Στην συλλογική ανθρώπινη αφήγηση, ο χάρτης θα έχει πάντα μια ισχυρή συμβολική σημασία. Θα συμβολίζει την περιπέτεια, την επιθυμία για φυγή αλλά και την επιστροφή στον τόπο. Την αναζήτηση προσανατολισμού, τη λησμονιά, τις καινούργιες αρχές, τους αποχωρισμούς και τις συναντήσεις. Τις μνήμες και τις γεωγραφίες που ακολουθήσαμε για να φτάσουμε μέχρι εδώ που είμαστε. Συμβολίζει τις προσωπικές μας Οδύσσειες, ή ακόμα, το αίσιο ταξίδι διά ξηράς, που καταλήγει στην απόκτηση πατρίδας, δηλαδή σταθερών και ασάλευτων συντεταγμένων στον χάρτη, αλλά και τα επισφαλή και μοναχικά θαλασσινά ταξίδια των ναυτών που αποχαιρετούν τους αγαπημένους τους και χάνονται στις μελαγχολικές παλίρροιες των Ωκεανών. Θα μας θυμίζει πάντα την ποίηση του Νίκου Καββαδία και τους Εφτά Νάνοι Στο s/s Cyrenia, ή εκείνη την υπέροχη μελοποίηση του Θάνου Ανεστόπουλου του ποιήματος Γράμμα ενός Αρρώστου, έναν ύμνο στην επιθυμία για περιπλάνηση: «Θυμάσαι, που ταξίδια ονειρευόμουνα/ κι είχα ένα διαβήτη κι ένα χάρτη/ και πάντα για να φύγω ετοιμαζόμουνα…»
Οι χάρτες είναι παντού γύρω μας. Τους εντοπίζουμε στην πόλη, στις στάσεις των λεωφορείων και του μετρό, σε εκδρομές και ταξίδια, σε επαγγελματικές κάρτες και διαφημιστικά φυλλάδια, στο ίντερνετ, στις ειδήσεις και τις εφημερίδες, στα λιμάνια και στα αεροδρόμια και σε πολλά ακόμα μέρη. Υπάρχουν χάρτες ιστορικοί, οδικοί, πεζοπορικοί, ναυτικοί, τουριστικοί, τοπογραφικοί, πολιτικοί και άλλοι πολλοί. Όποια κι αν είναι πάντως η μορφή του χάρτη, το σίγουρο είναι ότι ένας χάρτης χαρτογραφεί τον κόσμο γύρω μας.
Και παρόλο που οι χάρτες είναι παντού στη ζωή μας, πότε ήταν η τελευταία φορά που χρησιμοποιήσατε χάρτη; Εννοώ έναν πραγματικό χάρτινο χάρτη, με σύμβολα, δρόμους, μονοπάτια, δάση, χωριά, πόλεις, παραλίες, και λόφους, εθνικές οδούς, αεροδρόμια και χωματόδρομους. Ποια ήταν η τελευταία φορά που πιάσατε στα χέρια σας έναν πραγματικό χάρτινο χάρτη, τον μυρίσατε, ή ακολουθήσατε απαλά με το ακροδάχτυλο μια διαδρομή που επιθυμούσατε να ακολουθήσετε;
Όταν ήμουν παιδί, οι χάρτες ήταν πανταχού παρών στο σπίτι μας. Υπήρχε ένας σε κάθε ράφι, ανάμεσα σε βιβλία και περιοδικά, και σε ένα μικρό τραπεζάκι στο σαλόνι θυμάμαι έναν σωρό από φθαρμένους χάρτες με σημειώσεις.
Ο πατέρας μου ήταν φανατικός πεζοπόρος και ορειβάτης. Κάθε φορά που πηγαίναμε για περπάτημα σε πεζοπορικές εξορμήσεις στο βουνό, είχε πάντα μαζί του ένα σχοινί, ένα φλασκί με νερό και έναν χάρτη. Ήξερε τις διαδρομές απ’ έξω. Αλλά εξακολουθούσαμε να έχουμε μαζί μας χάρτη. Ήταν μέρος της ιεροτελεστίας.
Παρκάραμε, βάζαμε τις μπότες μας, κοιτάζαμε τον χάρτη και ξεκινούσαμε. Μετά, στα μισά της διαδρομής, ρίχναμε ξανά μια ματιά στον χάρτη. Στη συνέχεια, όταν φτάναμε κορυφή, κοιτάζαμε τον χάρτη για άλλη μια φορά. Ακόμα και στο τέλος της πεζοπορίας, κοιτούσαμε τον χάρτη για να δούμε πού είχαμε πάει. Ήταν μια μορφή επιβράβευση για εμάς.
Μερικές φορές στο σπίτι, τα βροχερά απογεύματα, απλά κοιτούσα τους χάρτες. Απλά κοιτούσα τα σύμβολα, τα περιγράμματα, τα δαιδαλώδη μονοπάτια, τις εκκλησίες, τους αρχαιολογικούς χώρους και παραδοσιακούς οικισμούς.
Έτσι, συνήθιζα να ξεκινώ με τα πόδια ή με το ποδήλατό και τον χάρτη μου για να αναζητήσω αυτά τα μέρη. Δεν ήταν μόνο μια δικαιολογία για βόλτα. Αλλά τροφοδοτούσε και την περιέργεια και την όρεξη για περιπέτεια.
Όταν μετακόμισα για σπουδές στο Reading στη Μεγάλη Βρετανία, είχα τουλάχιστον 12 λεπτομερείς χάρτες της περιοχής.
Ο χάρτης είναι σημαντικός για μένα. Μου δίνει μια αίσθηση του πού βρίσκομαι. Γιατί ένας χάρτης δεν σου λέει πού βρίσκονται τα πράγματα, μας ξεναγεί στην ανθρώπινη ιστορία.
Τα χωριά, οι λίμνες, οι πόλεις και τα χωράφια δεν ξεπρόβαλαν σαν μανιτάρια εκεί που βρίσκονται. Η τοποθεσία τους δεν ήταν τυχαία. Υπάρχουν για κάποιο λόγο εκεί. Για παράδειγμα, στο χωριό μου στην Κύπρο, την Περιστερώνα της Πάφου, όπου υπήρχαν πολλοί βοσκοί, και ο κάθε βοσκός είχε και ένα κομμάτι γης, αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, ακόμα και σήμερα, μπορεί να εντοπίσει τα παλιά μονοπάτια των προβάτων που οδηγούν από τα αγροκτήματα στην αγορά της κοντινής πόλης. Οι δρόμοι που συνδέουν τον έναν τόπο με έναν άλλον, στην πραγματικότητα διηγούνται την ιστορία των ανθρώπινων αναγκών. Γιατί για παράδειγμα σε ορισμένες περιπτώσεις οι οικισμοί είναι κτισμένοι ψηλά στην κορυφή ενός νησιού και όχι κοντά στο λιμάνι, και γιατί οι εκκλησίες είναι συχνά χτισμένες κοντά σε πηγές ύδρευσης; Όλα έχουν μια αιτία.
Το βρίσκω τουλάχιστον συναρπαστικό.
Πλέον, τα τελευταία δέκα χρόνια ζω στην Αθήνα και όπως ανακάλυψα στην πράξη, είναι εξωφρενικά εύκολο να χαθείς εδώ. Πιο εύκολο κι απ’ ό,τι στους περιπάτους στα βουνά με τον πατέρα μου πριν από τριάντα χρόνια. Ενώ για παράδειγμα γνωρίζω το ευρύτερο κέντρο σαν νεράκι, μερικές περιοχές μου φαίνονται ακατανόητα δαιδαλώδεις και λαβυρινθώδεις. Όπως για παράδειγμα ο Πειραιάς. Κάθε δρομάκι, κάθε τετράγωνο, μοιάζει παρόμοιο. Χωρίς χάρτη δεν πας πουθενά.
Αλλά κάτι τέτοιο δεν ισχύει, έτσι δεν είναι;
Στις μέρες μας, αρκεί να πιάσεις το τηλέφωνο και βουαλά, ξέρεις αμέσως πού βρίσκεστε. Σε βάζει στη θέση σου, είτε σου αρέσει είτε όχι. Αλλά τι το διασκεδαστικό υπάρχει σ’ αυτό; Για μένα είναι όπως όταν βάζεις έναν δίσκο βινυλίου στο πικάπ, αυτός ο ήχος της τριβής της βελόνας πάνω στην επιφάνεια του δίσκου, βγάζει κάτι το αληθινό. Κάτι ενστικτώδες που δεν μπορεί να εξηγηθεί.
Χάνουμε την ικανότητά να κινούμαστε χωρίς τα τηλέφωνά μας. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη φυσική πλοήγηση για να πάμε από το Α στο Β. Αναφέρομαι στη νοητική και συναισθηματική πλοήγηση
Ζώντας σε άδεια σπίτια
Πας στα σπίτια των ανθρώπων και είναι γυμνά, ενώ κάποτε υπήρχαν δίσκοι, βιβλία, CD, DVD και χάρτες σε κάθε ράφι. Τώρα δεν υπάρχει τίποτα. Ίσως μερικά βιβλία μαγειρικής ή ψηφιοποιημένες κορνίζες φωτογραφιών με ένα slide-show των αγαπημένων τους προσώπων. Και τίποτα άλλο.
Εδώ καταλαβαίνω ότι πλατειάζω. Δεν ζουν όλοι έτσι. Αλλά είναι σίγουρα μια αυξανόμενη τάση. Εν μέρει επειδή οι άνθρωποι δεν έχουν πια δίσκους και βιβλία, επομένως δεν υπάρχει ανάγκη για βιβλιοθήκες και ράφια. Αρκούν μερικοί φορτιστές τηλεφώνων και όλοι είναι ικανοποιημένοι.
Υπάρχουν βέβαια πολλοί άνθρωποι εκεί έξω που δεν τους λείπει καθόλου αυτή η ακαταστασία. «Τι το κακό έχει να μην ζεις ανάμεσα σε χιλιάδες άχρηστα πράγματα ή χωρίς να κοιτάς τον χάρτη σε μια θύελλα 10 μποφόρ;»
Τίποτα. Πολύ χρήσιμο, το παραδέχομαι. Το έχω κάνει κι εγώ. Χρησιμοποιώ ανελλιπώς το GPS, και με τους χάρτες του Google Maps, είναι αδύνατο να χαθώ.
Αυτό είναι που με ανησυχεί. Στις μέρες μας, η τεχνολογία σιγά σιγά μας ρουφάει. Μήπως ωστόσο χάνουμε ακόμα και την ικανότητα μας να ξέρουμε πού βρισκόμαστε;
Πόσοι από εμάς θα μπορούσαμε να βρούμε το δρόμο για το σπίτι μας, αν μας έδεναν τα μάτια και μας άφηναν κάπου; Ακόμα και μέσα στην πόλη. Στοιχηματίζω ότι οι περισσότεροι από εμάς θα παραλύαμε. Ξέρετε πού είναι ο Πολικός Αστέρας; Ξέρετε πώς να ξεχωρίσετε το βορρά από το νότο; Θα μπορούσατε να γυρίσετε σπίτι ακολουθώντας το ένστικτό σας;
Αρκετοί άνθρωποι θα μπορούσαν, είμαι σίγουρη.
Αλλά οι πλείστοι δεν θα μπορούσαν. Καθώς οι συσκευές μας φορτίζονται, χάνουμε την ικανότητά να κινούμαστε χωρίς τα κινητά μας. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη φυσική πλοήγηση για να πάμε από το Α στο Β. Αναφέρομαι στη νοητική και συναισθηματική πλοήγηση.
Δεν είναι όλα τόσο χάλια, φυσικά. Η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να μας εξυπηρετήσει αλλά και να βλαψει. Προσωπικά απολαμβάνω τα social media και το διαδίκτυο, όπως αυτή τη στιγμή απολαμβάνω να μοιράζομαι αυτό το άρθρο μαζί σας. Αυτό δεν χωράει αμφιβολία.
Αλλά μέχρι πιο σημείο του επιτρέπουμε να διολισθήσει; Η ανθρώπινη περιέργεια, η ίντριγκα και ο πολιτισμός μπορεί να β. Η τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να δημιουργήσει έργα τέχνης και λογοτεχνίας. Αυτό να μην είναι καλό, αλλά συμβαίνει. Πολλοί άνθρωποι δεν γράφουν καν με στυλό ή μολύβι στις μέρες μας. Όπως πολλοί δεν μπορούν να διαβάσουν κι ένα χάρτη. Σε πόσο καιρό άραγε θα χαθούν οι δεξιότητές μας και θα εξαρτηθούμε τόσο πολύ από την τεχνολογία, ώστε η ζωή χωρίς αυτήν να μην είναι εφικτή;
Πιθανόν να το παρακάνω. Δεν τάσσομαι υπέρ της τεχνοφοβικής τάσης, αλλά διερωτηθήκατε ποτέ τι αναμνήσεις έχουν σήμερα τα παιδιά από τα σπίτια στα οποία μεγάλωσαν;
Οι πρώτες μου αναμνήσεις ήταν οι χάρτες και ο παππούς μου που έφερνε τριαντάφυλλα από το περιβόλι του κι έφτιαχνε ελιόπιτες από τις ελιές του στην αυλή. Αναμνήσεις από ένα σπίτι γεμάτο δίσκους και βιβλία, πίτες και βάζα γεμάτα λευκά, κίτρινα, φουξ και κόκκινα τριαντάφυλλα.
Τα πράγματα προχωρούν, το ξέρω – δεν μπορείς να σταματήσεις την πρόοδο. Αλλά με λυπεί το γεγονός ότι για τα παιδιά που μεγαλώνουν τώρα σε άδεια σπίτια, οι πιο πολύτιμες αναμνήσεις τους μπορεί να είναι από τα κινητά τους.
