Είναι πολύ κουραστικό να είμαι ο εαυτός μου. Είναι πολύ βαρετό να είσαι ο εαυτός σου. Ποιος είναι αυτός ο εαυτός, τέλος πάντων, όποιος τον ξέρει, ας μας τον συστήσει κι εμάς. Είναι και αυτή η, χρόνια τώρα, viral ατάκα του Όσκαρ του Ουάιλντ, περί πιασμένων ρόλων και τα συναφή. Ακόμα μεγαλύτερο μπέρδεμα, σωστά;
Ας το πιάσουμε, για αρχή, φιλοσοφικά το θέμα
Λοιπόν, αυτό που λέμε «εαυτός» είναι ένας από τους αρχαιότερους αφορισμούς της φιλοσοφίας. Υπάρχει όμως κάτι τέτοιο όπως ο εαυτός και, εάν υπάρχει, μπορεί να διερευνηθεί εμπειρικά με επιστημονικές μεθόδους; Κάποιοι πίστευαν (και πιστεύουν) πως εαυτός, κυρίες και κύριοι, δεν υπάρχει! Οι αντιρεαλιστές αρνούνται την ύπαρξη του εαυτού γιατί γι’ αυτούς είναι μια ψευδαίσθηση, μια μυθοπλασία του νου. Αν δεν υπήρχε κάποιος που να τον αντιλαμβάνεται, δεν θα υπήρχε εαυτός. Ο εαυτός, λένε, δεν είναι παρά ένα χρήσιμο εννοιολογικό εργαλείο για την οργάνωση της ανθρώπινης εμπειρίας.
Ο Σκωτσέζος David Hume παραμένει ο πιο εξέχων αντιρεαλιστής και μάς λέει το μακρινό, πια, 1740: «Ποτέ δεν μπορώ να συλλάβω τον εαυτό μου ανά πάσα στιγμή χωρίς αντίληψη και ποτέ δεν μπορώ να παρατηρήσω τίποτα παρά την αντίληψη». Ο Νίτσε, πάλι, τονίζει ότι αγνοούμε τον εαυτό μας: «Κανένας δεν είναι πιο ξένος προς τον εαυτό του από τον εαυτό του» στην ”Γενεαλογία της Ηθικής”.
Ο Heidegger αναγνωρίζει τη δυσκολία της προσέγγισης του αυθεντικού εαυτού την οποία προκαλούν τα κοινωνικά συστήματα και η προσπάθεια υπέρβασης αυτών που οδηγεί στην αυθεντικότητα, είναι και το μεγάλο στοίχημα για κάθε υπαρκτικό υποκείμενο. Πιστεύει, απλούστερα, ότι όλοι οι άνθρωποι βρισκόμαστε ριγμένοι σε ένα κόσμο προκατασκευασμένο, σε ένα εξωτερικό περιβάλλον που έχει επικαθορίσει το σύνολο των ατομικών μας χαρακτηριστικών και η πορεία προς την αυθεντικότητα σημαίνει υπέρβαση αυτού του εξωτερικού καθορισμού. Για τους ρεαλιστές ο εαυτός υπάρχει. Η φαινομενική εμπειρία της ύπαρξης ενός εαυτού, των αισθήσεων του πόνου και της ευχαρίστησης, του ελέγχου και της πρακτικής σύμφωνα με τις πεποιθήσεις και τις επιθυμίες κάποιου, η αίσθηση του δεσμού με τον φυσικό κόσμο και τον κοινωνικό κόσμο -όλα αυτά δείχνουν την ύπαρξη του εαυτού.
Ναι, εδώ και αιώνες, στον κόσμο της επιστήμης και της φιλοσοφίας υπάρχει μια βαθιά συζήτηση γύρω από τη φύση της συνείδησης και του εαυτού, που κάποιοι θα μπορούσαν να την αποκαλέσουν και πόλεμο. Με τις πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη, το θέμα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Το κεντρικό ερώτημα είναι: Έχουμε πραγματικά έναν εγγενή, ενοποιημένο «εαυτό» ή είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που δημιουργείται από τον εγκέφαλο; Και κατ’ επέκταση: Ελέγχουμε πράγματι τις σκέψεις και τις πράξεις μας ή είναι απλώς αποτελέσματα που προέρχονται από ένα εντελώς προκαθορισμένο σύμπαν; Το πρώτο επίσημο επιχείρημα για την ύπαρξη ενός εαυτού διατυπώθηκε από τον φιλόσοφο Ρενέ Ντεκάρτ τον 17ο αιώνα, με την διάσημη δήλωση «σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Για αυτόν, η ίδια η πράξη της σκέψης ήταν αδιαμφισβήτητη απόδειξη της ύπαρξης του εαυτού.
Η εποχή του Διαφωτισμού, με την έμφαση στη λογική, τον εμπειρισμό και τον σκεπτικισμό έναντι της παραδοσιακής εξουσίας, οδήγησε σε προκλήσεις όχι μόνο σε συγκεκριμένα δόγματα, αλλά και στην ευρύτερη ανάμειξη επιστήμης και θρησκείας. Για πολλούς στοχαστές της εποχής, οι δυϊστικές έννοιες ενός άυλου μυαλού ή ψυχής έμοιαζαν να είναι λείψανα θρησκευτικού δόγματος, το οποίο δεν είχε θέση σε μια ορθολογική, επιστημονική κοσμοθεωρία. Ο πρώιμος σκεπτικισμός έναντι του δυϊσμού ουσίας εμφανίστηκε πριν ακόμη η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία γίνουν επίσημα πεδία μελέτης, επειδή η έννοια ενός άυλου νου διαφορετικού από το σώμα φαινόταν σε αντίθεση με τη γενική μηχανιστική κατανόηση της αιτιότητας που υπήρχε από τον Νεύτωνα.
Δηλαδή, εάν κάθε πράξη, συναίσθημα ή σκέψη που βιώνουμε είναι προκαθορισμένη από μια σειρά αιτιών και αποτελεσμάτων, πού είναι ο χώρος για μια ανεξάρτητη οντότητα που ονομάζεται «εαυτός» να υπάρξει αληθινά;
Ο Ντάγκλας Χόφσταντερ, γνωστικός επιστήμονας και συγγραφέας του βραβευμένου με Πούλιτζερ βιβλίου “Gödel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid” (1979), υποστηρίζει ότι ο εαυτός αναδύεται σε εκείνα τα συστήματα που έχουν την ικανότητα να αντιπροσωπεύουν ή να μοντελοποιούν τον κόσμο και τον εαυτό τους. Αυτό δημιουργεί έναν αυτοαναφορικό βρόχο ανατροφοδότησης, όπου η γνώση αντανακλάται στον εαυτό της, παράγοντας ένα πλέγμα εμπειρίας και ελέγχου.
Η συζήτηση για την ύπαρξη του εαυτού, μια συζήτηση ανοιχτή, δεν είναι πάντως απλώς ένα άσκοπο παιχνίδι φιλοσοφικού πινγκ-πονγκ. Έχει βαθιές επιπτώσεις στην κατανόησή μας για τον εαυτό μας, την ηθική και τον ίδιο τον ιστό της πραγματικότητας.
Ας το συνεχίσουμε λιγάκι ψυχολογικά
O Carl Rogers μέσω της προσωποκεντρικής θεραπείας, δηλοί: ”Το να είσαι ο εαυτός σουδεν είναι πάντα εύκολο. Προϋποθέτει να είσαι ειλικρινής με αυτό που είσαι: με το πώς σκέφτεσαι, πώς αισθάνεσαι και πώς πράττεις και μερικές φορές αυτή η επιλογή μπορεί να απομακρύνει τους άλλους ανθρώπους από δίπλα σου. Το να είσαι ο εαυτός σου συνοδεύεται σχεδόν πάντα από κάποιο κόστος. Οι άλλοι θα αντιληφθούν ποιος πραγματικά είσαι και θα σε κρίνουν. Σε κάποιους ανθρώπους θα αρέσεις, σε μερικούς όχι και πολλοί είναι εκείνοι που δεν θα νοιάζονται καν για σένα.”
Πράγματι, πολλοί άνθρωποι, ανάμεσά τους κι εμείς κι εσείς, περνούν τη ζωή τους (ή έχουν περάσει μέρος της ζωής τους) καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια να γίνουν συμπαθείς στους άλλους, κρύβοντας πράγματα, λέγοντας ψέματα για άλλα πράγματα, όντας, τέλος πάντων, κάποιοι άλλοι, για λόγους αποδοχής ή και κοινωνικής φήμης. ”Γιατί να ριψοκινδυνέψω και να δείξω κάποιες πλευρές του εαυτού μου που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τις σχέσεις μου και να χάσω κάποιους ανθρώπους από τη ζωή μου;”, να μια πιθανή σκέψη που καθένας θα μπορούσε να κάνει.
Κι από την άλλη, ποιος είναι ο εαυτός, τελικά, αυτός ο άγνωστος; Είμαστε άλλοι σήμερα, άλλοι πριν δέκα χρόνια, άλλοι του χρόνου τέτοια μέρη. Η ζωή μας είναι σπαρμένη λύπες και χαρές, πένθη, συνταρακτικές συναντήσεις, παταγώδεις αποτυχίες και εκρηκτικές επιτυχίες, το σώμα μας είναι ένα κοκτέιλ χημικών αντιδράσεων, ένας τρελός χορός σκέψεων και συναισθημάτων που απορρέουν από τον Μέγα Εγκέφαλο, το κέντρο του είναι μας. Είμαστε όντα δυναμικά, που εξελισσόμαστε. Είναι καλό και ενδιαφέρον, ως διαδικασία, να γνωριστούμε με τον εαυτό μας-πολλοί άνθρωποι δεν έχουν ιδέα ποιοι είναι.
Η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να είναι μια καλή αρχή: γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία, ψυχοδυναμική, ή ακόμα διαλεκτική-συμπεριφορική. Ψάξτε το! Ο Carl Rogers, πάντως, λέει ότι είναι βοηθητικό σε όλες τις σχέσεις μας, τόσο με τον εαυτό μας όσο και με τους άλλους ανθρώπους, να αναγνωρίζουμε τη μεταβαλλόμενη φύση των ανθρώπων και την ικανότητα του καθενός να εξελιχθεί σε έναν καλύτερο άνθρωπο. Αυτή η στάση, συχνά μας βοηθά επίσης να αξιοποιήσουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους. Πάντως, η λέξη “εαυτός” μπορεί να αναφέρεται σε πολλά και διαφορετικά πράγματα χωρίς να ορίζεται επακριβώς, έχοντας ως κεντρικό νόημα την προτροπή “κάνε ό,τι σου αρέσει, όπως σου αρέσει, χωρίς να σε νοιάζει τι σκέφτονται οι άλλοι”.
Συνήθως τη φράση “να είσαι ο εαυτός σου” την απευθύνουμε σε κάποιον που βλέπουμε να ταλαιπωρείται από μια ιδεατή εικόνα που έχει δημιουργήσει για τον εαυτό του. Τον ή την προτρέπουμε δηλαδή να αφαιρέσει τα πρέπει, τους κανόνες και τις απαγορεύσεις, που ο ίδιος έχει επιβάλλει αυθαίρετα στον εαυτό του (κάτω από συνθήκες ασυνειδησίας, κατά την παιδική του ηλικία), και να επιλέξει έναν τρόπο έκφρασης που θα είναι πιο αυθόρμητος και λιγότερο εξαρτητικός. Η προτροπή όμως είναι άχρηστη, αν δεν τον συμβουλέψουμε να μάθει να παρατηρεί τις σκέψεις του (δηλαδή τα πρέπει, τους κανόνες και τις απαγορεύσεις), που δημιουργεί ο προγραμματισμένος -από το παρελθόν- νους του.
Ο εαυτός σου είσαι, όχι όταν επαναλαμβάνεις το παρελθόν σου, αλλά όταν ζεις συνειδητά το παρόν, έχοντας επίγνωση, μεταξύ άλλων, και των παρελθοντικών μοτίβων που αναπόφευκτα δρουν μέσα σου. Τότε δίνεις τη δυνατότητα στον γνήσιο χαρακτήρα σου να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς τους φόβους και χωρίς τις πεποιθήσεις ανεπάρκειας να σε ωθούν να υπηρετήσεις κάποια ιδεατή εικόνα. Τότε αφήνεις τη ζωή να εκφραστεί ελεύθερα μέσα από τη μορφή σου.
Με στοιχεία και από: artinews.gr, PsychologyNow.gr, sofokleousin.gr, aytepignosi.com
Είναι πολύ κουραστικό να είμαι ο εαυτός μου. Είναι πολύ βαρετό να είσαι ο εαυτός σου. Ποιος είναι αυτός ο εαυτός, τέλος πάντων, όποιος τον ξέρει, ας μας τον συστήσει κι εμάς. Είναι και αυτή η, χρόνια τώρα, viral ατάκα του Όσκαρ του Ουάιλντ, περί πιασμένων ρόλων και τα συναφή. Ακόμα μεγαλύτερο μπέρδεμα, σωστά;
Ας το πιάσουμε, για αρχή, φιλοσοφικά το θέμα
Λοιπόν, αυτό που λέμε «εαυτός» είναι ένας από τους αρχαιότερους αφορισμούς της φιλοσοφίας. Υπάρχει όμως κάτι τέτοιο όπως ο εαυτός και, εάν υπάρχει, μπορεί να διερευνηθεί εμπειρικά με επιστημονικές μεθόδους; Κάποιοι πίστευαν (και πιστεύουν) πως εαυτός, κυρίες και κύριοι, δεν υπάρχει! Οι αντιρεαλιστές αρνούνται την ύπαρξη του εαυτού γιατί γι’ αυτούς είναι μια ψευδαίσθηση, μια μυθοπλασία του νου. Αν δεν υπήρχε κάποιος που να τον αντιλαμβάνεται, δεν θα υπήρχε εαυτός. Ο εαυτός, λένε, δεν είναι παρά ένα χρήσιμο εννοιολογικό εργαλείο για την οργάνωση της ανθρώπινης εμπειρίας.
Ο Σκωτσέζος David Hume παραμένει ο πιο εξέχων αντιρεαλιστής και μάς λέει το μακρινό, πια, 1740: «Ποτέ δεν μπορώ να συλλάβω τον εαυτό μου ανά πάσα στιγμή χωρίς αντίληψη και ποτέ δεν μπορώ να παρατηρήσω τίποτα παρά την αντίληψη». Ο Νίτσε, πάλι, τονίζει ότι αγνοούμε τον εαυτό μας: «Κανένας δεν είναι πιο ξένος προς τον εαυτό του από τον εαυτό του» στην ”Γενεαλογία της Ηθικής”.
Ο Heidegger αναγνωρίζει τη δυσκολία της προσέγγισης του αυθεντικού εαυτού την οποία προκαλούν τα κοινωνικά συστήματα και η προσπάθεια υπέρβασης αυτών που οδηγεί στην αυθεντικότητα, είναι και το μεγάλο στοίχημα για κάθε υπαρκτικό υποκείμενο. Πιστεύει, απλούστερα, ότι όλοι οι άνθρωποι βρισκόμαστε ριγμένοι σε ένα κόσμο προκατασκευασμένο, σε ένα εξωτερικό περιβάλλον που έχει επικαθορίσει το σύνολο των ατομικών μας χαρακτηριστικών και η πορεία προς την αυθεντικότητα σημαίνει υπέρβαση αυτού του εξωτερικού καθορισμού. Για τους ρεαλιστές ο εαυτός υπάρχει. Η φαινομενική εμπειρία της ύπαρξης ενός εαυτού, των αισθήσεων του πόνου και της ευχαρίστησης, του ελέγχου και της πρακτικής σύμφωνα με τις πεποιθήσεις και τις επιθυμίες κάποιου, η αίσθηση του δεσμού με τον φυσικό κόσμο και τον κοινωνικό κόσμο -όλα αυτά δείχνουν την ύπαρξη του εαυτού.
Ναι, εδώ και αιώνες, στον κόσμο της επιστήμης και της φιλοσοφίας υπάρχει μια βαθιά συζήτηση γύρω από τη φύση της συνείδησης και του εαυτού, που κάποιοι θα μπορούσαν να την αποκαλέσουν και πόλεμο. Με τις πρόσφατες εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη, το θέμα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Το κεντρικό ερώτημα είναι: Έχουμε πραγματικά έναν εγγενή, ενοποιημένο «εαυτό» ή είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που δημιουργείται από τον εγκέφαλο; Και κατ’ επέκταση: Ελέγχουμε πράγματι τις σκέψεις και τις πράξεις μας ή είναι απλώς αποτελέσματα που προέρχονται από ένα εντελώς προκαθορισμένο σύμπαν; Το πρώτο επίσημο επιχείρημα για την ύπαρξη ενός εαυτού διατυπώθηκε από τον φιλόσοφο Ρενέ Ντεκάρτ τον 17ο αιώνα, με την διάσημη δήλωση «σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Για αυτόν, η ίδια η πράξη της σκέψης ήταν αδιαμφισβήτητη απόδειξη της ύπαρξης του εαυτού.
Η εποχή του Διαφωτισμού, με την έμφαση στη λογική, τον εμπειρισμό και τον σκεπτικισμό έναντι της παραδοσιακής εξουσίας, οδήγησε σε προκλήσεις όχι μόνο σε συγκεκριμένα δόγματα, αλλά και στην ευρύτερη ανάμειξη επιστήμης και θρησκείας. Για πολλούς στοχαστές της εποχής, οι δυϊστικές έννοιες ενός άυλου μυαλού ή ψυχής έμοιαζαν να είναι λείψανα θρησκευτικού δόγματος, το οποίο δεν είχε θέση σε μια ορθολογική, επιστημονική κοσμοθεωρία. Ο πρώιμος σκεπτικισμός έναντι του δυϊσμού ουσίας εμφανίστηκε πριν ακόμη η νευροεπιστήμη και η ψυχολογία γίνουν επίσημα πεδία μελέτης, επειδή η έννοια ενός άυλου νου διαφορετικού από το σώμα φαινόταν σε αντίθεση με τη γενική μηχανιστική κατανόηση της αιτιότητας που υπήρχε από τον Νεύτωνα.
Δηλαδή, εάν κάθε πράξη, συναίσθημα ή σκέψη που βιώνουμε είναι προκαθορισμένη από μια σειρά αιτιών και αποτελεσμάτων, πού είναι ο χώρος για μια ανεξάρτητη οντότητα που ονομάζεται «εαυτός» να υπάρξει αληθινά;
Ο Ντάγκλας Χόφσταντερ, γνωστικός επιστήμονας και συγγραφέας του βραβευμένου με Πούλιτζερ βιβλίου “Gödel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid” (1979), υποστηρίζει ότι ο εαυτός αναδύεται σε εκείνα τα συστήματα που έχουν την ικανότητα να αντιπροσωπεύουν ή να μοντελοποιούν τον κόσμο και τον εαυτό τους. Αυτό δημιουργεί έναν αυτοαναφορικό βρόχο ανατροφοδότησης, όπου η γνώση αντανακλάται στον εαυτό της, παράγοντας ένα πλέγμα εμπειρίας και ελέγχου.
Η συζήτηση για την ύπαρξη του εαυτού, μια συζήτηση ανοιχτή, δεν είναι πάντως απλώς ένα άσκοπο παιχνίδι φιλοσοφικού πινγκ-πονγκ. Έχει βαθιές επιπτώσεις στην κατανόησή μας για τον εαυτό μας, την ηθική και τον ίδιο τον ιστό της πραγματικότητας.
Ας το συνεχίσουμε λιγάκι ψυχολογικά
O Carl Rogers μέσω της προσωποκεντρικής θεραπείας, δηλοί: ”Το να είσαι ο εαυτός σουδεν είναι πάντα εύκολο. Προϋποθέτει να είσαι ειλικρινής με αυτό που είσαι: με το πώς σκέφτεσαι, πώς αισθάνεσαι και πώς πράττεις και μερικές φορές αυτή η επιλογή μπορεί να απομακρύνει τους άλλους ανθρώπους από δίπλα σου. Το να είσαι ο εαυτός σου συνοδεύεται σχεδόν πάντα από κάποιο κόστος. Οι άλλοι θα αντιληφθούν ποιος πραγματικά είσαι και θα σε κρίνουν. Σε κάποιους ανθρώπους θα αρέσεις, σε μερικούς όχι και πολλοί είναι εκείνοι που δεν θα νοιάζονται καν για σένα.”
Πράγματι, πολλοί άνθρωποι, ανάμεσά τους κι εμείς κι εσείς, περνούν τη ζωή τους (ή έχουν περάσει μέρος της ζωής τους) καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια να γίνουν συμπαθείς στους άλλους, κρύβοντας πράγματα, λέγοντας ψέματα για άλλα πράγματα, όντας, τέλος πάντων, κάποιοι άλλοι, για λόγους αποδοχής ή και κοινωνικής φήμης. ”Γιατί να ριψοκινδυνέψω και να δείξω κάποιες πλευρές του εαυτού μου που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τις σχέσεις μου και να χάσω κάποιους ανθρώπους από τη ζωή μου;”, να μια πιθανή σκέψη που καθένας θα μπορούσε να κάνει.
Κι από την άλλη, ποιος είναι ο εαυτός, τελικά, αυτός ο άγνωστος; Είμαστε άλλοι σήμερα, άλλοι πριν δέκα χρόνια, άλλοι του χρόνου τέτοια μέρη. Η ζωή μας είναι σπαρμένη λύπες και χαρές, πένθη, συνταρακτικές συναντήσεις, παταγώδεις αποτυχίες και εκρηκτικές επιτυχίες, το σώμα μας είναι ένα κοκτέιλ χημικών αντιδράσεων, ένας τρελός χορός σκέψεων και συναισθημάτων που απορρέουν από τον Μέγα Εγκέφαλο, το κέντρο του είναι μας. Είμαστε όντα δυναμικά, που εξελισσόμαστε. Είναι καλό και ενδιαφέρον, ως διαδικασία, να γνωριστούμε με τον εαυτό μας-πολλοί άνθρωποι δεν έχουν ιδέα ποιοι είναι.
Η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να είναι μια καλή αρχή: γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία, ψυχοδυναμική, ή ακόμα διαλεκτική-συμπεριφορική. Ψάξτε το! Ο Carl Rogers, πάντως, λέει ότι είναι βοηθητικό σε όλες τις σχέσεις μας, τόσο με τον εαυτό μας όσο και με τους άλλους ανθρώπους, να αναγνωρίζουμε τη μεταβαλλόμενη φύση των ανθρώπων και την ικανότητα του καθενός να εξελιχθεί σε έναν καλύτερο άνθρωπο. Αυτή η στάση, συχνά μας βοηθά επίσης να αξιοποιήσουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους. Πάντως, η λέξη “εαυτός” μπορεί να αναφέρεται σε πολλά και διαφορετικά πράγματα χωρίς να ορίζεται επακριβώς, έχοντας ως κεντρικό νόημα την προτροπή “κάνε ό,τι σου αρέσει, όπως σου αρέσει, χωρίς να σε νοιάζει τι σκέφτονται οι άλλοι”.
Συνήθως τη φράση “να είσαι ο εαυτός σου” την απευθύνουμε σε κάποιον που βλέπουμε να ταλαιπωρείται από μια ιδεατή εικόνα που έχει δημιουργήσει για τον εαυτό του. Τον ή την προτρέπουμε δηλαδή να αφαιρέσει τα πρέπει, τους κανόνες και τις απαγορεύσεις, που ο ίδιος έχει επιβάλλει αυθαίρετα στον εαυτό του (κάτω από συνθήκες ασυνειδησίας, κατά την παιδική του ηλικία), και να επιλέξει έναν τρόπο έκφρασης που θα είναι πιο αυθόρμητος και λιγότερο εξαρτητικός. Η προτροπή όμως είναι άχρηστη, αν δεν τον συμβουλέψουμε να μάθει να παρατηρεί τις σκέψεις του (δηλαδή τα πρέπει, τους κανόνες και τις απαγορεύσεις), που δημιουργεί ο προγραμματισμένος -από το παρελθόν- νους του.
Ο εαυτός σου είσαι, όχι όταν επαναλαμβάνεις το παρελθόν σου, αλλά όταν ζεις συνειδητά το παρόν, έχοντας επίγνωση, μεταξύ άλλων, και των παρελθοντικών μοτίβων που αναπόφευκτα δρουν μέσα σου. Τότε δίνεις τη δυνατότητα στον γνήσιο χαρακτήρα σου να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς τους φόβους και χωρίς τις πεποιθήσεις ανεπάρκειας να σε ωθούν να υπηρετήσεις κάποια ιδεατή εικόνα. Τότε αφήνεις τη ζωή να εκφραστεί ελεύθερα μέσα από τη μορφή σου.
Με στοιχεία και από: artinews.gr, PsychologyNow.gr, sofokleousin.gr, aytepignosi.com
