Το 1998, στο συνέδριο της Ένωσης για την Επιστημονική Μελέτη της Συνείδησης (Association for the Scientific Study of Consciousness/ASSC), ο νευροεπιστήμονας Christof Koch έβαλε ένα στοίχημα με τον φιλόσοφο David Chalmers: μέχρι το 2023, η επιστήμη θα ήταν σε θέση να εξηγήσει πώς το σύστημα -θα μπορούσαμε να το πούμε και «κουβάρι»- των νευρώνων του εγκεφάλου δημιουργεί αυτό που ονομάζουμε συνείδηση. Ο νικητής θα έπαιρνε ένα κιβώτιο κρασί (όντως).

Ο Koch ήταν καθηγητής γνωστικής βιολογίας, ο οποίος συνέβαλε στην πρωτοποριακή μηχανιστική μελέτη των «νευρωνικών συσχετίσεων της συνείδησης», η οποία χαρτογραφεί τη σχέση μεταξύ της εγκεφαλικής δραστηριότητας και των υποκειμενικών εμπειριών. Πίστευε ότι η ανθρώπινη συνείδηση ήταν θεμελιωδώς μετρήσιμη και ότι ήταν μόνο θέμα χρόνου να προσδιορίσει η επιστήμη τον τρόπο με τον οποίο προέκυπτε στον εγκέφαλο.

Ο Chalmers ήταν φιλόσοφος και γνωστικός επιστήμονας, ο οποίος ήταν επιφυλακτικός ως προς το ότι η επιστήμη θα ήταν σε θέση να βρει και να αναπτύξει «γέφυρες» μεταξύ των νευρωνικών συσχετισμών στον εγκέφαλο και της υποκειμενικής εμπειρίας της συνείδησης.

Στο 26ο συνέδριο της ASSC το περασμένο Σαββατοκύριακο, 25 χρόνια μετά το αρχικό στοίχημα, ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα: ο Koch έχασε. Παρά τις πολύχρονες επιστημονικές προσπάθειες -μια περίοδο κατά την οποία η επιστήμη της συνείδησης μετατοπίστηκε από το περιθώριο σε έναν κυρίαρχο, έγκριτο, ακόμη και συναρπαστικό τομέα μελέτης- εξακολουθούμε να μην μπορούμε να πούμε πώς ή γιατί προκύπτει η εμπειρία της συνείδησης.

Το πρόβλημα με τον Γαλιλαίο

Αν και η δυτική επιστήμη της συνείδησης εξελίχθηκε σε ένα αξιόπιστο πεδίο τις τελευταίες δεκαετίες, μέρος του λόγου για τον οποίο οι απαντήσεις παραμένουν τόσο δύσκολα αντιληπτές μπορεί να βρίσκεται θαμμένο στη βαθιά δομή της ίδιας της επιστημονικής έρευνας, που φτάνει πίσω στο 1600.

Ο Ιταλός αστρονόμος Γαλιλαίος Γαλιλέι πιστώνεται ευρέως με την εφεύρεση της επιστημονικής μεθόδου. Όπως αφηγείται ο φιλόσοφος Philip Goff στο βιβλίο του “Galileo’s Error” του 2019, προκειμένου να επισημοποιήσει τη μελέτη αντικειμενικών ιδιοτήτων όπως το μέγεθος, το σχήμα, η θέση και η κίνηση, ο Γαλιλαίος απέκλεισε τον πιο ασαφή τομέα των συνειδητών εμπειριών. Το σύγχρονο επιστημονικό εγχείρημα στο οποίο βοήθησε να δημιουργηθεί είναι μια μελέτη του σύμπαντος χωρίς αυτό που ο Γαλιλαίος ονόμαζε «ψυχή» και αυτό που σήμερα θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «αισθητηριακές ιδιότητες», το gestalt [σ.σ. στα γερμανικά σημαίνει «ενιαίο σύνολο», αρχές που επινοήθηκαν το 1920 από τους ψυχολόγους Max Wertheimer, Kurt Koffka και Wolfgang Kohler] της συνείδησης -με το οποίο ήρθαμε, ίσως για πρώτη φορά, σε επαφή μέσω του Κωνσταντέν (Κωνσταντίνος Τζούμας) στους Απαράδεκτους. Η επιστημονική μέθοδος μπορεί να εξηγήσει την ηλεκτρική δραστηριότητα που «σπινθηροβολεί» στον εγκέφαλο όταν βουτάμε σε μια παγωμένη λίμνη, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί συνοδεύεται από μια υποκειμενική εμπειρία αναζωογόνησης.

«Το λάθος του Γαλιλαίου ήταν ότι μας δέσμευσε σε μια θεωρία της φύσης που συνεπαγόταν ότι η συνείδηση ήταν ουσιαστικά και αναπόφευκτα μυστηριώδης», γράφει ο Goff.

Με άλλα λόγια, η επιστημονική μέθοδος του Γαλιλαίου απαιτούσε την απομόνωση της μελέτης της ίδιας της συνείδησης, και γι’ αυτό ίσως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ακόμη και αιώνες αργότερα, οι επιστήμονες εξακολουθούν να δυσκολεύονται να την εξηγήσουν.

Νέα μονοπάτια στην επιστήμη της συνείδησης

Καθώς περνούσαν τα χρόνια, ο Chalmers και ο Koch ξέχασαν το στοίχημά τους, αλλά το 2018, ο επιστημονικός δημοσιογράφος Per Snaprud επανέφερε την προσοχή τους σε αυτό. Λίγα χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο ενός πρότζεκτ ύψους 20 εκατομμυρίων δολαρίων που υποστηρίχθηκε από το Παγκόσμιο Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Templeton, σχεδιάστηκε μια σειρά από «αντίπαλα πειράματα» για να τεθούν αντιμέτωπες μεταξύ τους οι θεωρίες της συνείδησης, συμπεριλαμβανομένης της θεωρίας του παγκόσμιου χώρου εργασίας (Global Workspace Theory/GWT) και της ολοκληρωμένης θεωρίας της πληροφορίας (Integrated Information Theory/IIT).

Η GWT φαντάζεται τη συνείδηση ως «θέατρο»: Ο εγκέφαλος κατοικείται από ένα πλήθος τοπικών ροών πληροφορίας, αλλά μόνο ό,τι μεταδίδεται σε όλο το πλήθος, δηλαδή ανεβαίνει στη σκηνή, γίνεται συνειδητό. Η IIT ταυτίζει τη συνείδηση με την ολοκληρωμένη πληροφορία, που αντιπροσωπεύεται από το ελληνικό γράμμα «Φ» (phi). Όσο περισσότερο «Φ» διοχετεύεται στον εγκέφαλο, τόσο περισσότερη συνείδηση.

Τα πρώτα ευρήματα από εκείνο το πρότζεκτ, που συνέκρινε την GWT και την IIT, παρουσιάστηκαν στο πρόσφατο συνέδριο ASSC και τελικά χρησιμοποιήθηκαν για να διευθετηθεί το στοίχημα Koch-Chalmers. Έξι ανεξάρτητα εργαστήρια ακολούθησαν ένα κοινό πρωτόκολλο σχεδιασμένο να ελέγξει πόσο καλά κάθε θεωρία μπορούσε να προβλέψει την εγκεφαλική δραστηριότητα. Η IIT τα πήγε ελαφρώς καλύτερα από την GWT, αλλά καμία από τις δύο δεν έκανε απολύτως ακριβείς προβλέψεις. Αυτή η αβεβαιότητα ήταν αρκετή για να καταστήσει τον Chalmers νικητή και έτσι οι ερευνητές καλέστηκαν να επανεξετάσουν τις θεωρίες τους ή να ανακαλύψουν νέες.

Η προτιμώμενη λύση του Goff είναι να επανεισάγει τη συνείδηση στην κατανόηση της φύσης μέσω μιας κοσμικής εκδοχής του πανψυχισμού, της θεωρίας ότι η συνείδηση είναι ένα θεμελιώδες και πανταχού παρόν στοιχείο του φυσικού κόσμου. Κατά την άποψη αυτή, οι φυσικές επιστήμες (βλ. Γαλιλαίος) περιγράφουν την ύλη στην εξωτερική της μορφή. Η συνείδηση είναι επίσης μια ιδιότητα της ύλης, αλλά αφορά την ύλη όπως αυτή βιώνεται εσωτερικά.

Εν τω μεταξύ, ο Karl Friston, ίσως ο μεγαλύτερος εν ζωή νευροεπιστήμονας στον κόσμο, έχει μια ιδέα που ονομάζεται «αρχή της ελεύθερης ενέργειας». Απογυμνωμένη από όλα τα μαθηματικά, υποδηλώνει ότι η συμπεριφορά όλων των ζωντανών συστημάτων ακολουθεί μία και μόνη αρχή: Για να παραμείνουν ζωντανά, προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τη διαφορά μεταξύ των προσδοκιών τους και των εισερχόμενων αισθητηριακών εισροών. Σε αυτό το μοντέλο, οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι ελαχιστοποιούν την έκπληξη δημιουργώντας εσωτερικά μοντέλα που προβλέπουν τον εξωτερικό κόσμο. Εδώ, η συνείδηση είναι η εμπειρία ενός εσωτερικού παραγωγικού μοντέλου, αρκετά σύνθετου ώστε να φαντάζεται καταστάσεις του κόσμου που δεν έχουν ακόμη συμβεί.

Η διαδικασία με την οποία οι εγκέφαλοι δημιουργούν αυτά τα εσωτερικά μοντέλα έχει μια δική της θεωρία, γνωστή ως «προγνωστική επεξεργασία», που ίσως συνδέεται περισσότερο με τον φιλόσοφο Andy Clarck. Για να αντιληφθείτε την αυτή την προσέγγιση, σκεφτείτε τι συμβαίνει κατά τη διάρκεια ενός ονείρου. Ενώ είμαστε ξαπλωμένοι στο κρεβάτι, με κλειστά μάτια σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, εντελώς ακίνητοι, ο εγκέφαλός μας δημιουργεί έναν πλούσιο εσωτερικό ονειρικό κόσμο που μοιάζει απόλυτα πειστικός. Η προγνωστική επεξεργασία, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι το ίδιο πράγμα συμβαίνει και κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης της συνείδησης, με μερικές επιφυλάξεις.

Artwork: Sina Bojor

Με άλλα λόγια, το είδος του κόσμου που βιώνετε όταν είστε ξύπνιοι είναι βασικά το ίδιο είδος κόσμου που βιώνετε σε ένα όνειρο: μια παραίσθηση. Η διαφορά είναι ότι ο εγκέφαλός μας συγκρίνει συνεχώς τις παραισθήσεις μας στην εγρήγορση με τις αισθητηριακές εισροές που λαμβάνει από εξωτερικούς παράγοντες, τελειοποιώντας το όνειρο στην εγρήγορση ώστε να το κρατούν σε συμφωνία με αυτό που τα εισερχόμενα αισθητηριακά δεδομένα υποδηλώνουν ότι συμβαίνει πέρα από το σώμα μας. Αυτό εννοεί ο νευροεπιστήμονας Anil Seth όταν αποκαλεί τη συνείδηση «ελεγχόμενη ψευδαίσθηση».

Τα ζωντανά συστήματα θέλουν να ελαχιστοποιούν τις εκπλήξεις, και τα μοντέλα πρόβλεψης βοηθούν τα όντα με εγκέφαλο να το κάνουν αυτό. Αλλά τι μας δίνει αυτή την αίσθηση της συνείδησης; Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί ορισμένες καταστάσεις συνείδησης μοιάζουν τόσο πλούσιες και ζωντανές ενώ άλλες τόσο θλιβερές; Μια ενδιαφέρουσα ιδέα που αιωρείται στην επιστήμη της συνείδησης είναι η θεωρία της «συμμετρίας της αξίας» (Symmetry Theory of Valence/STV), η οποία αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από τον φιλόσοφο Michael Johnson και τους συνεργάτες του στο Qualia Research Institute (QRI), ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα που επικεντρώνεται στην επιστήμη της συνείδησης.

Το STV ξεκινά με την ιδέα ότι μπορούμε να αντιστοιχήσουμε κάθε κατάσταση συνείδησης σε μια τέλεια μαθηματική αναπαράσταση, σαν μια μοναδική αντικειμενική υπογραφή για κάθε υποκειμενική κατάσταση. Στη συνέχεια, ισχυρίζεται ότι η αξία, ή το θετικό/αρνητικό συναίσθημα κάθε δεδομένης κατάστασης συνείδησης, εξαρτάται από τη συμμετρία αυτής της αναπαράστασης. Στην πράξη, βασιζόμενοι στο έργο του νευροεπιστήμονα Selen Atasoy, χρησιμοποιούν την υποκείμενη νευρική δραστηριότητα ως αυτή την αναπαράσταση.

Κάθε συνειδητή κατάσταση έχει μια σχετική «ορχήστρα» νευρωνικής δραστηριότητας που δημιουργεί αρμονικά μοτίβα σε ολόκληρο τον εγκέφαλο. Ο συνιδρυτής του QRI, Andrés Gómez Emilsson, βρήκε πώς να αποσυνθέσει αυτή τη δραστηριότητα με τρόπο που να αποκρυπτογραφεί πόση «συμφωνία» υπάρχει στις αρμονικές του εγκεφάλου, η οποία λειτουργεί ως υποκατάστατο της συμμετρίας. Όσο περισσότερη συμμετρία στον εγκέφαλο, τόσο πιο θετική είναι η εμπειρία. Αντιστρόφως, όσο περισσότερη ασυμφωνία και λιγότερη συμμετρία, τόσο πιο αρνητική είναι η εμπειρία. Αν και το STV δεν έχει λάβει μεγάλη προσοχή από την επικρατούσα τάση, οι ιδέες του αρχίζουν να παρουσιάζονται σε αναφορές και σε έγγραφα που πρωτοστατούν στην επιστήμη της συνείδησης.

Έτσι, έχουμε έναν αυξανόμενο αστερισμό σχετικών θεωριών, αν και, όπως υποδηλώνει το αποτέλεσμα του στοιχήματος Koch-Chalmers, εξακολουθούμε να στερούμαστε μιας οριστικής, έστω διαψεύσιμης, εξήγησης.

Αναζητώντας μια ενιαία θεωρία

Παρ’ όλα αυτά, ορισμένοι νευροεπιστήμονες υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε λίγο πριν από την εμφάνιση μιας θεωρίας της συνείδησης, αντίστοιχη με εκείνη που έζησαν οι άνθρωποι την εποχή λίγο πριν από τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Αυτό χαρακτηρίζει το σημερινό πεδίο της επιστήμης ως προ-παραδειγματικό, ένας όρος που αναπτύχθηκε από τον φιλόσοφο της επιστήμης Thomas Kuhn για να περιγράψει μια «ανώριμη» επιστήμη όπου οι ανταγωνιστικές σχολές σκέψης δεν μοιράζονται την ίδια βασική κατανόηση του αντικειμένου τους. Τα πάντα, από τις μεθοδολογίες έως τη μεταφυσική, μπορεί να διαφέρουν σε μια προ-παραδειγματική επιστήμη της συνείδησης.

Τελικά, σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο επιστημονικός τομέας θα μπορούσε να συσπειρωθεί γύρω από μια ενιαία θεωρία και έτσι θα γινόταν το πρώτο πραγματικό βήμα της επιστήμης της συνείδησης. Αυτή είναι η άποψη που συνεχίζει να υποστηρίζει ο Koch -παρά το γεγονός ότι έχει χάσει ένα κιβώτιο καλό πορτογαλικό κρασί σε στοίχημα. Στο πρόσφατο συνέδριο της ASSC το διπλασίασε, ανανεώνοντας το στοίχημα σε ένα βάθος 25 ετών. Ο Chalmers, επίσης, αναφέρει πρόοδο σχετικά με το θέμα, λέγοντας στο Nature ότι το πρόβλημα της συνείδησης «έχει σταδιακά μετατραπεί, αν όχι σε ένα “επιστημονικό” μυστήριο, τουλάχιστον σε ένα που μπορούμε να πιάσουμε μερικώς επιστημονικά».

Αλλά δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι κάποια κρίσιμη μάζα συσχετίσεων μεταξύ εγκεφαλικών καταστάσεων και συναισθημάτων μπορεί ποτέ να μας πει πώς ή γιατί συμβαίνει η συνείδηση. Ο Chalmers υποψιάζεται ότι κατά την ολοκλήρωση του ανανεωμένου στοιχήματός τους το 2048, παρά την πρόοδο που είναι βέβαιο ότι θα παρατηρηθεί, το μυστήριο της συνείδησης μπορεί να παραμείνει το ίδιο αινιγματικό.

«Η συνείδηση σε εγρήγορση είναι μια πολύ χρήσιμη και, στις περισσότερες περιπτώσεις, μια απαραίτητη κατάσταση του νου -αλλά δεν είναι σε καμία περίπτωση η μόνη μορφή συνείδησης, ούτε σε όλες τις περιστάσεις η καλύτερη. Στο βαθμό που υπερβαίνει τον συνηθισμένο εαυτό του και τον συνηθισμένο τρόπο συνειδητοποίησής του, ο μυστικιστής είναι σε θέση να διευρύνει την όρασή του, να κοιτάξει βαθύτερα στο ανεξιχνίαστο θαύμα της ύπαρξης.

Η μυστικιστική εμπειρία είναι διπλά πολύτιμη -είναι πολύτιμη επειδή δίνει στον άνθρωπο που τη βιώνει μια καλύτερη κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου και επειδή μπορεί να τον βοηθήσει να ζήσει μια λιγότερο εγωκεντρική και πιο δημιουργική ζωή» – Aldous Huxley, από το βιβλίο “Moksha: Writings on Psychedelics & the Visionary Experience”

Με πληροφορίες από το Vox, Nature, Science Alert, The Debrief