Τα προσπερνάτε καθημερινά στη διαδρομή για τη δουλειά ή τη σχολή σας και πιθανότητα να μην τα έχετε καν προσέξει. Μεταλλικές μπάρες που χωρίζουν τα δημόσια παγκάκια. Ίσως μικροσκοπικά καρφιά που προεξέχουν από ένα κιγκλίδωμα ή στην επιφάνεια ενός τοίχου. Αυτά είναι παραδείγματα μιας μορφής πολεοδομικού σχεδιασμού που έχουν ονομαστεί «εχθρική αρχιτεκτονική».

Ο όρος «εχθρική αρχιτεκτονική» συνδέεται συχνά με τα καρφιά κατά των αστέγων που ενσωματώνονται σε επίπεδες επιφάνειες, κάτω από γέφυρες ή στις εισόδους των πολυκατοικιών ή σε προστατευμένους χώρους κτιρίων, για να κάνουν τον ύπνο άβολο και απρόσιτο για τους ανθρώπους που κοιμούνται στο δρόμο. Αλλά αυτό επεκτείνεται και σε άλλα μέτρα, όπως παγκάκια με χειρολαβές που τοποθετούνται μεταξύ των μεμονωμένων καθισμάτων, αντιολισθητικές λεπίδες και πτερύγια που εισάγονται σε χαμηλούς τοίχους και προβολείς με ανίχνευση κίνησης.

Αυτά τα επιθετικά μέτρα αποτελούν μέρος της στρατηγικής του αστικού σχεδιασμού που χρησιμοποιεί στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος για να περιορίσει συμπεριφορές που θεωρούνται «αντικοινωνικές». Ενώ ορισμένοι υποστηρίζουν ότι είναι μια απαραίτητη τακτική για θέματα όπως η πρόληψη της εγκληματικότητας, άλλοι λένε ότι στοχεύει συστηματικά τους ευάλωτους που η επιβίωσή τους βασίζεται στο δημόσιο χώρο.

Το πρόβλημα με την εχθρική αρχιτεκτονική, και η πηγή της αρνητικά συνυφασμένης ονομασίας της, προέρχονται από τον αντίκτυπό της στην κοινότητα των αστέγων που ζουν στα αστικά κέντρα. Αυτός ο τύπος αρχιτεκτονικής στοχεύει στους ανθρώπους εκείνους που συχνά αναζητούν χώρους για να κοιμηθούν ή να ξεκουραστούν δημόσια, περιορίζοντας σκόπιμα την πρόσβαση αυτών των ατόμων σε μια περιοχή. Ένας συνηθισμένος τύπος εχθρικής αρχιτεκτονικής είναι τα καρφιά που ενσωματώνονται σε επίπεδες επιφάνειες για να κάνουν τον ύπνο των αστέγων δύσκολο, άβολο και ανέφικτο. Ωστόσο, αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα από τα πολλά στην ελληνική πραγματικότητα που θέτουν μια ήδη περιθωριοποιημένη ομάδα σε δυσμενή θέση.

Ουσιαστικά είναι μια μέθοδος αστικού σχεδιασμού που γενικά αποθαρρύνει τη χρήση χώρων από οποιονδήποτε άλλο τρόπο εκτός από την πρόθεση του ιδιοκτήτη. Ενώ με μια πρώτη ματιά αυτό το είδος σχεδιασμού χώρων μπορεί να φαίνεται λογικό, από πίσω κρύβει ένα βαθιά ριζωμένο μίσος.

Ίσως να θυμάστε το σάλο που είχε προκληθεί πριν από μερικούς μήνες όταν ήρθε στη δημοσιότητα το e-mail διευθύντριας –γνωστής αλυσίδας καταστημάτων που βρίσκεται στο κέντρο στης Αθήνας- με το οποίο καλούσε τον διαχειριστή του κτηρίου, να αποτρέπει τους άστεγους να κοιμούνται έξω από το κτήριο. Ανέφερε επίσης ότι προχώρησε στο βρέξιμο της μοκέτας έξω από το κατάστημα ώστε να τους αποτρέψει να κοιμούνται εκεί, αλλά αυτοί παρέμειναν στο σημείο. Και συνέχισε ενημερώνοντας ότι ότι σε επόμενη φάση, θα ενεργοποιήσει και τη σειρήνα.

Επίσης θυμάμαι να περπατάω κατά την περίοδο των Χριστουγέννων στο Μοναστηράκι επί της οδού Ερμού στη στοά έξω από γνωστό παιχνιδάδικο όπου στο σημείο κοιμούνται πάρα πολλοί άστεγοι -ειδικά τους κρύους μήνες του Χειμώνα- κι ενώ ήταν 2 το βράδυ, τα ηχεία έξω από το κατάστημα έπαιζαν χριστουγεννιάτικα τραγούδια στη διαπασών -σε σημείο που σε κούφαιναν. Και σκεφτηκα, «πόσο βασανιστικό θα είναι για τους ανθρώπους αυτούς που προσπαθούσαν να κοιμηθούν». Σίγουρα, αντιλαμβάνομαι ότι δεν είναι ό,τι καλύτερο για τους μαγαζάτορες και την εμπορική τους δραστηριότητα η παρουσία των άστεγων έξω από το μαγαζί τους, ωστόσο, οι ανθρωποφαφικές αυτές πρακτικές δεν μπορεί να αποτελούν τη λύση του προβλήματος.

Και βέβαια, οι άνθρωποι που ζουν στο δρόμο δεν βάλλονται μόνο από την ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά και τη δημόσια. Όπου σε ένα κοινωνικό κράτος ως «ευάλωτοι» θα έπρεπε να προστατευτούν, αντί αυτού, διώκονται και η ζωή τους γίνεται ακόμα πιο οδυνηρή απ’όσο είναι ήδη.

‘Ένα σώμα φτωχό με μηδέν κεφάλαιο προσωπικό ή οικονομικό που ένα σώμα ισχυρό οικονομικά και βιολογικά το εξοντώνει κατά βούληση με ορούς αντικοινωνικούς. Αντί να αντιμετωπίζεται ως «θύμα» με τον παραδοσιακό τρόπο, θεωρείται ότι ακόμα και σε αυτό το σημείο προλεταριοποίησης «απειλεί» το κυρίαρχο σώμα μόνο και μόνο επειδή υπάρχει. Δεν μπορεί καν να υπάρξει μέσα στην κοινωνία, πρέπει να εξοντωθεί. Δηλαδή ακόμα και το πιο προλεταριοποιημένο σώμα δεν έχει θέση σ ‘αυτήν την κοινωνία ακόμα κι ως τέτοιο, ως σώμα εκμετάλλευσης. Δηλαδή, το άκρον άωτον και η φυσική κατάληξη της απολυτής εκμετάλλευσης δεν είναι η μεγιστοποίηση της εκμεταλλεύσιμης ζωής, αλλά η ελαχιστοποίηση κι ο αφανισμός της.

Μια εχθρική εξαγορά

Οι όροι αμυντική αρχιτεκτονική και εχθρική αρχιτεκτονική έχουν μιλιταριστικό ύφος και υπονοούν την ύπαρξη πολέμου κατά της «μη προβλεπόμενης χρήσης τους». Ο πολεοδομικός σχεδιασμός έχει μεγάλη σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα, και κατά έναν ειρωνικό τρόπο σε μια οικονομία σαν την ελληνική η οποία βασίζεται στη βιομηχανία φιλοξενίας και τουρισμού, οι λιγότερο προνομοιούχοι πληθυσμοί αντιμετωπίζονται με έναν εντελώς αφιλόξενο τρόπο. Είναι οδυνηρό να βλέπεις τον δημόσιο χώρο σχεδιασμένο έτσι ώστε να εμποδίζει τη χρήση και την άνεση ορισμένων ανθρώπων.

Ενώ αυτού του είδους οι τακτικές εχθρικής αρχιτεκτονικής είναι κυρίως αντιδραστικές, αρχίζουν επίσης να γίνονται πιο προμελετημένες και επικεντρώνονται ιδίως στους νέους και τους άστεγους. Αυτό οδηγεί την εχθρική αρχιτεκτονική σε ένα νέο άκρο, όπου οι σχεδιασμοί γίνονται σκόπιμα με στόχο να δημιουργηθεί ένα λιγότερο άνετο περιβάλλον για το κοινό. Όπου ουσιαστικά με μια προληπτική λειτουργία η πλειονότητα του κοινού στερείται την άνεση λόγω ανησυχιών σχετικά με συμπεριφορές και καταστάσεις που μπορεί να συμβούν.

Η πρόληψη αυτή πέρα από τους άστεγους συμπεριλαμβάνει φυσικά και τους νέους, που αντιμετωπίζονται ως δυνητικά παραβάτες, με την αντίστοιχη εχθρική αρχιτεκτονική να εφαρμόζεται σε διάφορα σημεία του δημόσιου χώρου, όπως παγκάκια, πλατείες και πάρκα όπου συχνάζουν παρέες νεολαίων, υποκουλτούρες και σκέϊτερς.

Η προοπτική τους επικεντρώνεται στην ενεργή πρόληψη του εγκλήματος μέσω της επιτήρησης, του ελέγχου πρόσβασης και της εδαφικής επιβολής. Αυτή είναι μια πολύ διαφορετική προοπτική από τον τρόπο με τον οποίο οι αρχιτέκτονες, οι αστικοί σχεδιαστές και οι αρχιτέκτονες τοπίου προσεγγίζουν τον δημόσιο χώρο από την άποψη της ισότητας και της συμμετοχής στα κοινά.

Επιπλέον, σε ορισμένες πολυκατοικίες και σπίτια, τοποθετούν καρφιά στα πεζούλια, στα παράθυρα, ή ακόμα και στα δέντρα για να εμποδίζουν τα πουλιά να προσγειωθούν. Πόσο μακριά θα φτάσει αυτή η εχθρική αρχιτεκτονική; Πρώτα οι άλλοι άνθρωποι και τώρα ακόμη και τα ζώα δεν μπορούν να απολαμβάνουν τους δημόσιους χώρους.

Δημόσιος χώρος για τους λίγους

Ακόμη και αν ο στόχος της εγκατάστασης εχθρικής αρχιτεκτονικής στον δημόσιο χώρο είναι ο έλεγχος του εγκλήματος ή της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, οι επιπτώσεις είναι εκτεταμένες και θα μπορούσαν να αντισταθμίσουν τα όποια «οφέλη» που μπορεί να βρίσκουν ορισμένοι. Πάρτε, για παράδειγμα, τα παγκάκια στα οποία δεν μπορείτε ακριβώς να καθίσετε ή να βολευτείτε. Σίγουρα, οι άνθρωποι δεν μπορούν να κοιμηθούν πάνω τους, αλλά ούτε οι ηλικιωμένοι, οι αδύναμοι, τα άτομα με αναπηρία, οι έγκυες γυναίκες ή τα παιδιά μπορούν πραγματικά να καθίσουν.

Οι επιπτώσεις είναι πολύ ευρύτερες από τον περιορισμό της χρήσης του δημόσιου χώρου από τους ανθρώπους που κοιμούνται στο δρόμο, και έτσι προκύπτει ένα πιο σημαντικό ζήτημα ισότητας, με αποτέλεσμα η εχθρική αρχιτεκτονική να αποσπά επίσης την ευθύνη από την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών των κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων, όπως οι άστεγοι.

Η εγκατάσταση εχθρικής αρχιτεκτονικής είναι μια τακτική που ουσιαστικά ανακοινώνει ότι «αυτό δεν είναι δικό μας πρόβλημα». Μια λογική που όταν πολλαπλασιάζεται, αναδύεται μια κοινωνία που θεωρεί ότι μερικά από τα μεγαλύτερά της προβλήματα πρέπει να τα λύσει κάποιος άλλος.

Για την υπεράσπιση του δημόσιου χώρου

Η εχθρική αρχιτεκτονική είναι το αντίθετο από αυτό που θα έπρεπε να είναι ο δημόσιος χώρος. Το νόημα του δημόσιου είναι για το σύνολο, και πρέπει να είναι εγγενώς περιεκτικός ως όρος. Αλλά όταν εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο ο δημόσιος χώρος διαμεσολαβείται με την εχθρική αρχιτεκτονική, μπορούμε να δούμε ότι οι συστηματικοί αποκλεισμοί υποδηλώνουν ότι κάποιοι άνθρωποι θεωρούνται μέλη του κοινού και κάποιοι άλλοι όχι.

Πρέπει και οφείλουμε να υπερασπιστούμε την έννοια του δημόσιου χώρου, να αμφισβητήσουμε τον καταμερισμό της κοινωνίας μας καθ’αυτόν τον τρόπο, γιατί όπως αναφέρθηκε στο παρόν άρθρο, η εχθρική αρχιτεκτονική αποτελεί μια εσωτερική γραμμή διαίρεσης που ενώ ξεκινάει από τους ανθρώπους που είναι κοινωνικά περιθωριοποιημένοι -τους άστεγους, έχει επιπτώσεις σε ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού – νέους, συνταξιούχους και αδύναμους. Οι αρχιτέκτονες, οι πολεοδόμοι και οι αρχιτέκτονες τοπίου μπορούν να εξαναγκάσουν μια θετική αλλαγή μέσω του σχεδιασμού που θα βασίζεται στην κοινωνική, φροντιστική ανθρώπινη συμπεριφορά και θα συμπεριλαμβάνει το σύνολο της κοινωνίας χωρίς να αποκλείει κανέναν.

Η απλή ύπαρξη δεν είναι κάτι που πρέπει να τιμωρείται – με τη δημιουργία αυτής της εχθρικής αρχιτεκτονικής και την αποστολή του μηνύματος ότι οι άστεγοι πληθυσμοί δεν μπορούν να υπάρχουν εδώ, απλώς βάζουμε ένα μεγάλο κακοφτιαγμένο τσιρότο πάνω από το πραγματικό πρόβλημα των αστέγων στη χώρα μας.