Κάθε πρωί, σηκώνομαι, χαϊδεύω τον σκύλο, φτιάχνω καφέ και ανοίγω ραδιόφωνο. Είναι ένα μίνι τελετουργικό που κάνω αυτόματα καθημερινά πριν πάω στη δουλειά. Αν ακούσω ενημερωτική εκπομπή ετοιμάζω παράλληλα και τα πράγματά μου, αν όμως ακούσω μουσική θα αφιερώσω λίγα λεπτά να διαβάσω 2 σελίδες από το βιβλίο μου ή να φτιάξω λίγο το σπίτι, να το βρω τακτοποιημένο όταν γυρίσω. Είναι μία διαδικασία που με εντάσσει σταδιακά στη μέρα και αν τυχόν αργήσω να ξυπνήσω και φύγω χωρίς το τελετουργικό μου, δημιουργείται ένταση και ένα υποβόσκον στρες. Πολλοί θα πουν ότι πρόκειται για μία πρωινή ρουτίνα καθώς σαν τελετουργικό έχουμε συνήθως στο μυαλό μας μία επίσημη γνωστή σε όλους συνθήκη, που είναι βασισμένη συχνά στην παράδοση.
Τα τελετουργικά όμως έρχονται σε πολλές διαφορετικές μορφές, μικρά, προσωπικά, συλλογικά ή ορμόμενα από την παράδοση και εφαρμόζονται σε πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο, είτε σε επίσημες περιστάσεις, όπως ένας γάμος, είτε σε καθημερινές διαδικασίες όπως το ψάρεμα ή η προετοιμασία για τη δουλειά.
Η διαφορά μεταξύ μιας καθημερινής τελετουργίας και μιας ρουτίνας όμως είναι θέμα προοπτικής. Πώς αντιλαμβάνεσαι τις πράξεις σου;. Είναι απλά δουλειές που πρέπει να ολοκληρωθούν ή είναι ενέργειες που φέρνουν νόημα, ηρεμία και ίσως χαρά στην καθημερινότητα; Όλα είναι θέμα νοοτροπίας.
Η καθημερινή ρουτίνα είναι μια σειρά εργασιών που ολοκληρώνεται κάθε μέρα συχνά με αίσθηση βαρεμάρας και κούρασης. Για παράδειγμα, να σηκωθείτε και να πάτε στη δουλειά, να βάλετε τα πιάτα στο πλυντήριο, να βουρτσίζετε τα δόντια σας και να προετοιμάσετε τα παιδιά για το σχολείο. Μια ρουτίνα μπορεί να φαίνεται δύσκολη και βαρετή γιατί είναι κάτι που πρέπει να ολοκληρωθεί και συνήθως γίνονται όλα στον αυτόματο πιλότο, χωρίς να βιώνουμε τη στιγμή. Απλά πρέπει να γίνουν.
Ένα καθημερινό τελετουργικό μοιάζει με μια καθημερινή ρουτίνα αφού είναι επίσης μια σειρά εργασιών που ολοκληρώνονται διαδοχικά. Αλλά μια καθημερινή ιεροτελεστία διαφέρει ως προς την πρόθεσή της. Οι καθημερινές τελετουργίες είναι πρακτικές με νόημα και έχουν εσωτερικά κίνητρα. Ένα καθημερινό τελετουργικό μπορεί να προσφέρει ενέργεια και απόλαυση μαζί με αποτελεσματικότητα και δομή.
Τι θεωρείται όμως τελετουργία;
Ένα τελετουργικό ορίζεται από τους ψυχολόγους ως «μια προκαθορισμένη ακολουθία συμβολικών ενεργειών που συχνά χαρακτηρίζεται από τυπικότητα και επανάληψη που στερείται άμεσου οργανικού σκοπού» . Η έρευνα εντοπίζει τρία στοιχεία μιας τελετουργίας. Πρώτον, αποτελείται από συμπεριφορές που εμφανίζονται σε σταθερή διαδοχή – η μία μετά την άλλη – και χαρακτηρίζονται από τυπικότητα και επανάληψη. Δεύτερον, οι συμπεριφορές έχουν συμβολικό νόημα και, τέλος, αυτές οι τελετουργικές συμπεριφορές γενικά δεν έχουν προφανή χρήσιμο σκοπό.
Πιστεύεται ότι σχηματίζουμε τελετουργίες με βάση τις αξίες μας. Για παράδειγμα, άνθρωποι με χριστιανικές αξίες βαφτίζουν τα μωρά τους ως σύμβολο πνευματικής αναγέννησης ή κάνουν τον σταυρό τους όταν θέλουν να πάρουν δύναμη ή να ξορκίσουν το κακό.
Η δύναμη των τελετουργικών
Ο ανθρωπολόγος Bronislaw Malinowski πραγματοποίησε την έρευνά του στα νησιά Trobriand στην Παπούα Νέα Γουινέα στις αρχές του 20ου αιώνα. Παρατήρησε ότι οι ντόπιοι ψαράδες έκαναν πολλές τελετουργίες πριν βγουν για ψάρεμα στην ανοιχτή θάλασσα μία δουλειά ιδιαίτερα αβέβαιη και επικίνδυνη. Θα έβαφαν προσεκτικά τα κανό τους με μαύρη, κόκκινη και άσπρη μπογιά, ψάλλοντας ξόρκια καθώς το έκαναν. Το σκάφος θα χτυπιόταν με ξύλινα ραβδιά, τα τόξα βαμμένα με κόκκινη ώχρα και τα μέλη του πληρώματος θα στόλιζαν τα χέρια τους με κοχύλια.
Ο Malinowski κατέγραψε έναν μεγάλο κατάλογο τελετών και τελετουργιών που θα έκαναν οι νησιώτες πριν βγουν στην ανοιχτή θάλασσα. Αλλά όταν οι ψαράδες έβγαιναν στην κοντινή ήρεμη λιμνοθάλασσα, δεν χρησιμοποίησαν αυτές τις ιεροτελεστίες. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι «μαγικές» τελετουργίες που πραγματοποιούσαν οι νησιώτες ήταν ένας τρόπος για να πάρουν κουράγιο για να αντιμετωπίσουν την απρόβλεπτη δύναμη του Ειρηνικού Ωκεανού.
Ο Δημήτρης Ξυγαλατάς , ανθρωπολόγος και επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ σε έρευνά του καταμετρωντας με αισθητήρες κίνησης την ανθρώπινη συμπεριφορά διαπίστωσε ότι όσο περισσότερο άγχος είχαν, τόσο πιο τελετουργική γινόταν η συμπεριφορά τους. Δημιουργούσαν ουσιαστικά ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο για να αποβάλλουν το άγχος.
Οι τελετουργικές πρακτικές μπορούν επίσης να βοηθήσουν να δημιουργήσουμε έναν βαθμό προβλεψιμότητας σε ένα αβέβαιο μέλλον. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, τα επαναλμβανόμενα μοτίβα πείθουν τον εγκέφαλό μας για σταθερότητα και προβλεψιμότητα ως «τελετουργικά προστατευτικά έναντι της αβεβαιότητας και του άγχους». Αυτά μπορεί να αποτελεούν μέρος μίας παράδοσης και να εκτελούνται συλλογικά ή να είναι ένα προσωπικό, μίνι τελετουργικό του καθενός σαν ένας τρόπος να ξορκίσει το κακό ή να διώξει το άγχος, ή να φέρει καλή τύχη. Μπορεί να είναι μία προσευχή, ένα ζευγάρι τυχερές κάλτσες, μία συγκεκριμένη σειρά κινήσεων που σε βοηθάει να αποσυμπιεστείς.
Οι αθλητικοί ψυχολόγοι προτείνουν επίσης ότι τα τελετουργικά πριν από έναν αγώνα ή μια αθλητική διοργάνωση μπορούν να προσφέρουν οφέλη στους αθλητές, όπως καλύτερη εκτέλεση και πιθανή μείωση των επιπέδων άγχους. Για τους φαν του τένις, ο Rafael Nadal είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς ακολουθεί πλήθος τελετουργικών πριν ή κατά τη διάρκεια του αγώνα, όπως το να τοποθετεί με ακρίβεια τα μπουκάλια του νερού και των ηλεκτρολυτών μπροστά του. Στην αυτοβιογραφία του το 2012, “Rafa: My Story” ο Nadal εξηγεί ότι τα τελετουργικά του είναι «ένας τρόπος να βάζω τον εαυτό μου σε έναν αγώνα, να διαμορφώνω το περιβάλλον μου με ένα τρόπο που να ταιριάζει με τη σειρά που αναζητώ στο κεφάλι μου».
Τα τελετουργικά συμβαίνουν απροσδόκητα συχνά στην καθημερινή μας ζωή.
Μεγαλώνοντας, κάθε μεσημέρι τρώγαμε όλοι η οικογένεια μαζί. Ήταν μία καθημερινή διαδικασία, μία για πολλούς ρουτίνα που για μας όμως είχε γίνει αποκτήσει τελετουργική σημασία. Ο καθένας είχε τη θέση του, το τραπέζι στρωνόταν και καθόμασταν όλοι μαζί να φάμε, όλοι την ίδια ώρα. Ανεξάρτητα από τις υποχρεώσεις μας. Ήταν η ώρα που ανταλλάσσαμε τα νέα μας, συζητούσαμε και ήταν ο χρόνος που αφιερώναμε για αποσυμπίεση.
Και τα δύο παραδείγματα ξεκίνησαν ως ρουτίνες. Σταδιακά όμως απέκτησαν νόημα. Το μεσημεριανό έγινε τρόπος αποσυμπίεσης και επανασύνδεσης με την οικογένεια ενώ η πρωινή μου τελετουργία είναι ο χρόνος που αφιερώνω σε μένα για ανασύνταξη των σκέψεών μου.
Υπάρχει μια ισορροπία που πρέπει να βρεθεί με τη ρουτίνα και το τελετουργικό. Θα έχουμε πάντα ρουτίνες που πρέπει να κάνουμε αυτόματα για να είμαστε αποτελεσματικοί. Υπάρχουν πάντα πράγματα που απλά πρέπει να γίνουν. Αλλά υπάρχει μεγάλη αξία στο να βρίσκουμε ρουτίνες, (ή ακόμα και μέρη που έχουν γίνει ρουτίνα), που μπορούμε να τις μετατρέψουμε σε τελετουργίες προς όφελος μας.
Ακόμα και τα πιο ευτελή, μικρά συχνά ανούσια τελετουργικά μπορούν να μας βοηθήσουν να διώξουμε την πλήξη ή το άγχος από μια βαρετή απλή καθημερινή δραστηριότητα, μπορούν να μας βοηθήσουν να είμαστε πιο προσεκτικοί, να συνδεθούμε με το σκοπό μας και να μειώσουν το άγχος. Δεν αποτελούν τυχαία μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και δραστηριότητας.
Κάθε πρωί, σηκώνομαι, χαϊδεύω τον σκύλο, φτιάχνω καφέ και ανοίγω ραδιόφωνο. Είναι ένα μίνι τελετουργικό που κάνω αυτόματα καθημερινά πριν πάω στη δουλειά. Αν ακούσω ενημερωτική εκπομπή ετοιμάζω παράλληλα και τα πράγματά μου, αν όμως ακούσω μουσική θα αφιερώσω λίγα λεπτά να διαβάσω 2 σελίδες από το βιβλίο μου ή να φτιάξω λίγο το σπίτι, να το βρω τακτοποιημένο όταν γυρίσω. Είναι μία διαδικασία που με εντάσσει σταδιακά στη μέρα και αν τυχόν αργήσω να ξυπνήσω και φύγω χωρίς το τελετουργικό μου, δημιουργείται ένταση και ένα υποβόσκον στρες. Πολλοί θα πουν ότι πρόκειται για μία πρωινή ρουτίνα καθώς σαν τελετουργικό έχουμε συνήθως στο μυαλό μας μία επίσημη γνωστή σε όλους συνθήκη, που είναι βασισμένη συχνά στην παράδοση.
Τα τελετουργικά όμως έρχονται σε πολλές διαφορετικές μορφές, μικρά, προσωπικά, συλλογικά ή ορμόμενα από την παράδοση και εφαρμόζονται σε πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο, είτε σε επίσημες περιστάσεις, όπως ένας γάμος, είτε σε καθημερινές διαδικασίες όπως το ψάρεμα ή η προετοιμασία για τη δουλειά.
Η διαφορά μεταξύ μιας καθημερινής τελετουργίας και μιας ρουτίνας όμως είναι θέμα προοπτικής. Πώς αντιλαμβάνεσαι τις πράξεις σου;. Είναι απλά δουλειές που πρέπει να ολοκληρωθούν ή είναι ενέργειες που φέρνουν νόημα, ηρεμία και ίσως χαρά στην καθημερινότητα; Όλα είναι θέμα νοοτροπίας.
Η καθημερινή ρουτίνα είναι μια σειρά εργασιών που ολοκληρώνεται κάθε μέρα συχνά με αίσθηση βαρεμάρας και κούρασης. Για παράδειγμα, να σηκωθείτε και να πάτε στη δουλειά, να βάλετε τα πιάτα στο πλυντήριο, να βουρτσίζετε τα δόντια σας και να προετοιμάσετε τα παιδιά για το σχολείο. Μια ρουτίνα μπορεί να φαίνεται δύσκολη και βαρετή γιατί είναι κάτι που πρέπει να ολοκληρωθεί και συνήθως γίνονται όλα στον αυτόματο πιλότο, χωρίς να βιώνουμε τη στιγμή. Απλά πρέπει να γίνουν.
Ένα καθημερινό τελετουργικό μοιάζει με μια καθημερινή ρουτίνα αφού είναι επίσης μια σειρά εργασιών που ολοκληρώνονται διαδοχικά. Αλλά μια καθημερινή ιεροτελεστία διαφέρει ως προς την πρόθεσή της. Οι καθημερινές τελετουργίες είναι πρακτικές με νόημα και έχουν εσωτερικά κίνητρα. Ένα καθημερινό τελετουργικό μπορεί να προσφέρει ενέργεια και απόλαυση μαζί με αποτελεσματικότητα και δομή.
Τι θεωρείται όμως τελετουργία;
Ένα τελετουργικό ορίζεται από τους ψυχολόγους ως «μια προκαθορισμένη ακολουθία συμβολικών ενεργειών που συχνά χαρακτηρίζεται από τυπικότητα και επανάληψη που στερείται άμεσου οργανικού σκοπού» . Η έρευνα εντοπίζει τρία στοιχεία μιας τελετουργίας. Πρώτον, αποτελείται από συμπεριφορές που εμφανίζονται σε σταθερή διαδοχή – η μία μετά την άλλη – και χαρακτηρίζονται από τυπικότητα και επανάληψη. Δεύτερον, οι συμπεριφορές έχουν συμβολικό νόημα και, τέλος, αυτές οι τελετουργικές συμπεριφορές γενικά δεν έχουν προφανή χρήσιμο σκοπό.
Πιστεύεται ότι σχηματίζουμε τελετουργίες με βάση τις αξίες μας. Για παράδειγμα, άνθρωποι με χριστιανικές αξίες βαφτίζουν τα μωρά τους ως σύμβολο πνευματικής αναγέννησης ή κάνουν τον σταυρό τους όταν θέλουν να πάρουν δύναμη ή να ξορκίσουν το κακό.
Η δύναμη των τελετουργικών
Ο ανθρωπολόγος Bronislaw Malinowski πραγματοποίησε την έρευνά του στα νησιά Trobriand στην Παπούα Νέα Γουινέα στις αρχές του 20ου αιώνα. Παρατήρησε ότι οι ντόπιοι ψαράδες έκαναν πολλές τελετουργίες πριν βγουν για ψάρεμα στην ανοιχτή θάλασσα μία δουλειά ιδιαίτερα αβέβαιη και επικίνδυνη. Θα έβαφαν προσεκτικά τα κανό τους με μαύρη, κόκκινη και άσπρη μπογιά, ψάλλοντας ξόρκια καθώς το έκαναν. Το σκάφος θα χτυπιόταν με ξύλινα ραβδιά, τα τόξα βαμμένα με κόκκινη ώχρα και τα μέλη του πληρώματος θα στόλιζαν τα χέρια τους με κοχύλια.
Ο Malinowski κατέγραψε έναν μεγάλο κατάλογο τελετών και τελετουργιών που θα έκαναν οι νησιώτες πριν βγουν στην ανοιχτή θάλασσα. Αλλά όταν οι ψαράδες έβγαιναν στην κοντινή ήρεμη λιμνοθάλασσα, δεν χρησιμοποίησαν αυτές τις ιεροτελεστίες. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι «μαγικές» τελετουργίες που πραγματοποιούσαν οι νησιώτες ήταν ένας τρόπος για να πάρουν κουράγιο για να αντιμετωπίσουν την απρόβλεπτη δύναμη του Ειρηνικού Ωκεανού.
Ο Δημήτρης Ξυγαλατάς , ανθρωπολόγος και επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ σε έρευνά του καταμετρωντας με αισθητήρες κίνησης την ανθρώπινη συμπεριφορά διαπίστωσε ότι όσο περισσότερο άγχος είχαν, τόσο πιο τελετουργική γινόταν η συμπεριφορά τους. Δημιουργούσαν ουσιαστικά ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο για να αποβάλλουν το άγχος.
Οι τελετουργικές πρακτικές μπορούν επίσης να βοηθήσουν να δημιουργήσουμε έναν βαθμό προβλεψιμότητας σε ένα αβέβαιο μέλλον. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, τα επαναλμβανόμενα μοτίβα πείθουν τον εγκέφαλό μας για σταθερότητα και προβλεψιμότητα ως «τελετουργικά προστατευτικά έναντι της αβεβαιότητας και του άγχους». Αυτά μπορεί να αποτελεούν μέρος μίας παράδοσης και να εκτελούνται συλλογικά ή να είναι ένα προσωπικό, μίνι τελετουργικό του καθενός σαν ένας τρόπος να ξορκίσει το κακό ή να διώξει το άγχος, ή να φέρει καλή τύχη. Μπορεί να είναι μία προσευχή, ένα ζευγάρι τυχερές κάλτσες, μία συγκεκριμένη σειρά κινήσεων που σε βοηθάει να αποσυμπιεστείς.
Οι αθλητικοί ψυχολόγοι προτείνουν επίσης ότι τα τελετουργικά πριν από έναν αγώνα ή μια αθλητική διοργάνωση μπορούν να προσφέρουν οφέλη στους αθλητές, όπως καλύτερη εκτέλεση και πιθανή μείωση των επιπέδων άγχους. Για τους φαν του τένις, ο Rafael Nadal είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς ακολουθεί πλήθος τελετουργικών πριν ή κατά τη διάρκεια του αγώνα, όπως το να τοποθετεί με ακρίβεια τα μπουκάλια του νερού και των ηλεκτρολυτών μπροστά του. Στην αυτοβιογραφία του το 2012, “Rafa: My Story” ο Nadal εξηγεί ότι τα τελετουργικά του είναι «ένας τρόπος να βάζω τον εαυτό μου σε έναν αγώνα, να διαμορφώνω το περιβάλλον μου με ένα τρόπο που να ταιριάζει με τη σειρά που αναζητώ στο κεφάλι μου».
Τα τελετουργικά συμβαίνουν απροσδόκητα συχνά στην καθημερινή μας ζωή.
Μεγαλώνοντας, κάθε μεσημέρι τρώγαμε όλοι η οικογένεια μαζί. Ήταν μία καθημερινή διαδικασία, μία για πολλούς ρουτίνα που για μας όμως είχε γίνει αποκτήσει τελετουργική σημασία. Ο καθένας είχε τη θέση του, το τραπέζι στρωνόταν και καθόμασταν όλοι μαζί να φάμε, όλοι την ίδια ώρα. Ανεξάρτητα από τις υποχρεώσεις μας. Ήταν η ώρα που ανταλλάσσαμε τα νέα μας, συζητούσαμε και ήταν ο χρόνος που αφιερώναμε για αποσυμπίεση.
Και τα δύο παραδείγματα ξεκίνησαν ως ρουτίνες. Σταδιακά όμως απέκτησαν νόημα. Το μεσημεριανό έγινε τρόπος αποσυμπίεσης και επανασύνδεσης με την οικογένεια ενώ η πρωινή μου τελετουργία είναι ο χρόνος που αφιερώνω σε μένα για ανασύνταξη των σκέψεών μου.
Υπάρχει μια ισορροπία που πρέπει να βρεθεί με τη ρουτίνα και το τελετουργικό. Θα έχουμε πάντα ρουτίνες που πρέπει να κάνουμε αυτόματα για να είμαστε αποτελεσματικοί. Υπάρχουν πάντα πράγματα που απλά πρέπει να γίνουν. Αλλά υπάρχει μεγάλη αξία στο να βρίσκουμε ρουτίνες, (ή ακόμα και μέρη που έχουν γίνει ρουτίνα), που μπορούμε να τις μετατρέψουμε σε τελετουργίες προς όφελος μας.
Ακόμα και τα πιο ευτελή, μικρά συχνά ανούσια τελετουργικά μπορούν να μας βοηθήσουν να διώξουμε την πλήξη ή το άγχος από μια βαρετή απλή καθημερινή δραστηριότητα, μπορούν να μας βοηθήσουν να είμαστε πιο προσεκτικοί, να συνδεθούμε με το σκοπό μας και να μειώσουν το άγχος. Δεν αποτελούν τυχαία μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και δραστηριότητας.
