Η ηθική έχει πάντα να κάνει με αξίες. Στην ψυχολογία, όπως και στα περισσότερα επαγγέλματα οι φοιτητές συχνά διδάσκονται να προσεγγίζουν την ηθική μέσα από τρία πλαίσια: 

• Ηθική της αρετής (Τι είδους άνθρωπος πρέπει να είμαι;) 

• Δεοντολογία (Ποιες υποχρεώσεις οφείλω να τηρώ;) 

• Ωφελιμισμός (Ποιο αποτέλεσμα θα μεγιστοποιήσει το καλό;) 

Το καθένα προσφέρει έναν τρόπο ορισμού του “καλού”. Αυτές οι προσεγγίσεις παραμένουν χρήσιμες, βοηθώντας τους ψυχολόγους να ξεκαθαρίσουν ευθύνες, να πάρουν δύσκολες αποφάσεις και να αιτιολογήσουν τη συλλογιστική τους. Κάθε πλαίσιο όμως κινδυνεύει να χρησιμοποιηθεί ως στρατηγικό, ρητορικό εργαλείο για να στηρίξει μια προκαθορισμένη θέση. Η ίδια πράξη μπορεί να δικαιολογηθεί ως καθήκον, ως βέλτιστο αποτέλεσμα ή ως αρετή, μετατοπίζοντας την προσοχή από τη γνήσια ηθική προς την αυτο-δικαίωση. 

Τι θα γινόταν αν κάναμε την προσοχή, δηλαδή την αυθεντική πράξη της αντίληψης και της παρουσίας σε μια κατάσταση, την αφετηρία της ηθικής αντί για τους κανόνες ή τα αποτελέσματα; 

Η φιλόσοφος Σιμόν Βέιλ έγραψε: «Η προσοχή είναι η σπανιότερη και αγνότερη μορφή γενναιοδωρίας». Για τη Βέιλ η πράξη του να προσέχεις είναι ήδη μια ηθική πράξη. Σημαίνει να αναστέλλεις τις υποθέσεις σου αρκετά ώστε να παρατηρήσεις τι πραγματικά συμβαίνει. Αυτό έχει την ίδια σημασία στο γραφείο του συμβούλου όσο και στην αίθουσα διδασκαλίας. 

Ένας ψυχολόγος που προσέχει πραγματικά μπορεί να καταλάβει πότε η σιωπή έχει νόημα, πότε ο εκνευρισμός καλύπτει τον φόβο ή πότε κάτι σημαντικό μένει ανείπωτο. Κανένας κώδικας δεοντολογίας δεν λέει πώς να ανταποκριθείς σε τέτοιες στιγμές. Η ίδια η προσοχή είναι η ηθική πράξη. Αντίθετα όταν βασιζόμαστε υπερβολικά σε αφηρημένα πλαίσια, κινδυνεύουμε να παραλείψουμε αυτό το κρίσιμο στάδιο της αντίληψης. Βιαζόμαστε να κατηγοριοποιήσουμε, να δικαιολογήσουμε ή να επιλύσουμε. Η ηθική τότε γίνεται υπεράσπιση μιας πράξης αντί για ανταπόκριση σε αυτό που καλεί η κατάσταση. 

Για να γίνει πιο σαφής η διάκριση: 

• Η ηθική (morality) αφορά την κρίση, την εφαρμογή καθολικών αρχών με συνέπεια. 

• Η δεοντολογία (ethics), όπως προτείνεται εδώ, εστιάζει στην ανταπόκριση, στην ενεργή αντίληψη μιας συγκεκριμένης κατάστασης και στη σκέψη για τον καλύτερο τρόπο ανταπόκρισης. 

Η ηθική ρωτά: «Τι πρέπει να κάνω γενικά;» Ηδεοντολογία (ως προσοχή) ρωτά: «Τι συμβαίνει εδώ και πώς μπορώ να ανταποκριθώ τώρα;» 

Η μετατόπιση φαίνεται μικρή, αλλά είναι σημαντική. Η ηθική δίνει απαντήσεις. Η δεοντολογία ως προσοχή τις κρατά ανοιχτές και ξεκινά με το “δεν ξέρω”. Οι ψυχολόγοι το χρειάζονται αυτό, γιατί μεγάλο μέρος της δουλειάς τους συμβαίνει σε καταστάσεις χωρίς εύκολες απαντήσεις. 

Η επαγγελματική εκπαίδευση στην ψυχολογία εστιάζει συχνά σε αποτελέσματα και συγκρίσεις: ποιος έχει τους περισσότερους πελάτες, ποια παρέμβαση είναι “τεκμηριωμένη”, ποιος εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη χρηματοδότηση. Η λογοδοσία έχει σημασία, αλλά αυτή η κουλτούρα της σύγκρισης μπορεί να περιορίσει την προσοχή μας. Αρχίζουμε να εκτιμούμε αυτό που είναι ορατό και μετρήσιμο. Αυτό συμβαίνει σε βάρος των πιο λεπτών υφών της ανθρώπινης ζωής. 

Στη θεραπεία, αυτή η πίεση μπορεί να οδηγήσει τους κλινικούς στο να μετρούν την “πρόοδο” μόνο με λίστες συμπτωμάτων. Μπορεί να χάσουν τις πιο εύθραυστες μορφές ανάπτυξης, όπως η εμπιστοσύνη, η παρουσία και η κοινή σιωπή που δεν μετρώνται εύκολα. Όταν η ηθική γίνεται μόνο συμμόρφωση ή αποτέλεσμα δεν μπορεί να αντέξει την πολυπλοκότητα της πραγματικής ψυχολογικής ζωής. 

Πώς θα μπορούσε να καλλιεργηθεί η ηθική ως προσοχή στην ψυχολογία; Μερικές απλές πρακτικές: 

• Αναστοχαστικό ημερολόγιο: Μετά τις συνεδρίες, οι κλινικοί μπορούν να σημειώνουν τι ειπώθηκε, τι ένιωσαν, τι απέφυγαν ή τι τους αναστάτωσε. Η προσοχή αναπτύσσεται με την παρατήρηση όσων ξεφεύγουν από την άμεση εξήγηση. 

• Αποσαφήνιση λεπτών ρωγμών: Αντί να αγνοήσουν την ελαφρά απόσυρση ενός πελάτη ή την ένταση σε μια συνάντηση εποπτείας, μπορούν να το ονομάσουν απαλά: «Παρατήρησα λίγη σιωπή μετά από αυτό που είπα …πώς ήταν για σένα;» 

• Αναστολή κρίσης: Αντί να αποφασίσουν πολύ γρήγορα τι «σημαίνει» μια συμπεριφορά, μένουν με την αμφισημία: «Κάτι φαίνεται σημαντικό εδώ, αλλά δεν είμαι σίγουρος ακόμη τι είναι». 

Αυτά δεν αποτελούν εναλλακτικές των κωδίκων δεοντολογίας, είναι συμπληρώματα. Οι κώδικες θέτουν το ελάχιστο. Η προσοχή τρέφει το βάθος. 

Για τους ψυχολόγους, η ηθική σημαίνει κάτι παραπάνω από το να αποφεύγεις τη βλάβη ή την παραβίαση κανόνων. Σημαίνει να είσαι παρών με τους ανθρώπους και τις καταστάσεις που αντιμετωπίζεις. Να παρατηρείς πότε κάτι έχει σημασία, ακόμη κι αν κανένας κανόνας δεν παραβιάστηκε. 

Η ηθική είναι κάτι περισσότερο από συμμόρφωση. Μας προκαλεί να ρωτάμε όχι μόνο «Τι πρέπει να κάνω;», αλλά «Ποιος γίνομαι μέσα από τις πράξεις μου;» 

*Mε στοιχεία από το Psychology Today. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.