Είναι απολύτως αδύνατον κάποιος που βρίσκεται μες στην δράση και την ζωή, να μην κάνει λάθη. Ο μόνος τρόπος να τα αποφύγεις, είναι να αποσυρθείς πλήρως. Ή να είσαι, πια, τόσο προσεκτικός που να καταντήσεις αποστειρωμένος-και βέβαια, να ξεχάσεις την χαρά του ρίσκου και της προσπάθειας. Ο James Joyce έχει γράψει ότι τα λάθη είναι οι πύλες της ανακάλυψης. Και γενικώς, ωραία πράγματα, μεγαλόπνοα και σαν σοφά έχουν γραφτεί και ειπωθεί (αμ, τραγουδηθεί;) για τα λάθη.
«Τα μεγάλα μου τα λάθη/θέλω ο κόσμος να τα μάθει/γιατί ό,τι τραγουδιέται/πρέπει να ξομολογιέται», γράφει η Νικολακοπούλου, μελοποιεί ο Σπάθας και τραγουδά ο Λέκκας.
Τώρα που τα λέμε έτσι ωραία, το πράγμα φαντάζει αλλιώς. Όταν κάνουμε εμείς ένα λάθος ή όταν κάποιος άλλος κάνει λάθος πιθανώς αδικώντας μας, εκεί μας θέλω. Εκεί θέλω να μας δω και να μας μετρήσω. Είναι γεγονός ότι οι περισσότερο αυστηροί με τους εαυτούς τους άνθρωποι, τείνουν να γίνονται υπέρμετρα αυστηροί και με τους άλλους-κάπου δεν χώρεσε σωστά η αγάπη για τον εαυτό, μια αγάπη άκρως αναγκαία και σημαντική που, δυστυχώς, μεταφράζεται σε εποχές αγριμιών ως παρτακισμός και εγωπάθεια. Το κλισέ, πια, αγάπα τον εαυτό σου, να αγαπήσεις και τους ανθρώπους, νομίζω οφείλει να απο-κλισεδοποιηθεί για να επιστρέψουμε κάποτε στα βασικά και να κατορθώσουμε να συντονιστούμε με τις νέες απαιτήσεις. Είναι αναγκαίο να μας συγχωρούμε, ελέγχοντας πάντα το επόμενο σφάλμα μας, προλαβαίνοντάς το, όντας ανοιχτοί να κάνουμε κι άλλα λάθη, ει δυνατόν όχι τα ίδια.
Είναι λάθος να βρίζουμε την κολλητή μας επειδή θυμώσαμε. Κι είναι σωστό να το βλέπουμε, να το εξετάζουμε, να το ανοίγουμε, να το εξομολογούμαστε. Ακόμα σωστότερο, είναι να προσπαθούμε να μην το επαναλάβουμε, έχοντας μάθει από αυτό ότι, ουσιαστικά, δεν μας καλυτέρεψε σε τίποτα, κατάφερε απλώς να φτιάξει δρόμο για ένα έντονο συναίσθημα να πατήσει. Είναι προτιμότερο, όμως, να εκφράζουμε πού και πού κανένα τέτοιο συναίσθημα, από το να το πνίγουμε συνεχώς «για να μην σφάλουμε», που θα πει «να μην εκτεθούμε», «να μην γίνουμε βορά στην κρίση του άλλου».
Καμιά φορά, ξανοιγόμαστε σε κουβέντες περί σωστού και περί λάθους. Λέμε ή ακούμε να μας λένε ότι δεν υπάρχει λάθος και σωστό, ότι όλα είναι υποκειμενικά. Άκρως αντιδημοφιλώς, τολμώ να γράψω ότι η ψυχή μας (εφόσον έχουμε τη μίνιμουμ ενσυναίσθηση, που θέλω να πιστεύω ότι ο μέσος άνθρωπος διαθέτει) γνωρίζει, οσμίζεται πότε σφάλλει. Έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους ανθρώπους; Καθόλου απίθανο. Ναι, είναι σωστό να λέμε την αλήθεια, δεδομένο. Δεν είναι όμως πάντα λάθος να την αποκρύπτουμε. Αν καταφέρουμε να γνωρίζουμε όσο πιο πατημένα γίνεται ποιοι είμαστε, πού είμαστε και γιατί κάνουμε ή δεν κάνουμε κάτι, τότε βρισκόμαστε σε ωραίο μονοπάτι ζωής.
Κι όπως λένε να ξεχνάς τι έδωσες, αλλά να θυμάσαι τι πήρες, υποπτεύομαι ότι θα ήταν καλύτερος ο κόσμος αν επιμέναμε στην δική μας ευθύνη περισσότερο και στων άλλων λιγότερο. Σε μια κοινωνία που καθένας από το μετερίζι του θα αφιερώνει χρόνο στα δικά του φταιξίματα, θα αρχίσει να εκλείπει το φαινόμενο του σηκωμένου δαχτύλου και της λίθου που πετιέται για να βγάλει μάτια. Κι από την άλλη, μας αξίζει χρόνος και χώρος να αναλογιζόμαστε τα λάθη μας: πώς τα κάναμε, γιατί, τι σκεφτόμασταν, αν συνέβησαν ως αντίδραση σε κάποιο άλλο λάθος.
Δε ζυγίζουν το ίδιο όλα τα λάθη. Είναι άλλο το λάθος του γιατρού, κι άλλο του δημοσιογράφου. Είναι άλλο το ψέμα στο παιδί μας, κι άλλο στον σύντροφό μας. Και κάποια πράγματα που είναι λάθος για μένα, για σένα είναι ό, τι ακριβώς έχεις ανάγκη. Εγώ που έχω ζήσει 30 χρόνια φωνάζοντας και αντιδρώντας, χρειάζεται να ηρεμήσω και να βρω γωνιά ασφαλή μέσα μου να πιάσω το νήμα από την αρχή. Εσύ που όλο σιωπάς και σε πατούν, που δίκιο δεν έμαθες να διεκδικείς, χρειάζεται να αρχίσεις να υψώνεις ανάστημα και γροθιά.
Οι υποκειμενικότητες και οι διαφορετικές θεάσεις είναι από εκείνα που κάνουν την ζωή μας ενδιαφέρουσα και, κυρίως, περισσότερο ανεκτή. Όσο για τα ωραία λάθη μας, έναν έρωτα που δεν φτούρησε ας πούμε, ας τα αγκαλιάσουμε κι αυτά. Αν νιώθουμε προδομένοι ή εγκαταλελειμένοι, ας φροντίσουμε να μην το κάνουμε εμείς ποτέ σε κάποιον. Κι αν μάς μάλωσε πολύ η μαμά μας ως παιδιά, ας μην το επαναλάβουμε. Κυρίως, ας μην το επιφορτωνόμαστε στο διηνεκές, ας πετάξουμε από πάνω μας την ευθύνη όταν αυτή ανάγεται στο παρελθόν: τι κάναμε, πού φταίξαμε, τι είπαμε. Ας ασχοληθούμε με την ευθύνη μας για το από δω και μπρος -να κάτι σωστό. Ποιος θα κρίνει τι είναι σωστό και τι λάθος για εμάς; Εμείς φυσικά, γιατί οχι, με καθοδήγηση ειδικού ψυχικής υγείας, με το ένστικτό μας, με την βοήθεια αγαπημένων, με προσωπική δουλειά. Που θα πει σκέψη, διάβασμα, ξεκούραση, αυτοφροντίδα.
Αν νιώθουμε συνεχώς θύματα, συνεχώς αδικημένοι, συνεχώς ανήμποροι, είναι βέβαιο ότι κάπου έχουμε σφάλει. Κι αν πάλι, νιώθουμε πως όλο σφάλλουμε, πως όλο επιδιδόμαστε σε λάθη, πως όλο χάνουμε τον έλεγχο, τότε ας πάρουμε μια ανάσα κι ας δούμε τι τα προκαλεί όλα αυτά. Βρίσκεται συνήθως κάπου μέσα μας, ίσως βαθύτερα από ό, τι θέλουμε να παραδεχτούμε.
Κι επειδή η ζωή κι οι ανθρώπινες σχέσεις ήταν και είναι ναρκοπέδια, αν μας νοιάζει να κρατήσουμε ανθρώπους κοντά μας και την ψυχική μας υγεία σε καλά επίπεδα, ας επικοινωνούμε. Ας λέμε τι μας ενοχλεί κι ας ρωτάμε αν κάτι που λέμε ή κάνουμε πληγώνει. Όποιος ή όποια δεν μπορεί να ανεχτεί μια αδύναμη στιγμή μας, ίσως δεν μπορεί να έχει θέση στην καρδιά και την ζωή μας. Κι από την άλλη, να δούμε αν αξίζουμε εμείς να βρισκόμαστε στην ζωή κάποιου που τον φέρνουμε συνεχώς στην θέση εκείνου, εκείνης που συγχωρεί.
Αν τα λάθη χρειάζονται κάπου, είναι για να μας οδηγήσουν σε τόπους με περισσότερο φως, να καταλάβουμε καλύτερα τι είναι αυτό που λαχταράμε, αυτό που φοβόμαστε. Μας διδάσκουν ευθύνη, μας απαλύνουν φόβους, μας πάνε ένα βήμα παρακάτω. Να τους δώσουμε τόπο, αλλά να μη διστάζουμε να τα αφήνουμε και πίσω. Γιατί καμιά φορά, μια «λάθος» συμπεριφορά μας μπορεί να αποτελεί μοτίβο το οποίο απλώς κάποτε πιστέψαμε ότι είναι αδύνατο να αλλάξει, να αλλάξουμε.
Η επιθυμία για να κάνουμε την διαφορά είναι το κλειδί. Κι η κουβέντα για το σωστό και το λάθος δεν εξαντλείται σε κανένα κείμενο, μια ζωή δεν αρκεί για να βγει συμπέρασμα. Η ζωή μάς δείχνει τους δρόμους κι εμείς τους περπατάμε. Ας βαδίζουμε με καρδιά ανοιχτή -κι αν είναι σφάλμα, θα είναι όμορφο σφάλμα, αναγκαίο. Ας ξεκινάμε με εμπιστοσύνη, κι ας την αποσύρουμε αργότερα, από το να περιμένουμε ο άλλος να την αξίζει πρώτα. Κι αν αγαπήσαμε έναν «λάθος» άνθρωπο, το συναίσθημά μας, και μόνο που το νιώσαμε, άξιζε τον κόπο. Ήταν το σωστό.
Έρχονται στιγμές που όλα μάς είναι ξεκάθαρα. Να είμαστε πιο σπλαχνικοί με τις στιγμές που τα πάντα μοιάζουν θολά και μπερδεμένα, λοιπόν.
Είναι απολύτως αδύνατον κάποιος που βρίσκεται μες στην δράση και την ζωή, να μην κάνει λάθη. Ο μόνος τρόπος να τα αποφύγεις, είναι να αποσυρθείς πλήρως. Ή να είσαι, πια, τόσο προσεκτικός που να καταντήσεις αποστειρωμένος-και βέβαια, να ξεχάσεις την χαρά του ρίσκου και της προσπάθειας. Ο James Joyce έχει γράψει ότι τα λάθη είναι οι πύλες της ανακάλυψης. Και γενικώς, ωραία πράγματα, μεγαλόπνοα και σαν σοφά έχουν γραφτεί και ειπωθεί (αμ, τραγουδηθεί;) για τα λάθη.
«Τα μεγάλα μου τα λάθη/θέλω ο κόσμος να τα μάθει/γιατί ό,τι τραγουδιέται/πρέπει να ξομολογιέται», γράφει η Νικολακοπούλου, μελοποιεί ο Σπάθας και τραγουδά ο Λέκκας.
Τώρα που τα λέμε έτσι ωραία, το πράγμα φαντάζει αλλιώς. Όταν κάνουμε εμείς ένα λάθος ή όταν κάποιος άλλος κάνει λάθος πιθανώς αδικώντας μας, εκεί μας θέλω. Εκεί θέλω να μας δω και να μας μετρήσω. Είναι γεγονός ότι οι περισσότερο αυστηροί με τους εαυτούς τους άνθρωποι, τείνουν να γίνονται υπέρμετρα αυστηροί και με τους άλλους-κάπου δεν χώρεσε σωστά η αγάπη για τον εαυτό, μια αγάπη άκρως αναγκαία και σημαντική που, δυστυχώς, μεταφράζεται σε εποχές αγριμιών ως παρτακισμός και εγωπάθεια. Το κλισέ, πια, αγάπα τον εαυτό σου, να αγαπήσεις και τους ανθρώπους, νομίζω οφείλει να απο-κλισεδοποιηθεί για να επιστρέψουμε κάποτε στα βασικά και να κατορθώσουμε να συντονιστούμε με τις νέες απαιτήσεις. Είναι αναγκαίο να μας συγχωρούμε, ελέγχοντας πάντα το επόμενο σφάλμα μας, προλαβαίνοντάς το, όντας ανοιχτοί να κάνουμε κι άλλα λάθη, ει δυνατόν όχι τα ίδια.
Είναι λάθος να βρίζουμε την κολλητή μας επειδή θυμώσαμε. Κι είναι σωστό να το βλέπουμε, να το εξετάζουμε, να το ανοίγουμε, να το εξομολογούμαστε. Ακόμα σωστότερο, είναι να προσπαθούμε να μην το επαναλάβουμε, έχοντας μάθει από αυτό ότι, ουσιαστικά, δεν μας καλυτέρεψε σε τίποτα, κατάφερε απλώς να φτιάξει δρόμο για ένα έντονο συναίσθημα να πατήσει. Είναι προτιμότερο, όμως, να εκφράζουμε πού και πού κανένα τέτοιο συναίσθημα, από το να το πνίγουμε συνεχώς «για να μην σφάλουμε», που θα πει «να μην εκτεθούμε», «να μην γίνουμε βορά στην κρίση του άλλου».
Καμιά φορά, ξανοιγόμαστε σε κουβέντες περί σωστού και περί λάθους. Λέμε ή ακούμε να μας λένε ότι δεν υπάρχει λάθος και σωστό, ότι όλα είναι υποκειμενικά. Άκρως αντιδημοφιλώς, τολμώ να γράψω ότι η ψυχή μας (εφόσον έχουμε τη μίνιμουμ ενσυναίσθηση, που θέλω να πιστεύω ότι ο μέσος άνθρωπος διαθέτει) γνωρίζει, οσμίζεται πότε σφάλλει. Έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους ανθρώπους; Καθόλου απίθανο. Ναι, είναι σωστό να λέμε την αλήθεια, δεδομένο. Δεν είναι όμως πάντα λάθος να την αποκρύπτουμε. Αν καταφέρουμε να γνωρίζουμε όσο πιο πατημένα γίνεται ποιοι είμαστε, πού είμαστε και γιατί κάνουμε ή δεν κάνουμε κάτι, τότε βρισκόμαστε σε ωραίο μονοπάτι ζωής.
Κι όπως λένε να ξεχνάς τι έδωσες, αλλά να θυμάσαι τι πήρες, υποπτεύομαι ότι θα ήταν καλύτερος ο κόσμος αν επιμέναμε στην δική μας ευθύνη περισσότερο και στων άλλων λιγότερο. Σε μια κοινωνία που καθένας από το μετερίζι του θα αφιερώνει χρόνο στα δικά του φταιξίματα, θα αρχίσει να εκλείπει το φαινόμενο του σηκωμένου δαχτύλου και της λίθου που πετιέται για να βγάλει μάτια. Κι από την άλλη, μας αξίζει χρόνος και χώρος να αναλογιζόμαστε τα λάθη μας: πώς τα κάναμε, γιατί, τι σκεφτόμασταν, αν συνέβησαν ως αντίδραση σε κάποιο άλλο λάθος.
Δε ζυγίζουν το ίδιο όλα τα λάθη. Είναι άλλο το λάθος του γιατρού, κι άλλο του δημοσιογράφου. Είναι άλλο το ψέμα στο παιδί μας, κι άλλο στον σύντροφό μας. Και κάποια πράγματα που είναι λάθος για μένα, για σένα είναι ό, τι ακριβώς έχεις ανάγκη. Εγώ που έχω ζήσει 30 χρόνια φωνάζοντας και αντιδρώντας, χρειάζεται να ηρεμήσω και να βρω γωνιά ασφαλή μέσα μου να πιάσω το νήμα από την αρχή. Εσύ που όλο σιωπάς και σε πατούν, που δίκιο δεν έμαθες να διεκδικείς, χρειάζεται να αρχίσεις να υψώνεις ανάστημα και γροθιά.
Οι υποκειμενικότητες και οι διαφορετικές θεάσεις είναι από εκείνα που κάνουν την ζωή μας ενδιαφέρουσα και, κυρίως, περισσότερο ανεκτή. Όσο για τα ωραία λάθη μας, έναν έρωτα που δεν φτούρησε ας πούμε, ας τα αγκαλιάσουμε κι αυτά. Αν νιώθουμε προδομένοι ή εγκαταλελειμένοι, ας φροντίσουμε να μην το κάνουμε εμείς ποτέ σε κάποιον. Κι αν μάς μάλωσε πολύ η μαμά μας ως παιδιά, ας μην το επαναλάβουμε. Κυρίως, ας μην το επιφορτωνόμαστε στο διηνεκές, ας πετάξουμε από πάνω μας την ευθύνη όταν αυτή ανάγεται στο παρελθόν: τι κάναμε, πού φταίξαμε, τι είπαμε. Ας ασχοληθούμε με την ευθύνη μας για το από δω και μπρος -να κάτι σωστό. Ποιος θα κρίνει τι είναι σωστό και τι λάθος για εμάς; Εμείς φυσικά, γιατί οχι, με καθοδήγηση ειδικού ψυχικής υγείας, με το ένστικτό μας, με την βοήθεια αγαπημένων, με προσωπική δουλειά. Που θα πει σκέψη, διάβασμα, ξεκούραση, αυτοφροντίδα.
Αν νιώθουμε συνεχώς θύματα, συνεχώς αδικημένοι, συνεχώς ανήμποροι, είναι βέβαιο ότι κάπου έχουμε σφάλει. Κι αν πάλι, νιώθουμε πως όλο σφάλλουμε, πως όλο επιδιδόμαστε σε λάθη, πως όλο χάνουμε τον έλεγχο, τότε ας πάρουμε μια ανάσα κι ας δούμε τι τα προκαλεί όλα αυτά. Βρίσκεται συνήθως κάπου μέσα μας, ίσως βαθύτερα από ό, τι θέλουμε να παραδεχτούμε.
Κι επειδή η ζωή κι οι ανθρώπινες σχέσεις ήταν και είναι ναρκοπέδια, αν μας νοιάζει να κρατήσουμε ανθρώπους κοντά μας και την ψυχική μας υγεία σε καλά επίπεδα, ας επικοινωνούμε. Ας λέμε τι μας ενοχλεί κι ας ρωτάμε αν κάτι που λέμε ή κάνουμε πληγώνει. Όποιος ή όποια δεν μπορεί να ανεχτεί μια αδύναμη στιγμή μας, ίσως δεν μπορεί να έχει θέση στην καρδιά και την ζωή μας. Κι από την άλλη, να δούμε αν αξίζουμε εμείς να βρισκόμαστε στην ζωή κάποιου που τον φέρνουμε συνεχώς στην θέση εκείνου, εκείνης που συγχωρεί.
Αν τα λάθη χρειάζονται κάπου, είναι για να μας οδηγήσουν σε τόπους με περισσότερο φως, να καταλάβουμε καλύτερα τι είναι αυτό που λαχταράμε, αυτό που φοβόμαστε. Μας διδάσκουν ευθύνη, μας απαλύνουν φόβους, μας πάνε ένα βήμα παρακάτω. Να τους δώσουμε τόπο, αλλά να μη διστάζουμε να τα αφήνουμε και πίσω. Γιατί καμιά φορά, μια «λάθος» συμπεριφορά μας μπορεί να αποτελεί μοτίβο το οποίο απλώς κάποτε πιστέψαμε ότι είναι αδύνατο να αλλάξει, να αλλάξουμε.
Η επιθυμία για να κάνουμε την διαφορά είναι το κλειδί. Κι η κουβέντα για το σωστό και το λάθος δεν εξαντλείται σε κανένα κείμενο, μια ζωή δεν αρκεί για να βγει συμπέρασμα. Η ζωή μάς δείχνει τους δρόμους κι εμείς τους περπατάμε. Ας βαδίζουμε με καρδιά ανοιχτή -κι αν είναι σφάλμα, θα είναι όμορφο σφάλμα, αναγκαίο. Ας ξεκινάμε με εμπιστοσύνη, κι ας την αποσύρουμε αργότερα, από το να περιμένουμε ο άλλος να την αξίζει πρώτα. Κι αν αγαπήσαμε έναν «λάθος» άνθρωπο, το συναίσθημά μας, και μόνο που το νιώσαμε, άξιζε τον κόπο. Ήταν το σωστό.
Έρχονται στιγμές που όλα μάς είναι ξεκάθαρα. Να είμαστε πιο σπλαχνικοί με τις στιγμές που τα πάντα μοιάζουν θολά και μπερδεμένα, λοιπόν.
