«Σε έναν πολιτισμό που πεθαίνει, ο ναρκισσισμός αποτελεί το ανώτατο επίτευγμα της πνευματικής διαφώτισης». – Κρίστοφερ Λας

«Πάντα προτιμούσα τη μυθολογία από την ιστορία. Γιατί η ιστορία αποτελείται από αλήθειες που τελικά μετατρέπονται σε ψέματα. Η μυθολογία αποτελείται από ψέματα που τελικά μετατρέπονται σε αλήθειες». – Ζαν Κοκτώ

Ο Νάρκισσος συγκαταλέγεται στις πιο γνωστές μορφές της ελληνικής μυθολογίας. Οι γνώσεις μας για τον Νάρκισσο παρέχονται την γλαφυρή και δραματική εκδοχή της ιστορίας του Οβίδιου στο έργο του «Μεταμορφώσεις».

Εκεί περιγράφει τη μοίρα του πανέμορφου νέου, του Νάρκισσου, όπως την αναγγέλλει ο μάντης, Τειρεσίας- ότι δηλαδή θα ζήσει μια μακρά και καρποφόρα ζωή, αρκεί να μην αναγνωρίσει ποτέ τον εαυτό του. Η πρόβλεψη αυτή επαληθεύεται μοιραία, αφού ο Νάρκισσος υποβάλλεται σε θεϊκή τιμωρία εξαιτίας της απόρριψής του προς τη νύμφη, Ηχώ. Ταραγμένη από την απόρριψη του όμορφου νέου, η Ηχώ μαραζώνει μέχρι που δεν απομένει τίποτα από αυτήν εκτός από τη φωνή της. Μπορούσε να επαναλάβει μόνο τις τελευταίες λέξεις των προτάσεων των άλλων.

Μια μέρα που κυνηγούσε και τον βασάνιζε έντονη δίψα, ο Νάρκισσος έσκυψε πλάι σε μια λίμνη για να πιει νερό. Ξάφνου, αντίκρυσε την αντανάκλασή του. Ο Νάρκισσος μαγεύτηκε από την άριστα σωματική του διάπλαση και την απερίγραπτη ομορφιά του νεαρού που τον κοιτούσε κι αυτός πίσω από την επιφάνεια του νερού. Ωστόσο, απορρίπτεται από το αντικείμενο του πόθου του, το οποίο εξαφανίζεται κάθε φορά που προσπαθεί να το αγγίξει. Σε μια τελευταία προσπάθεια να αιχμαλωτίσει τον έρωτά του, ο Νάρκισσος βυθίζοντας το βραχίονα του στο νερό πέφτει με ορμή στη λίμνη και πνίγεται.

Ο μύθος του Νάρκισσου αποτελεί μια πολύ απλή ιστορία και ταυτόχρονα μια απλή αλήθεια που συμπυκνώνεται στην απεικόνιση της ομορφιάς. Ο αυτοερωτισμός μπορεί να αποβεί επικίνδυνος και σε ακραίες περιπτώσεις αποτελεί κίνδυνο για τον εαυτό και την ταυτότητα του ατόμου. Όπως και πολλές από τις εκδοχές των μύθων που κατέγραψε τόσο έντονα και συγκλονιστικά ο Οβίδιος, η ιστορία του Νάρκισσου ενέπνευσε καλλιτέχνες και ποιητές καθώς και, φυσικά, τους πρώτους ψυχαναλυτές και είναι πολύ εύκολο να καταλάβουμε τους λόγους.

Ο αυστριακός ψυχαναλυτής Ότο Ρανκ δημοσίευσε μια πρώιμη περιγραφή του ναρκισσισμού το 1911, με τίτλο «Ο Σωσίας». Ο Σίγκμουντ Φρόιντ τον ακολούθησε το 1914 με ένα άρθρο με τίτλο «Για τον ναρκισσισμό: Μια εισαγωγή». Ο Ότο Ρανκ επισήμανε τη ματαιοδοξία και τη μεγαλομανία ως πτυχές του ναρκισσισμού. Ο Φρόιντ συνέδεσε τον ναρκισσισμό με τις λιβιδινικές θεωρίες γύρω από τις ενστικτώδεις σεξουαλικές ορμές. Ο ναρκισσισμός, υποστήριξε, δεν αποτελεί απαραίτητα μια ανώμαλη ανθρώπινη κατάσταση, αλλά μια κατάσταση που μετριάζεται ανάλογα με το αν η λίμπιντο κατευθύνεται προς τα μέσα (προς τον εαυτό μας) ή προς τα έξω (προς τους άλλους).

Αλλά η λίμπιντο του Νάρκισσου δεν προσαρμόζεται τόσο εύκολα σε αυτή τη λιβιδινική διαλεκτική. Η απόρριψη της Ηχούς δεν οφείλεται ακριβώς στην αγάπη για τον εαυτό του, αλλά στο γεγονός ότι δεν την έβρισκε ελκυστική. Από πότε άλλωστε οι stalkers της μυθολογίας είναι ερωτεύσιμοι; Η Ηχώ απορρίπτεται με ίσως σκληρό τρόπο, αλλά σίγουρα αυτό έχει να κάνει περισσότερο με τον νεανικό αφελή έρωτα – και πιθανότατα την ερωτική έλξη του ιδίου φύλου; – παρά με τον ναρκισσισμό. Αφήστε λοιπόν το παλικάρι στην ησυχία του.

Ο τυφλός μάντης Τειρεσίας – ελαφρώς ειρωνικός και μάλλον πολύ πιο σκληρός ακόμα και από τους Θεούς και τις Θεές  – προφητεύει το τέλος του Νάρκισσου όταν αυτός θα αναγνώριζε τον εαυτό του. Αυτό σημαίνει, υποθέτω, ότι όταν θα αντίκριζε το είδωλό του και ερωτευόταν την εικόνα του, τότε θα έπεφτε στην λίμνη και θα πνιγόταν. Μάλλον υπερβολικά απλοϊκό και επίσης υπονομεύεται από πάρα πολλές γελοίες ανακολουθίες:

Ο Νάρκισσος δεν μπορεί να καταλάβει ότι η επιφάνεια της λίμνης μοιάζει με καθρέφτη.

Ο Νάρκισσος αδυνατεί επομένως να αναγνωρίσει και τον ίδιο του τον εαυτό.

Δεν υπάρχουν καθρέφτες σε αυτή την Οβιδιακή χώρα όπου διαδραματίζεται ο μύθος;

Ο Νάρκισσος δεν γνωρίζει κολύμπι;

Η ιστορία του Οβιδίου είναι μια όμορφη αλληγορική ιστορία και μας προειδοποιεί για τους κινδύνους που εγκυμονεί η υπερβολική εγωπάθεια του να αγαπάμε τον εαυτό μας και να μην είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά των άλλων που αξίζει να αγαπήσουμε και φυσικά η καταστροφή του εγώ ενός άλλου ατόμου απορρίπτοντας την αγάπη του. Είναι αρκετά προφανές το γιατί αυτός ο μύθος έχει προσελκύσει την προσοχή τόσων πολλών καλλιτεχνών και ποιητών.

Εντούτοις, η λίμπιντο που απασχόλησε τους ψυχαναλυτές στον μύθο του Νάρκισσου, κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα επρόκειτο να επιδοθεί στη μεγαλύτερη φρικαλεότητα που είχε δει ποτέ ο κόσμος – τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτός ήταν αναμφίβολα το μεγαλύτερο auto de fe ενός «ετοιμοθάνατου πολιτισμού» στον οποίο θα συγκρούονταν και θα πέθαιναν αυτοκρατορίες. Ο κόσμος δεν θα ήταν ποτέ ξανά ο ίδιος. Ο Φρόιντ θα παρείχε αυτή την πνευματική διαφώτιση ως μια λιβιδινική σύγκρουση μεταξύ του Έρωτα και του Πολιτισμού, η οποία συμπυκνώνεται τέλεια στο μύθο του Νάρκισσου.

Ωστόσο, υπάρχει και η αγάπη που δεν τολμά να πει το όνομά της που εμπλέκεται στις αποφάσεις και τις επιλογές που έκανε αυτός ο όμορφος νέος, ο Νάρκισσος. Και υπάρχει και μια πιο σκοτεινή πλευρά του μύθου που παρουσίασε ο Όσκαρ Ουάιλντ στην εκδοχή του για την προφητεία του Τειρεσία, στο «Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» του 1890.

Πρόκειται για την αυτοερωτική αγάπη και την απόλυτη ναρκισσιστική επιδίωξη της ηδονής που οδηγεί σε μια ανθρώπινη ψυχή που πνίγεται στην ακολασία και στην κακία. Με εκείνη βέβαια την έξοχη σύγχρονη ανατροπή ότι ο Ντόριαν παραμένει ένας όμορφος νέος καθώς το πορτρέτο του παραμορφώνεται διαρκώς και αλλοιώνεται σε τέτοιο βαθμό που ο ίδιος δεν μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του. Δεν υπάρχει τίποτα ανθρώπινο για να αναγνωρίσει. Ο μύθος επαληθεύεται.

Εντούτοις, ο Νάρκισσος δεν είναι ερωτευμένος με τον εαυτό του, είναι ερωτευμένος με το ίδιο του το φύλο – τους άνδρες. Αυτό εξηγεί τη συμπεριφορά του απέναντι στη δύσμοιρη Ηχώ. Δεν νομίζω ότι συνειδητοποιεί την έλξη του για τους άνδρες μέχρι που τελικά κοιτάζει στην λίμνη και βλέπει τον κατοπτρισμό του όχι ως Νάρκισσο αλλά ως άνδρα.

Βρίσκει κατά κάποιο τρόπο τον εαυτό του σεξουαλικά ελκυστικό – καθώς είναι άντρας – αλλά αντί να είναι ζήτημα ναρκισσισμού ή λανθασμένης κατεύθυνσης μιας ετεροκανονικής (φροϋδικής) λίμπιντο, βλέπω αυτή τη στιγμή ως απελευθερωτική και μεταμορφωτική με ιστορικό τρόπο, όπως ακριβώς υποστηρίζει ο Κοκτώ.

Αλλά όπως τόσο καλά γνωρίζουμε η σεξουαλική απελευθέρωση θεωρούνταν ότι εγκυμονεί κινδύνους. Η πατριαρχική εξουσία είναι ετεροφυλοφιλικά κανονιστική – τουλάχιστον ως προς την επίσημη εικόνα της προς τα έξω – και έτσι ο Νάρκισσος πρέπει να τιμωρηθεί όπως όλοι οι επόμενοι για την απόπειρα σεξουαλικής παράβασης (να ερωτευτεί και να επιθυμήσει το δικό του φύλο) και για την εξέγερσή του. Η καταδίκη του δεν μπορεί να είναι παρά ο θάνατος.

Ωστόσο, ακόμη και στον μυθικό του θάνατο, η ζωή και η αγάπη αναβλύζουν αιώνια.

Η ιστορία του έχει επιβιώσει εδώ και χιλιετίες και το όνομά του δηλώνει το γένος των φυτών της οικογένειας των αμαρυλλίδων. Και ο Νάρκισσος αναγνώρισε τελικά τον εαυτό του, όπως μεταγενέστερα, τόσοι άλλοι.

 

➠ Διαβάστε επίσης: Πώς ζητάει «συγγνώμη» ένας ναρκισσιστής