Νομίζω ότι αν κατάφερε κάτι ο Ρομέν Γαβράς με την τελευταία του ταινία είναι να συζητάνε όλοι, ίσως ακόμη κι αυτοί που δεν την έχουν δει, την τελευταία της σκηνή. Η τελική σεκάνς του φιλμ “Athena” είναι αλήθεια ότι είναι εκείνη που προκάλεσε τις πιο έντονες αντιπαραθέσεις. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Γαβράς καταδεικνύει με όση περισσότερη σαφήνεια γίνεται ως πηγή του Κακού την ακροδεξιά -σημαντικός ο συγχρονισμός με την επικράτηση ακροδεξιών κομμάτων σε Σουηδία και Ιταλία- άλλοι ότι τελικά το μόνο που κάνει είναι να «ξεπλένει» την κρατική βία που εκφράζεται δια μέσου της αστυνομίας. Κατά τη γνώμη μου ο Ρομέν Γαβράς κάνει και τα δύο, και μάλιστα τόσο επιδερμικά που σχεδόν δεν αξίζει να ασχοληθείς. Αλλά θα ασχοληθείς γιατί όταν ένα έργο απευθύνεται σε εκατομμύρια κόσμου μέσω της πιο δημοφιλούς παγκοσμίως πλατφόρμας, δηλαδή του Netfix, χρειάζεται τουλάχιστον αντίλογος.
Κάποιος που δεν έχει δει την ταινία θα μπορούσε εύλογα να πει «μα καλά πώς γίνεται να συμβαίνουν και τα δύο ταυτόχρονα»; Και λέω εύλογα γιατί ως γνωστόν δεν αποτελεί έκπληξη για κανέναν η ύπαρξη στιβαρών ακροδεξιών θυλάκων μέσα στους κόλπους της αστυνομίας, και εντός Ελλάδος και εκτός.
Πιο συγκεκριμένα στις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές και ευρωεκλογές τον Μάιο του 2014, δηλαδή λιγότερο από ένα χρόνο μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, το ποσοστό των αστυνομικών που ψήφισαν Χρυσή Αυγή άγγιξε το 50%. Οι σχέσεις ελληνικής αστυνομίας και Χρυσής Αυγής έχουν καταγραφεί και σε σειρά τηλεφωνικών συνομιλιών μεταξύ μελών της οργάνωσης, όπως στις 21 Σεπτεμβρίου 2013, τρεις ημέρες μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, όταν μέλος έλεγε σε συνομιλητή του: «Η μισή Αστυνομία, ρε, είναι δική μας. Και όταν θα έλθει η ώρα, θα τους γα…σει από μέσα. Έχουν σαπίσει από μέσα και δεν το ξέρουν. Έχουν τη Λερναία Ύδρα, έχουν τον Δούρειο Ίππο μέσα τους και δεν το έχουν καταλάβει…».
Είναι μόνο ελληνικό το φαινόμενο και γι’ αυτό ο Ρομέν Γαβράς, παρά τις ελληνικές του ρίζες και τον τίτλο που διάλεξε για την ταινία του -παρότι διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου στο Παρίσι- το αγνοεί; Σαφώς και όχι. Σύμφωνα με εκτενές ρεπορτάζ που δημοσιεύθηκε στο Nature τον Σεπτέμβριο του 2019 και αφορούσε τα στατιστικά στοιχεία στις ΗΠΑ «αν και περισσότεροι λευκοί πυροβολούνται από αστυνομικούς συνολικά, άτομα από μειονοτικές εθνοτικές ομάδες πυροβολούνται με υψηλότερα ποσοστά ανά πληθυσμό. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο του 2019 κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ένας μαύρος έχει 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες από έναν λευκό να σκοτωθεί από την αστυνομία κατά τη διάρκεια της ζωής του».
Τι γίνεται στη Γαλλία, που αποτελεί τη βάση του Ρομέν Γαβρά και τον τόπο που οδηγείται σε εμφύλιο πόλεμο ο οποίος ξεκινά από συγκρούσεις μεταξύ μεταναστών και αστυνομικών σύμφωνα με το σενάριο της ταινίας του; Στις αρχές του Ιουνίου, δηλαδή λίγες ημέρες πριν τη διεξαγωγή των γαλλικών εκλογών, αστυνομικός πυροβόλησε και σκότωσε τον οδηγό ενός αυτοκινήτου όταν αυτός δεν σταμάτησε σε σήμα που του έκανε αντιθέτως ανέπτυξε ταχύτητα εναντίον του. Ο ηγέτης της αριστερής συμμαχίας Ζαν Λυκ Μελανσόν δήλωσε σχετικά «Εφόσον με ψηφίσετε θα αλλάξω το δόγμα που διέπει τη χρήση βίας από την αστυνομία στη χώρα μας» για να λάβει αμέσως απάντηση απ’ την ακροδεξιά Μαρίν Λε Πεν ότι «(ο Μελανσόν) είναι πάντα στο πλευρό των κακοποιών, των εγκληματιών. Δεν είναι ποτέ στο πλευρό των δυνάμεων ασφαλείας».
Ο ίδιος ο Ρομέν Γαβράς δήλωσε ότι με το φινάλε της ταινίας ήθελε να υπογραμμίσει ότι πολλές φορές οι πόλεμοι στην ιστορία της ανθρωπότητας ξεκινούν από ένα ψέμα και αναφέρει, μεταξύ άλλων, ως παράδειγμα τον Τρωικό Πόλεμο και τον ισχυρισμό του Κόλιν Πάουελ για ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ. Σε αυτό ο Γαβράς, δεν έχει άδικο. Απλώς δεν καταλαβαίνω γιατί επιλέγει να παρουσιάσει ως ψέμα κάτι που δυστυχώς είναι αλήθεια και γι’αυτό έχει οδηγήσει στο κοινωνικό αίτημα τόσο της εξυγίανσης της αστυνομίας όσο και της μείωσης της χρηματοδότησης της και της επένδυσης στις κοινότητες των πολιτών. Στην τελική από πού επιλέγεις να σταθείς και να δεις τα πράγματα μετράει περισσότερο από το τι (πιστεύεις πως) λες.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό το πρόβλημα. Η γενική και αόριστη τοποθέτηση «το Κακό είναι η ακροδεξιά» χωρίς καμία προσπάθεια εμβάθυνσης και αναζήτησης των αιτίων τι ακριβώς προσφέρει; Σε μια Ευρώπη που οι μισοί κοιτούν αποσβολωμένοι την άνοδο των μεταφασιστικών (και όχι πια νεοφασιστικών) πολιτικών οργανώσεων και οι άλλοι μισοί (;) τα φέρνουν στην εξουσία θα περίμενε κανείς από έναν νέο άνθρωπο και σκηνοθέτη που τον αφορούν οι underground κουλτούρες και οι μειονότητας μια πιο αποφασιστική και ταυτόχρονα ουσιαστικά φρέσκια ματιά και όχι ένα αναμάσημα αυτού που γνωρίζουμε, περιμένουμε να λειτουργήσει ριζοσπαστικά και όχι ωσάν φιλάνθρωπη κυρία που βοηθά τους πτωχούς διοργανώνοντας επίδειξη μόδας τα έσοδα της οποίας θα πάνε στα συσσίτια. Όταν όντως σε καίει να μιλήσεις για την καταστροφική διάσταση της ακροδεξιάς και του φασισμού δεν αποτυπώνεις τις βίαιες συγκρούσεις σαν επεισόδιο του “Game of Thrones” – γιατί είσαι όντως καταπληκτικός κινηματογραφιστής – ή αν το κάνεις πείσε με γιατί αυτό ήταν τόσο αναγκαίο. Ο Γαβράς είπε ότι δεν τον ενδιέφερε ο ρεαλισμός αυτών των σκηνών, στο δικό μου μυαλό ηχεί ότι το Netflix δεν ενδιαφέρεται για τον ρεαλισμό αυτών των σκηνών ούτε για την πραγματική, κοινωνική διάσταση του θέματος που πραγματεύεται η ταινία, ούτε οι χαρακτήρες (όλοι τους χάρτινοι), ούτε να ειπωθεί κάτι ουσιαστικό. Όμως αυτό σίγουρα δεν είναι πολιτικό σινεμά ακόμη και αν προσπαθούν να μας το περάσουν ως τέτοιο.
Όμως εμένα με καίει. Εμάς μας καίει. Μας καίει ότι οι συνθήκες στην Ευρώπη, στη οποία ζει και ο Γαβράς, θυμίζουν μεσοπόλεμο. Εξωφρενική ακρίβεια, άνοδος ακροδεξιάς και εθνικιστικών κομμάτων, καθεστώτα με σαφή αυταρχικά χαρακτηριστικά, αστυνομική βία. Αυτή το εκρηκτικό μείγμα, αυτή η μολότοφ θα σκάσει πάνω μας. Όπως ακριβώς συμβαίνει στη μοναδική, ίσως, σκηνή της ταινίας, που βγάζει νόημα.
Νομίζω ότι αν κατάφερε κάτι ο Ρομέν Γαβράς με την τελευταία του ταινία είναι να συζητάνε όλοι, ίσως ακόμη κι αυτοί που δεν την έχουν δει, την τελευταία της σκηνή. Η τελική σεκάνς του φιλμ “Athena” είναι αλήθεια ότι είναι εκείνη που προκάλεσε τις πιο έντονες αντιπαραθέσεις. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Γαβράς καταδεικνύει με όση περισσότερη σαφήνεια γίνεται ως πηγή του Κακού την ακροδεξιά -σημαντικός ο συγχρονισμός με την επικράτηση ακροδεξιών κομμάτων σε Σουηδία και Ιταλία- άλλοι ότι τελικά το μόνο που κάνει είναι να «ξεπλένει» την κρατική βία που εκφράζεται δια μέσου της αστυνομίας. Κατά τη γνώμη μου ο Ρομέν Γαβράς κάνει και τα δύο, και μάλιστα τόσο επιδερμικά που σχεδόν δεν αξίζει να ασχοληθείς. Αλλά θα ασχοληθείς γιατί όταν ένα έργο απευθύνεται σε εκατομμύρια κόσμου μέσω της πιο δημοφιλούς παγκοσμίως πλατφόρμας, δηλαδή του Netfix, χρειάζεται τουλάχιστον αντίλογος.
Κάποιος που δεν έχει δει την ταινία θα μπορούσε εύλογα να πει «μα καλά πώς γίνεται να συμβαίνουν και τα δύο ταυτόχρονα»; Και λέω εύλογα γιατί ως γνωστόν δεν αποτελεί έκπληξη για κανέναν η ύπαρξη στιβαρών ακροδεξιών θυλάκων μέσα στους κόλπους της αστυνομίας, και εντός Ελλάδος και εκτός.
Πιο συγκεκριμένα στις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές και ευρωεκλογές τον Μάιο του 2014, δηλαδή λιγότερο από ένα χρόνο μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, το ποσοστό των αστυνομικών που ψήφισαν Χρυσή Αυγή άγγιξε το 50%. Οι σχέσεις ελληνικής αστυνομίας και Χρυσής Αυγής έχουν καταγραφεί και σε σειρά τηλεφωνικών συνομιλιών μεταξύ μελών της οργάνωσης, όπως στις 21 Σεπτεμβρίου 2013, τρεις ημέρες μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, όταν μέλος έλεγε σε συνομιλητή του: «Η μισή Αστυνομία, ρε, είναι δική μας. Και όταν θα έλθει η ώρα, θα τους γα…σει από μέσα. Έχουν σαπίσει από μέσα και δεν το ξέρουν. Έχουν τη Λερναία Ύδρα, έχουν τον Δούρειο Ίππο μέσα τους και δεν το έχουν καταλάβει…».
Είναι μόνο ελληνικό το φαινόμενο και γι’ αυτό ο Ρομέν Γαβράς, παρά τις ελληνικές του ρίζες και τον τίτλο που διάλεξε για την ταινία του -παρότι διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου στο Παρίσι- το αγνοεί; Σαφώς και όχι. Σύμφωνα με εκτενές ρεπορτάζ που δημοσιεύθηκε στο Nature τον Σεπτέμβριο του 2019 και αφορούσε τα στατιστικά στοιχεία στις ΗΠΑ «αν και περισσότεροι λευκοί πυροβολούνται από αστυνομικούς συνολικά, άτομα από μειονοτικές εθνοτικές ομάδες πυροβολούνται με υψηλότερα ποσοστά ανά πληθυσμό. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο του 2019 κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ένας μαύρος έχει 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες από έναν λευκό να σκοτωθεί από την αστυνομία κατά τη διάρκεια της ζωής του».
Τι γίνεται στη Γαλλία, που αποτελεί τη βάση του Ρομέν Γαβρά και τον τόπο που οδηγείται σε εμφύλιο πόλεμο ο οποίος ξεκινά από συγκρούσεις μεταξύ μεταναστών και αστυνομικών σύμφωνα με το σενάριο της ταινίας του; Στις αρχές του Ιουνίου, δηλαδή λίγες ημέρες πριν τη διεξαγωγή των γαλλικών εκλογών, αστυνομικός πυροβόλησε και σκότωσε τον οδηγό ενός αυτοκινήτου όταν αυτός δεν σταμάτησε σε σήμα που του έκανε αντιθέτως ανέπτυξε ταχύτητα εναντίον του. Ο ηγέτης της αριστερής συμμαχίας Ζαν Λυκ Μελανσόν δήλωσε σχετικά «Εφόσον με ψηφίσετε θα αλλάξω το δόγμα που διέπει τη χρήση βίας από την αστυνομία στη χώρα μας» για να λάβει αμέσως απάντηση απ’ την ακροδεξιά Μαρίν Λε Πεν ότι «(ο Μελανσόν) είναι πάντα στο πλευρό των κακοποιών, των εγκληματιών. Δεν είναι ποτέ στο πλευρό των δυνάμεων ασφαλείας».
Ο ίδιος ο Ρομέν Γαβράς δήλωσε ότι με το φινάλε της ταινίας ήθελε να υπογραμμίσει ότι πολλές φορές οι πόλεμοι στην ιστορία της ανθρωπότητας ξεκινούν από ένα ψέμα και αναφέρει, μεταξύ άλλων, ως παράδειγμα τον Τρωικό Πόλεμο και τον ισχυρισμό του Κόλιν Πάουελ για ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ. Σε αυτό ο Γαβράς, δεν έχει άδικο. Απλώς δεν καταλαβαίνω γιατί επιλέγει να παρουσιάσει ως ψέμα κάτι που δυστυχώς είναι αλήθεια και γι’αυτό έχει οδηγήσει στο κοινωνικό αίτημα τόσο της εξυγίανσης της αστυνομίας όσο και της μείωσης της χρηματοδότησης της και της επένδυσης στις κοινότητες των πολιτών. Στην τελική από πού επιλέγεις να σταθείς και να δεις τα πράγματα μετράει περισσότερο από το τι (πιστεύεις πως) λες.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό το πρόβλημα. Η γενική και αόριστη τοποθέτηση «το Κακό είναι η ακροδεξιά» χωρίς καμία προσπάθεια εμβάθυνσης και αναζήτησης των αιτίων τι ακριβώς προσφέρει; Σε μια Ευρώπη που οι μισοί κοιτούν αποσβολωμένοι την άνοδο των μεταφασιστικών (και όχι πια νεοφασιστικών) πολιτικών οργανώσεων και οι άλλοι μισοί (;) τα φέρνουν στην εξουσία θα περίμενε κανείς από έναν νέο άνθρωπο και σκηνοθέτη που τον αφορούν οι underground κουλτούρες και οι μειονότητας μια πιο αποφασιστική και ταυτόχρονα ουσιαστικά φρέσκια ματιά και όχι ένα αναμάσημα αυτού που γνωρίζουμε, περιμένουμε να λειτουργήσει ριζοσπαστικά και όχι ωσάν φιλάνθρωπη κυρία που βοηθά τους πτωχούς διοργανώνοντας επίδειξη μόδας τα έσοδα της οποίας θα πάνε στα συσσίτια. Όταν όντως σε καίει να μιλήσεις για την καταστροφική διάσταση της ακροδεξιάς και του φασισμού δεν αποτυπώνεις τις βίαιες συγκρούσεις σαν επεισόδιο του “Game of Thrones” – γιατί είσαι όντως καταπληκτικός κινηματογραφιστής – ή αν το κάνεις πείσε με γιατί αυτό ήταν τόσο αναγκαίο. Ο Γαβράς είπε ότι δεν τον ενδιέφερε ο ρεαλισμός αυτών των σκηνών, στο δικό μου μυαλό ηχεί ότι το Netflix δεν ενδιαφέρεται για τον ρεαλισμό αυτών των σκηνών ούτε για την πραγματική, κοινωνική διάσταση του θέματος που πραγματεύεται η ταινία, ούτε οι χαρακτήρες (όλοι τους χάρτινοι), ούτε να ειπωθεί κάτι ουσιαστικό. Όμως αυτό σίγουρα δεν είναι πολιτικό σινεμά ακόμη και αν προσπαθούν να μας το περάσουν ως τέτοιο.
Όμως εμένα με καίει. Εμάς μας καίει. Μας καίει ότι οι συνθήκες στην Ευρώπη, στη οποία ζει και ο Γαβράς, θυμίζουν μεσοπόλεμο. Εξωφρενική ακρίβεια, άνοδος ακροδεξιάς και εθνικιστικών κομμάτων, καθεστώτα με σαφή αυταρχικά χαρακτηριστικά, αστυνομική βία. Αυτή το εκρηκτικό μείγμα, αυτή η μολότοφ θα σκάσει πάνω μας. Όπως ακριβώς συμβαίνει στη μοναδική, ίσως, σκηνή της ταινίας, που βγάζει νόημα.
