Όλοι μας είμαστε σε άρνηση, μερικές φορές τουλάχιστον. 

Μέρος του να είμαστε άνθρωποι και να ζούμε σε μια κοινωνία με άλλους ανθρώπους, είναι να βρίσκουμε έξυπνους τρόπους να εκφράσουμε – και συχνά να αποκρύψουμε – τα συναισθήματά μας. Από την πιο πολύπλοκη, σοφιστικέ διπλωματική γλώσσα μέχρι το πιο ωμό ψέμα, οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπους να εξαπατήσουν τους γύρω τους αλλά πρωτίστως τον εαυτό τους.  Οι εξαπατήσεις δεν είναι απαραίτητα κακόβουλες. Αε κάποιο επίπεδο είναι ζωτικής σημασίας τγια τον εαυτό μας και την ψυχική μας υγεία. 

Πότε όμως αυτή η αναγκαία ιδιωτική αυταπάτη γίνεται επιβλαβής; Όταν γίνεται δημόσιο δόγμα. Με άλλα λόγια: όταν γίνεται άρνηση.

 Η άρνηση μπορεί να είναι τόσο απλή όσο η άρνηση να αποδεχτείς ότι κάποιος άλλος έχει δίκιο και μιλάει ειλικρινά (κάτι που μπορεί να αναθεωρήσει όλη σου την κοσμοθεωρία). Η άρνηση μπορεί να είναι τόσο ανεξιχνίαστη όσο και οι πολλαπλοί τρόποι με τους οποίους αποφεύγουμε να αναγνωρίσουμε τις αδυναμίες, τους φόβους και τις κρυφές μας επιθυμίες.

Είναι ένας τρόπος να προστατεύσουμε τον κόσμο που έχουμε φτιάξει στο μυαλό μας επιλέγοντας μια θεώρηση της πραγματικότητας που μας βολεύει συναισθηματικά.

Άρνηση ως μηχανισμός άμυνας

Η άρνηση είναι ένας από τους πιο διαδεδομένους και ευεργετικούς αμυντικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης ψυχολογίας. Μας τη σύστησε ο ψυχαναλυτής Sigmund Freud στα τέλη του 19ου αιώνα.

Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι στρατηγικές που χρησιμοποιείς για να αποφύγεις την όποια ψυχική δυσφορία.

Πρόκειται για μία διεργασία κατά την οποία το άτομο αρνείται ένα δυσάρεστο ή ανεπιθύμητο κομμάτι της εξωτερικής πραγματικότητας, είτε φαντασιωτικά είτε μέσω μιας πράξης.

Η άρνηση είναι ένας αμυντικός μηχανισμός ο οποίος, όπως όλοι οι αμυντικοί μηχανισμοί, τίθεται σε λειτουργία για να προστατέψει το άτομο από μια στρεσογόνα κατάσταση και από οδυνηρά συναισθήματα. 

Άρνηση και αυτοσυντήρηση

Ο μηχανισμός της άρνησης ερευνάται ακόμη από ψυχαναλυτές. Ωστόσο, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα που έχει συλλέξει η επιστημονική κοινότητα, ο πρωταρχικός της ρόλος είναι να προστατεύει το άτομο, εμποδίζοντας κάποια εξωτερικά γεγονότα να εισέλθουν στη συνείδησή του.

Ο μηχανισμός της άρνησης, όταν ενεργοποιείται προσωρινά, είναι χρήσιμος για τη διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας ενός ατόμου. Όταν, για παράδειγμα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα εξαιρετικά δυσάρεστο γεγονός, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, τότε χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως: «αυτή δεν μπορεί να είναι η αλήθεια», «αυτό είναι άδικο», «γιατί συμβαίνει αυτό σε εμένα τώρα”. 

Σε μια τέτοια περίπτωση, η άρνηση μοιάζει με κατασταλτικό παράγοντα ή με απλά λόγια ως προσωρινό «ηρεμιστικό», ώστε ο ακροατής της δυσάρεστης είδησης να διατηρεί όσο το δυνατόν περισσότερο την ψυχική του ηρεμία.

Τι συμβαίνει όταν αυτός ο αμυντικός μηχανισμός του εγώ επικρατεί μόνιμα; 

Τότε μιλάμε για το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου, το όνομα του οποίου προέρχεται από την εσφαλμένη αντίληψη ότι οι στρουθοκάμηλοι θάβουν το κεφάλι τους στην άμμο όποτε αισθάνονται ότι κινδυνεύουν.

Τις περισσότερες φορές η άρνηση είναι ασυνείδητο φαινόμενο. Το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου είναι μια γνωστική προκατάληψη που αναγκάζει τους ανθρώπους να αποφεύγουν πληροφορίες που αντιλαμβάνονται ως δυνητικά δυσάρεστες.

Μέσω της άρνησης προστατεύουμε τον εαυτό μας από την επώδυνη επίγνωση που φανταζόμαστε ότι δεν μπορούμε να αντέξουμε. Επιλέγουμε ουσιαστικά μια θεώρηση της πραγματικότητας που μας βολεύει συναισθηματικά.

Ρίζες άρνησης

Η άρνηση είναι μια σύνθετη γνωστική διαδικασία που έχει τις ρίζες της στη ρύθμιση των συναισθημάτων και στην ψυχολογική αυτοσυντήρηση. 

Η έρευνα έχει δείξει ότι η άρνηση μπορεί να οδηγηθεί από τη γνωστική ασυμφωνία η οποία εμφανίζεται όταν οι πεποιθήσεις και οι πράξεις κάποιου συγκρούονται μεταξύ τους.

Σύμφωνα με τον Αμερικανό κοινωνικό ψυχολόγο Leon Festinger, το άτομο έχει την τάση να μειώνει την ασυμφωνία που μπορεί να δημιουργηθεί μεταξύ δυο αντιφατικών μεταξύ τους γνωστικών στοιχείων. Όταν βρεθεί αντιμέτωπο με μία πληροφορία που έρχεται σε αντίθεση με τις αξίες και πεποιθήσεις του, αισθάνεται δυσφορία και επιστρατεύει κάθε όπλο στη φαρέτρα του προκειμένου να βρει τρόπο να ενισχύσει τις δικές του αξίες και να μειώσει τη σπουδαιότητα των ασύμφωνων στοιχείων.

Για την ανακούφιση αυτής της δυσφορίας, τα άτομα μπορεί να αρνηθούν ή να απορρίψουν τις αντικρουόμενες πληροφορίες, με αποτέλεσμα τη λήψη μεροληπτικών αποφάσεων.

Τις απορρίπτουν με διάφορους τρόπους:

• Αποφυγή: Αυτή η αρχική μορφή αποφυγής περιλαμβάνει τη διασφάλιση της αποφυγής της λήψης δυνητικά δυσάρεστων πληροφοριών εξαρχής. Όπως αναφέρει μια μελέτη: «οι άνθρωποι μπορούν να επιλέξουν να αποφεύγουν να διαβάζουν συγκεκριμένες εφημερίδες ή περιοδικά, να ακούνε συγκεκριμένες ραδιοφωνικές ή τηλεοπτικές εκπομπές, να βλέπουν τις βαθμολογίες διδασκαλίας τους ή να συνομιλούν με συγκεκριμένα άτομα».
• Έλλειψη προσοχής: Αυτή η μορφή αποφυγής ουσιαστικά καθιστά το άτομο απρόσεκτο στις πληροφορίες, παρόλο που αυτές έχουν ήδη γίνει άμεσα διαθέσιμες.
• Μεροληπτική ερμηνεία πληροφοριών: Αυτή η μορφή αποφυγής περιλαμβάνει την ερμηνεία της πληροφορίας με τέτοιο τρόπο ώστε να αγνοούνται οι δυσάρεστες επιπτώσεις της.
• Ξεχνώντας: Αυτή η τελική μορφή αποφυγής περιλαμβάνει τη λήθη δυσάρεστων πληροφοριών αφού έχουν ήδη υποβληθεί σε επεξεργασία.

Τα άτομα με τάσεις στρουθοκαμήλου αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους. Πιστεύουν ότι με αυτόν τον τρόπο θα απαλλαγούν από αυτά, ενώ στην πραγματικότητα συμβαίνει το εντελώς αντίθετο. 

Η άρνηση μπορεί να είναι επιζήμια

Ο στρουθοκαμηλισμός μπορεί να οδηγήσει σε μη βέλτιστη λήψη αποφάσεων και δυσμενή αποτελέσματα σε διάφορες πτυχές της ζωής όπως οικονομικά, υγεία, σχέσεις ή ακόμα και κοινωνικά ζητήματα. 

Αποφεύγοντας τις αρνητικές πληροφορίες, τα άτομα χάνουν την ευκαιρία να μάθουν και να καταφέρουν να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένες και βιαστικές αποφάσεις, οικονομικές αποτυχίες, επιδείνωση της υγείας και απροθυμία να συμμετάσχουν σε συλλογικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση πιεστικών κοινωνικών ζητημάτων.

Η αυταπάτη που δημιουργούμε αντιπροσωπεύει τη μετατροπή της καθημερινής πρακτικής της άρνησης σε έναν εντελώς νέο τρόπο θέασης του κόσμου. Η άρνηση είναι κρυφή και μπορεί να γίνει μέρος της καθημερινότητας, της ρουτίνας. 

Έτσι η αλήθεια κρύβεται και χτίζεται μία νέα, πιο βολική πραγματικότητα κάτι που μακροπρόθεσμα είναι επιζήμιο, καθώς κάτι τέτοιο απομακρύνει από την πραγματικότητα, περιορίζει κι εμποδίζει το να δει κανείς πιο ‘καθαρά’ τη μεγάλη εικόνα.

Για παράδειγμα, όταν πρόκειται για την επίδραση του στρουθοκαμηλισμού στον τομέα της προσωπικής υγείας, μια μελέτη αναφέρει ότι «ο φόβος κάποιου να λάβει άσχημα νέα για την υγεία μπορεί να τον οδηγήσει να αποφύγει πληροφορίες υγείας που, κατά ειρωνικό τρόπο, μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της υγείας του.”

Ομοίως, τα άτομα μπορεί να αγνοούν τα προειδοποιητικά σημάδια στις σχέσεις τους, αρνούμενοι να αναγνωρίσουν προβλήματα ή συγκρούσεις για να διατηρήσουν την αίσθηση της σταθερότητας ή να αποφύγουν τις αντιπαραθέσεις.

Αυτά μπορεί να φαίνονται απλά παραδείγματα της καθημερινότητάς μας, αλλά αποτελούν απτή απόδειξη μιας μόνιμης κατάστασης άρνησης. 

Η αποφυγή πληροφοριών μπορεί να οδηγήσει σε επιζήμια αποτελέσματα σε διάφορες καταστάσεις, καθώς αυτός που εθελοτυφλεί, και “χώνει το κεφάλι του στην άμμο” δε λύνει ποτέ τα προβλήματά του. Απλώς τα αγνοεί.  Ιδιαίτερα σε πιο σοβαρές περιπτώσεις όπως του εθισμού στον αλκοολισμό ή σε περιπτώσεις σωματικής ή ψυχικής ασθένειας και σε κακοποιητικές καταστάσεις η άρνηση μπορεί να αποβεί μοιραία. 

Με πληροφορίες από Medium, The Guardian, Very Well Mind