βρίσκονται σε σχέση, νιώθουν διαρκώς άγχος και είναι πολύ ευαίσθητα σε οποιαδήποτε αλλαγή στην συμπεριφορά του συντρόφου τους, την οποία αποδίδουν σε έλλειψη ενδιαφέροντος. Τα άτομα αυτά πιθανόν μεγάλωσαν σε ασταθή περιβάλλοντα, πχ: μπορεί οι γονείς τους να ήταν πολύ δοτικοί τη μία και επικριτικοί, την άλλη. 

Τα άτομα με αποδιοργανωμένη προσκόλληση μπορεί να εμφανίσουν τόσο συμπεριφορές της αγχώδους προσκόλλησης όσο και της αποφυγής. Δηλαδή, σε άλλες φάσεις της ζωής τους μπορεί να φοβούνται τη δέσμευση κι άλλες να την επιζητούν διακαώς. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να βιώνουν αντικρουόμενα είδη προσκόλλησης ακόμη και στην ίδια σχέση. 

Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της θεωρίας, στόχος μας είναι να αναπτύξουμε ένα όσο το δυνατόν πιο ασφαλές είδος προσκόλλησης, πράγμα που μπορεί να συμβεί μέσα από δουλειά με τον εαυτό μας, τον σύντροφό μας αλλά ίσως και με τη βοήθεια ειδικού. Καλό είναι να τονιστεί, ωστόσο, ότι τα παραπάνω είναι απλά μια θεωρία, μια υπόθεση σχετικά με τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές. Όπως κάθε άλλη θεωρία στις ανθρωπιστικές επιστήμες, έχει δεχτεί κριτικές και δεν είναι αποδεκτή από όλους. 

attachment styles σχέσεις

Στο TikTok, το μεγάλο αυτό φυτώριο ψυχολογικής παθολογίας όπως έχουμε ξαναπεί, παρατηρείται μια αδικαιολόγητη εμμονή με τα attachment styles. Το hashtag #attachmentstyle έχει πάνω από μισό δισεκατομμύριο προβολές.

Πέραν του Tiktok, υπάρχουν εκατοντάδες άρθρα, podcasts και βίντεο που μιλούν για τα διάφορα είδη προσκόλλησης, υποστηρίζουν ότι μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα στις σχέσεις: από το πώς τσατάρετε, μέχρι το πώς κάνετε σεξ. Υπάρχουν αναλύσεις ταινιών και σειρών κατά τις οποίες οι αγαπημένοι μας χαρακτήρες χωρίζονται ανάλογα με το attachment style τους. Και παρά το γεγονός ότι δημοσιεύτηκε πάνω από 20 χρόνια πριν, το «Attached: The New Science of Adult Attachment and How It Can Help You Find -and Keep- Love», ξαναέγινε best-seller. 

Τα παραπάνω με κάνουν να αναρωτιέμαι, γιατί έχουμε τέτοια λόξα να «παθολογικοποιήσουμε» τα πάντα; Έχει ενδιαφέρον να προσπαθούμε να κατανοήσουμε τους ανθρώπους γύρω μας, αλλά κάποιες φορές δε χρειάζεται να ξέρουμε όλους τους μηχανισμούς και το ιστορικό πίσω από μια πράξη. Για τη συμπεριφορά του μπορεί να φταίει η μαμά του που τον έβαζε να λέει ποιήματακια μπροστά στους συγγενείς όταν ήταν μικρός. Ή μπορεί να είναι λίγο μαλάκας. Η ζωή είναι πολύ μικρή, ας αφήσουμε και κάτι χωρίς υπερανάλυση. 

Artwork: Γιάννης Παπαϊωάννου / Olafaq

Ο πειρασμός να παθολογικοποιήσουμε όλες τις σχέσεις μας είναι προφανώς επικίνδυνος. «Η ιδέα ότι όλες οι ανθρώπινες σχέσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές όταν πλαισιωθούν κατάλληλα δεν είναι μόνο απλοϊκή, αλλά και ψυχολογικά αμφισβητήσιμη. Ενθαρρύνει επίσης τους ενήλικες να παραιτηθούν από την ευθύνη του ελέγχου της συναισθηματικής τους ζωής», λέει ένα άρθρο του Refinery29. «Και δεν είναι το ακριβώς αντίθετο του έρωτα, το να προσπαθείς να ελέγξεις μια κατάσταση, παθολογικοποιώντας τη συμπεριφορά του συντρόφου σου επειδή απλά δεν σου αρέσει;»

Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο πρόβλημα: η έρευνα του Bowlby και της Ainsworth δεν προοριζόταν ποτέ για τον αλγόριθμο του Tiktok. Ο John Bowlby δεν χρειάστηκε ποτέ να αντιμετωπίσει το «διαβάστηκε» και το «online πριν από 8 ώρες». Η έρευνα δε εξηγούσε τι σημαίνει όταν κάνει like στην πρώην του ή όταν βλέπει πρώτος τα stories σου. Άλλες εποχές, πιο αγνές. 

«Ο Bowlby δεν χρησιμοποιήσε την θεωρία της προσκόλλησης για τους ενήλικες», λέει η Δρ Ruth Harpur. «Πρέπει να δούμε τον Bowlby στο πλαίσιο της εποχής του. Εργαζόταν σε μια εποχή σκληροπυρηνικού συμπεριφορισμού, όταν τα συναισθήματα έπρεπε να αγνοούνται και να ελέγχονται». Ο Bowlby είδε τα είδη προσκόλλησης ως κάτι, αν όχι έμφυτο, τότε σίγουρα μόνιμο. Η έρευνά του ήταν πρωτοποριακή σε μια εποχή που η κυρίαρχη θεωρία στην ψυχολογία και την ανάπτυξη του παιδιού ήταν απλώς ότι χρειαζόμασταν φαγητό και νερό για να μεγαλώσουμε. Η ιδέα ότι ίσως χρειαζόμασταν και θαλπωρή από τις μητέρες μας, για την εποχή εκείνη, ήταν πρωτοποριακή. Τώρα τα πράγματα έχουν αλλάξει. «Νομίζω ότι η θεωρία της προσκόλλησης έχει καλές πτυχές που μπορούν να εφαρμοστούν στις ερωτικές σχέσεις. Αλλά όταν την εφαρμόζεις κατηγορηματικά, χάνεις το νόημα».

Ωστόσο, είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί μας τραβούν τόσο αυτές οι θεωρίες. Παθολογικοποιώντας τις σχέσεις μας δίνουμε στα πράγματα περισσότερο νόημα από ό,τι -υπό άλλες συνθήκες- θα είχαν. Οι σχέσεις είναι εγγενώς ακατάστατες, πολύπλοκες, μπερδεμένες, αλλά η θεωρία της προσκόλλησης, μπορεί να μας προσφέρει μια στιγμιαία ανακούφιση. Γιατί δεν απάντησε στο μήνυμα μου; Γιατί δε θέλει σχέση; Γιατί έφυγε μια μέρα να πάρει τσιγάρα και τον βρήκαν 30 χρόνια μετά παντρεμένο στη Βραζιλία; Αντί να μας τυραννούν αυτά τα ερωτήματα, αντί να πρέπει να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι δε μας φέρθηκαν καλά ή απλά δεν έδειξαν ενδιαφέρον, αντί να συνειδητοποιήσουμε ότι κάποιες απαντήσεις δε θα τις πάρουμε ποτέ γιατί πίσω από μια πράξη υπάρχουν αμέτρητοι παράγοντες, τα ρίχνουμε όλα στα attachment styles. 

Και όταν τέτοιες θεωρίες (που εξαρχής δεν είναι τέλειες κι απόλυτες) εκλαϊκεύονται και υπεραπλουστεύονται για χάρη του αλγορίθμου, συχνά το νόημά τους παραποιείται. Έτσι, για παράδειγμα, τα άτομα με αγχώδη προσκόλληση παρουσιάζονται ως θύματα του έρωτα, έτοιμα να τα δώσουν όλα. Από την άλλη, τα άτομα με αποφευκτική προσκόλληση, παρουσιάζονται ως οι κακοί της υπόθεσης. Ωστόσο, τα άτομα αυτά δεν είναι σώνει και ντε ναρκισσιστές (άλλη έννοια που έχουμε κάνει καραμέλα στα social). Μπορεί να βιώνουν εξίσου άγχος και φόβο όταν ερωτεύονται: μην τους «καταπιεί» η σχέση, μην χάσουν την ατομικότητά τους, την αυτονομία και την ελευθερία τους.

attachment styles σχέσεις

Ίσως η πανδημία και η απομόνωση να έπαιξαν κι αυτές έναν ρόλο στο αυξημένο μας ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ψυχολογία, τις σχέσεις και τα attachment styles. Τα απανωτά lockdowns μας έκαναν πιο εσωστρεφείς, περιόρισαν τους κοινωνικούς μας κύκλους και μας έκαναν να βασιζόμαστε όλο και περισσότερο στα social media για να κοινωνικοποιηθούμε και να λάβουμε απαντήσεις για όσα μας απασχολούν. 

Η Δρ Harpur λέει: «Υπάρχει η αίσθηση ότι το άτομο με το οποίο είστε μαζί πρέπει να είναι τα πάντα για σένα ανά πάσα στιγμή – ο καλύτερός σου φίλος, ο εραστής σου, το άτομο που εμπιστεύεσαι, το άτομο που σε παρηγορεί και σε υπερασπίζεται, σου προσφέρει ενθουσιασμό για μια ζωή. Αυτή δεν ήταν ποτέ η πραγματικότητα για τους ανθρώπους, αλλά γινόμαστε πολιτιστικά πιο απομονωμένοι. Η πανδημία έχει σίγουρα παίξει ρόλο σε αυτό».

Ίσως δε θα έχουμε ποτέ όλες τις απαντήσεις. Ίσως αυτό δεν έχει και τόση σημασία. Ίσως δε χρειάζεται να έχουμε όλες τις απαντήσεις για να δημιουργούμε όμορφες και υγιείς σχέσεις. Κι αυτό είναι πραγματικά απελευθερωτικό.