Φανταστείτε να κάθεστε σε ένα αεροπλάνο, που πετάει ψηλά πάνω από τα σύννεφα, όταν ξαφνικά οι επιβάτες συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχει κανείς στο πιλοτήριο. Το αεροπλάνο πετάει μόνο του, αλλά δεν είναι σαφές πού κατευθύνεται και αν θα προσγειωθεί.

Έχουμε πολλούς φόβους. Ίσως υπερβολικά πολλούς. Τις περιόδους που η ζωή κυλάει κανονικά καταφέρνουμε να τους ελέγξουμε. Αλλά ας είμαστε ειλικρινείς. Οι μέρες γαλήνης και αρμονίας ολοένα και σπανίζουν. Όταν τα πράγματα πάνε στραβά, οι φόβοι βγαίνουν στην επιφάνεια και δεν φαίνεται να υποχωρούν με τίποτα.

Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι φόβοι μετατράπηκαν σε πανικό και πολλαπλασιάστηκαν στην καρδιά της Δύσης. Πόσοι άνθρωποι μετά την επίθεση άλλαξαν τα σχέδιά τους για επαγγελματικά ταξίδια και διακοπές; Πόσοι άλλοι ένιωθαν μια έντονη μαχαιριά ανησυχίας καθώς ανέβαιναν τις κυλιόμενες σκάλες του μετρό πηγαίνοντας στη δουλειά τους; Πόσοι έχουν απλώς συνηθίσει πλέον τόσο πολύ να ζουν με το φόβο, ώστε να αποτελεί μια χαμηλού επιπέδου σταθερά άγχους, στην ήδη αγχώδη ζωή τους; Ο φόβος φτάνει στο αποκορύφωμά του όταν είναι διάχυτος, διάσπαρτος, ασαφής, όταν δεν συνδέεται με κάτι, όταν παραμένει αποσπασμένος από την πραγματικότητα και αιωρείται ελεύθερα, χωρίς σαφή αναφορά ή αιτία  -όταν μας στοιχειώνει χωρίς ορατό ειρμό ή λόγο, όταν η απειλή που θα έπρεπε να φοβόμαστε μπορεί να αναφανεί φευγαλέα παντού, δεν μπορούμε όμως να την αντικρίσουμε πουθενά.

Ένας από τους μεγαλύτερους φόβους μας είναι ο φόβος της απώλειας, και κυρίως των ανθρώπων που αγαπάμε. Ωστόσο, φόβο προκαλεί και η απώλεια της σταθερότητας, και η επισφάλεια. Η απώλεια όλων αυτών που έχουμε χτίσει με χρόνια δουλειάς. Η απώλεια, εν ολίγοις όλων όσων γνωρίζουμε και μας παρέχουν ασφάλεια.

Στον δυτικό κόσμο όλα εκείνα που μας παρείχαν ασφάλεια φαίνεται να καταρρέουν. Ανάμεσα σε αυτά, η θρησκεία, η παραδοσιακή πολιτική, το κράτος πρόνοιας, οι ιδεολογίες, τα κοινωνικά κινήματα  και τα εργατικά συνδικάτα. Γενικότερα οι θεσμοί εκείνοι που παρείχαν συλλογικές δομές επίλυσης των προβλημάτων και των ανθρώπινων αγωνιών πλέον δεν υπάρχουν. Ή τουλάχιστον όχι με την ίδια μορφή που υπήρχαν στη νεωτερική κοινωνία. Ο σύγχρονος άνθρωπος εγκαταλείφτηκε στην ατομική του μοίρα.

Μόνοι και ανήμποροι να ορίσουμε τη μοίρα μας, νιώθουμε πως τα προβλήματα ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας. Από την ανεργία, μέχρι την Πανδημία και την κλιματική αλλαγή που μαστίζει τον πλανήτη, νιώθουμε εντελώς αδύναμοι, με κάθε προσπάθεια για βελτίωση να φαντάζει μάταιη. Το βάρος της επιλογής και της ευθύνης μετατοπίστηκε στους ώμους του κάθε ατόμου ξεχωριστά, με τον κόσμο μας να γίνεται όπως λέει ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν «ένας κόσμος αβάσταχτων επιλογών» όπου τα πάντα «περιστρέφονται ζαλισμένα και δεν υπάρχει τίποτα για να κρατηθείς». Έναν κόσμο στον οποίο είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε ημέρα με την ημέρα, ξεχνώντας την ασφάλεια που μας παρηγορούσε χθες, χωρίς να μπορούμε να κάνουμε σχέδια, επειδή ακριβώς  δεν ξέρουμε πώς θα είναι το αύριο.

«Φόβος είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας, στην άγνοιά μας για την απειλή και για ό,τι πρέπει να κάνουμε -ό,τι μπορούμε και ό,τι δεν μπορούμε να κάνουμε- προκειμένου να τη σταματήσουμε καθ’ οδόν -ή να της αντισταθούμε, αν η αναχαίτισή της ξεπερνά τις δυνάμεις μας». — Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Σε αυτόν τον κόσμο, το απρόβλεπτο έχει γίνει ρουτίνα. Οι πυλώνες πάνω στους οποίους είχαμε χτίσει την καθημερινή μας ζωή έχουν αποδειχθεί ευάλωτοι και τρωτοί και συνειδητοποιούμε ότι όλα είναι πολύ πιο εύθραυστα από ό,τι νομίζαμε. Η ανακάλυψη αυτή μας τρομάζει γιατί επιβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα ή ασφάλεια που να διαρκεί μια ζωή (όπως μαζί έχουν καταρρεύσει κι άλλες μορφές ασφάλειας, όπως το συνταξιοδοτικό που παρείχε μια ασφάλεια για το μέλλον).

Το μήνυμα του Τιτανικού χαραγμένο στο συλλογικό ασυνείδητο

Στο λεγόμενο «σύνδρομο του Τιτανικού», ο Μπάουμαν εξηγεί το παράδοξο του πανικού στη σύγχρονη ρευστή νεωτερικότητα. Η ιστορία του Τιτανικού παρέμεινε χαραγμένη στη συλλογική μνήμη όχι μόνο για τον μεγάλο αριθμό των νεκρών που άφησε πίσω του, αλλά για όλα αυτά που αντιπροσώπευε και την σκιώδη αλληγορία που δημιούργησε.

Η καταστροφή του Τιτανικού, όπως και η πολυτελής Transatlantic, αντιπροσωπεύει την ευθραυστότητα της κοινωνικής τάξης, ενώ το παγόβουνο συμβολίζει τους κινδύνους που παραμένουν κρυμμένοι αλλά που, ανά πάσα στιγμή, μπορούν να έρθουν στην επιφάνεια για να μας καταστρέψουν. Ωστόσο, ενώ αυτοί οι κίνδυνοι είναι κρυμμένοι, «ποτέ δεν βρίσκονται σε μεγαλύτερη απόσταση που χωρίζει ένα παραβάν δύο σημεία», όπως παρατήρησε ο Μπάουμαν.

Τι μας τρομάζει;

Στην ιστορία του Τιτανικού δεν μας τρομάζει τόσο το παγόβουνο και οι κίνδυνοι που αντιπροσωπεύει, αλλά σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο αυτό που μας προκαλεί την περισσότερη ανασφάλεια είναι «το χάος που συνέβη στο εσωτερικό και στα καταστρώματα αυτού του πολυτελούς υπερωκεάνιου, όπως για παράδειγμα: η απουσία σχεδίου για την εκκένωση και την διάσωση των επιβατών, ότι δεν υπήρχε πλάνο σε περίπτωση βύθισης, η έλλειψη σωτήριας λέμβου και σωσιβίων».

Η διεύθυνση ήταν «σίγουρη» ότι το πλοίο ήταν «αβύθιστο», το εξοπλισμένο με μόνο 20 σωτήριες λέμβους, οι οποίες ήταν ικανές να εξυπηρετήσουν μόλις το ένα τρίτο των επιβατών σε περίπτωση εκκένωσης. Ο Τιτανικός, ωστόσο, είχε χώρο για 74 βάρκες. Επιπλέον, το πλήρωμα δεν ήταν έτοιμο να πραγματοποιήσει εκκένωση έκτακτης ανάγκης. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία.

Μπορούμε να δούμε την περίπτωση του Τιτανικού σαν ένα παράδειγμα που αποκάλυψε την απρόβλεπτη και ευάλωτη θέση μας. Μας έδειξε ότι ανεξάρτητα από το πόσο τεχνολογικά προηγμένοι και σίγουροι είμαστε για αυτό που έχουμε χτίσει, το απρόβλεπτο μας κυνηγά για να μας χτυπήσει, εκμεταλλευόμενο τα τρωτά μας σημεία.

Έτσι, ο Τιτανικός είμαστε εμείς, είναι η κοινωνία μας

Οι φόβοι που πηγάζουν από το σύνδρομο του Τιτανικού είναι ο φόβος μιας κατάρρευσης ή μιας καταστροφής που θα μας χτυπήσει όλους τυφλά και αδιακρίτως, τυχαία και χωρίς λόγο, και αυτό θα μας βρει απροετοίμαστους και ανυπεράσπιστους. Κατά τον Μπάουμαν «υπάρχουν και άλλοι φόβοι που δεν είναι λιγότερο τρομακτικοί, όπως ο φόβος του ατομικού διαχωρισμού από το κοινωνικό σύνολο, όπου οι άνθρωποι καταδικάζονται να υποφέρουν μόνοι τους».

Είναι ο φόβος ότι τα πάντα όπως τα γνωρίζαμε μέχρι τώρα θα καταρρεύσουν και ότι δεν υπάρχει καμία ατομική ή συλλογική δύναμη που μπορεί να το αποτρέψει αυτό. Είναι ο φόβος ότι οι έννοιες του δίκαιου και του άδικου θα χάσουν το νόημά τους, όπως συμβαίνει συνήθως εν μέσω καταστροφών. Και όλο αυτό εντατικοποιεί την ανασφάλειά μας.

Βασικά, αυτό που ισχυρίζεται είναι ότι οι σύγχρονες κοινωνίες καταστρέφονται από τους ίδιους τους φόβους που σταδιακά προκαλούν τον όλεθρο στην καθημερινή ζωή. Χάρη στον εγωισμό και τον κοινωνικό κατακερματισμό, κάθε πολίτης αντιμετωπίζει αυτού του είδους τους φόβους ξεχωριστά και απομονωμένα από το σύνολο. Αυτό όπως τονίζει ο Μπάουμαν είναι και το μήνυμα που μεταφέρει η σύγχρονη τηλεόραση μέσω ανταγωνιστικών προγραμμάτων (Big Brother και το Next Top Model), δημιουργεί μια «ηθική ιστορία»  στην οποία η τιμωρία και η ανταπόδοση γίνονται πιο σημαντικές από ότι η αλληλεγγύη.

Ακόμα και το αστραφτερό υπερωκεάνιο κατάρρευσε χωρίς την ύπαρξη σχεδίου, χωρίς αρκετές σωστικές λέμβους και εκπαιδευμένο προσωπικό. Στην πραγματικότητα, πέρα από την ατομική κατάρρευση, μας τρομάζει η κατάρρευση ενός συστήματος που παραδοσιακά θεωρούσαμε συμπαγές, δυνατό και χωρίς ατέλειες, που από παιδιά θεωρούσαμε δεδομένο ότι είναι δυνατό και εύρωστο, και κατά συνέπεια σε θέση να προστατεύει τους πολίτες του.

Στην πραγματικότητα, το σύγχρονο κράτος θεωρείται υπεύθυνο για την ασφάλεια των πολιτών του- ωστόσο, όταν οι συνθήκες ξεπερνούν τις δυνατότητές του,  η ευθύνη αυτή μετατοπίζεται σε άλλες σφαίρες, όπως η ελεύθερη αγορά όπου κάποιος μπορεί να ξοδέψει χρήματα σε ασφάλειες ζωής και πόρτες ασφαλείας, προσωπική φρουρά και ακόμα, σε περίπτωση οικολογικής ή πυρηνικής καταστροφής, μπορεί να αγοράσει το δικό του ιδιωτικό καταφύγιο. Αλλά κυρίως, η ευθύνη αυτή μετατοπίζεται στα ίδια τα άτομα, και συνήθως ψυχολογικοποιείται.

Έτσι, ο Τιτανικός είμαστε εμείς, είναι η κοινωνία μας. Η θριαμβολογικού χαρακτήρα, αυτοϊκανοποιούμενη, τυφλή και υποκριτική, ανελέητη με τους φτωχούς της- μια κοινωνία στην οποία τα πάντα προβλέπονται εκτός από τα ίδια τα μέσα της πρόβλεψης.

Σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, ο Μπάουμαν μίλησε για τις ρίζες της ανασφάλειας που διακατέχει την ευρωπαϊκή κοινωνία. Αυτό του οποίου γινόμαστε μάρτυρες -με τρόπο τόσο άμεσο- είναι μια περίοδος που χαρακτηρίζεται «από φόβο και αβεβαιότητα. Και δεν υπάρχει λόγος να αυταπατόμαστε: οι δαίμονες που μας καταδιώκουν δεν θα εξαφανιστούν», και αυτό γιατί, όπως εξηγεί ο Πολωνός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, η καταγωγή τους σχετίζεται άρρηκτα με τα ίδια τα δομικά στοιχεία της κοινωνίας και της ζωής μας.

Εντούτοις, θα πρέπει να αγωνιστούμε για να ανακτήσουμε ένα ορισμένο επίπεδο εμπιστοσύνης και ασφάλειας που θα μας επιτρέπει να ζούμε χωρίς το αίσθημα της συνεχούς ανησυχίας που προκαλεί η απομόνωση που προκαλεί ο κοινωνικός κατακερματισμός, κι ο φόβος ότι κάτι το αναπάντεχο θα φέρει τα πάνω κάτω στη ζωή μας.

Τα παγόβουνα που μας περιμένουν εκεί έξω είναι πολλά και ποικίλουν. Δεν πρόκειται να κλείσουμε τα μάτια και να ζήσουμε προσποιούμενοι ότι δεν υπάρχουν, αλλά μαθαίνοντας να ζούμε μαζί τους. Αποδεχόμενοι την ύπαρξή τους, μπορούμε να προετοιμαστούμε τόσο σε ψυχολογικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Εντούτοις, συνειδητοποιώντας  ότι η ζωή αποτελεί ένα διακύβευμα, για το οποίο, σύμφωνα με τον Μπάουμαν θα πρέπει να έχουμε ένα σχέδιο διάσωσης από τα κάτω οργανωμένο όπως λέει. Δημιουργώντας τις συλλογικές δομές που θα λειτουργήσουν ως σωτήρια λέμβος μέσα στο χάος που μας περιβάλλει, ο ίδιος προτείνει τη δημιουργία Κοινωνικών Κινημάτων Βάσης. Αυτό ίσως μας βοηθήσει να επανακτήσουμε ένα μέρος του ελέγχου που χάσαμε στην εποχή μας, και παράλληλα ίσως αυτό καταφέρει να μειώσει την αίσθηση ότι είμαστε μόνοι και ανήμποροι απέναντι στους εμμενείς φόβους που μας καταβάλλουν.