Δεν ξέρω πόσο εύκολο είναι αυτό που θα σας ζητήσω σήμερα, όμως θα το τολμήσω: θα ήθελα να προσπαθήσετε να θυμηθείτε μία ιστορική στιγμή την οποία βιώσατε έντονα. Αν σας ζητούσα να περιγράψετε τι συνέβη τότε, πόσο εύκολα θα καταφέρνατε να ανακαλούσατε με αρκετές λεπτομέρειες τι κάνατε εσείς όταν λάμβανε χώρα το γεγονός; Σύμφωνα με τους επιστήμονες, θα σας ήταν πολύ εύκολο. Όμως, δύσκολα θα καταφέρνατε να κάνετε το ίδιο, αν σας ζητούσα να περιγράψετε με λεπτομέρειες τι κάνατε χθες το απόγευμα, για παράδειγμα.

Οι παλαιότεροι, είναι πιθανό να θυμούνται τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη από τη τρομοκρατική οργάνωση 17 Νοέμβρη, στις 26 Σεπτεμβρίου του 1989. Τότε, εκτελέστηκε πισώπλατα ο δημοσιογράφος και  βουλευτής και σημαίνον στέλεχος της Νέας Δημοκρατίας. Την επόμενη ημέρα “ΤΑ ΝΕΑ” δημοσίευσαν τις λεπτομέρειες της δολοφονίας που σόκαρε την ελληνική επικαιρότητα. «Ο οδηγός αστυφύλακας σταμάτησε το αυτοκίνητο στη γωνία των οδών Σόλωνος και Ομήρου και πεζός ο βουλευτής της Ν.Δ. πέρασε στην είσοδο της πολυκατοικίας (Ομήρου 35), όπου ήταν το γραφείο του. Τη στιγμή που ο Μπακογιάννης άπλωσε το χέρι του για­ να πατήσει το κουμπί του ασανσέρ δέχθηκε αλλεπάλληλους πυροβολισμούς, σχεδόν εξ επαφής, πισώπλατα, από μέλη της “17 Νοέμβρη», όπου είχαν στήσει ενέδρα στα σκαλοπάτια που οδηγούν σε υπόγειο χώρο της πολυκατοικίας.

Η δολοφονία, όμως, που σημάδεψε βαθιά τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία ήταν του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, από τον τότε 37χρονο ειδικό φρουρό Επαμεινώνδα Κορκονέα. Η σφαίρα που αφαίρεσε τη ζωή του 15χρονου Αλέξανδρου δημιούργησε ένα τεράστιο κύμα εξέγερσης. Χιλιάδες πολίτες έβγαιναν καθημερινά τις επόμενες ημέρες στους δρόμους να διαδηλώσουν κατά της αστυνομικής βίας. Τα γεγονότα έλαβαν διεθνείς διαστάσεις και σε πολλές μεγαλουπόλεις του κόσμου διοργανώθηκαν εκδηλώσεις αλληλεγγύης και συμπαράστασης.

Αυτές οι δολοφονίες που συγκλόνισαν τη κοινή γνώμη, σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους, αναφέρονται ξανά ξανά μέχρι και σήμερα. Οι αναμνήσεις όσων έζησαν τα γεγονότα φαίνεται να είναι ακόμα έντονες παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει τόσα χρόνια. Η Νεφέλη Μπίρμπα το βράδυ της δολοφονίας του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου βρισκόταν με φίλες της στο σπίτι. Κάποιος ειδοποίησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της εποχής ότι σκότωσαν ένα παιδί στα Εξάρχεια. Τότε ήταν μαθήτρια της Β΄ Λυκείου. «Μετά μάθαμε ότι μπροστά στη δολοφονία ήταν άτομα που γνωρίζαμε. Αυτό ήταν ένα πρώτο σοκ, γιατί όντως ήταν δικοί μας άνθρωποι εκεί. Κι εμείς βγαίναμε Εξάρχεια τότε. Είναι κάτι που το ακούς και σου φαίνεται εξωτικό, και σιγά-σιγά άρχισε να καίγεται όλη η Αθήνα το ίδιο βράδυ, το οποίο μου φαίνεται πολύ λογικό εκ των υστέρων» ανέφερε το 2022 στην “ΑΥΓΗ“. Η Νεφέλη Μπίρμπα είχε, αυτό που ονομάζεται, «ανάμνηση αναλαμπή» για τη δολοφονία του τότε 15χρονου Αλέξανδρου. Υπάρχει μία συγκεκριμένη θεωρία που εξηγεί το φαινόμενο της «ανάμνησης αναλαμπής» και η αφορμή για την ανάπτυξή της ήταν -επίσης- μία δολοφονία στην οποία αναφερόμαστε μέχρι και σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το «flashbulb», όπως ονομάζεται η θεωρία των αναμνήσεων, έκανε την εμφάνισή του το 1977 από τους Roger Brown και James Kulik, αφού διερεύνησαν τις αναμνήσεις ανθρώπων από τη δολοφονία του John F. Kennedy το 1963 στο Ντάλας. Αναλύοντας τα δεδομένα των αναμνήσεων, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «δεν υπάρχει σχεδόν κανένας άνθρωπος» που δεν μπορούσε να θυμηθεί τις συνθήκες υπό τις οποίες πέθανε ο Kennedy. Επιπλέον, οι ερωτηθέντες είχαν πολύ ζωντανές αναμνήσεις και από τη στιγμή που έλαβαν την είδηση, συμπεριλαμβανομένων του τι ακριβώς έκαναν, του καιρού καθώς και των μυρωδιών που υπήρχαν τη δεδομένη χρονική στιγμή γύρω τους. Αυτές οι λεπτομερείς αναφορές ονομάστηκαν από τους ερευνητές «flashbulb» ή αλλιώς «αναμνήσεις αναλαμπές», σχολιάζοντας ότι ήταν σαν να είχε ανάψει μια λάμπα στο μυαλό τους που τους οδηγούσε στη λεπτομερή αποτύπωση του γεγονότος.

Με αυτή την μελέτη, αποδείχθηκε ότι η δολοφονία του Kennedy κατάφερε να δημιουργήσει μία εξαιρετικά ισχυρή διαδομένη μνήμη. Βέβαια, αυτές οι αναμνήσεις δεν δημιουργήθηκαν μόνο από το ίδιο το γεγονός. Οι δύο κυριότεροι καθοριστικοί παράγοντες φαίνεται να είναι το υψηλό επίπεδο έκπληξης, καθώς και η υψηλή συναισθηματική διέγερση. Εάν αυτές οι δύο μεταβλητές δεν φτάσουν σε αρκετά υψηλά επίπεδα, δεν εμφανίζεται καμία ανάμνηση flashbulb.

Ωστόσο, οι τόσο ζωντανές αναμνήσεις δεν έχουν τον ίδιο μηχανισμό με τις αυτοβιογραφικές αναμνήσεις, που σχετίζονται με γεγονότα που αφορούν τη ζωή μας. Μάλιστα, η αυτοβιογραφική μνήμη αποτελεί ειδική κατηγορία της επεισοδιακής μνήμης. Πιστευέται ότι οι αναμνήσεις αναλαμπές είναι πιο πιθανό να συμβούν σε κάποιον που τα γεγονότα τον επηρεάζουν σε μεγαλύτερο βαθμό. Προκειμένου να υποστηριχθεί αυτός ο ισχυρισμός, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν τον θάνατο του Martin Luther King. Μόνο 13 από τους 40 λευκούς συμμετέχοντες είχαν μία ανάμνηση flashbulb, σε σύγκριση με 30 από τους 40 αφροαμερικανούς συμμετέχοντες, που είχαν αναλαμπή μνήμης για το συγκεκριμένο περιστατικό.

Κατά πόσο οι αναμνήσεις έχουν παραμορφωθεί;

Το ερώτημα αυτό έπρεπε να απαντηθεί κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, με αφορμή κάποιες νομικές υποθέσεις που αφορούσαν είτε μαρτυρίες παιδιών σε υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης είτε σε αντίστοιχες υποθέσεις ενηλίκων, ή σε υποθέσεις εγκλημάτων. Τέτοιες υποθέσεις οδήγησαν την ερευνητική κοινότητα να διεξάγει αρκετές εργασίες σχετικά με τις διαδικασίες παραμόρφωσης της μνήμης. Ένα κεντρικό ζήτημα στις συζητήσεις σχετικά με αυτές τις υποθέσεις ήταν σε ποιο βαθμό τα ευρήματα που προκύπτουν από την εργαστηριακή έρευνα εφαρμόζονται στην πραγματική ζωή, ιδίως στις τραυματικές αναμνήσεις. Ορισμένοι κλινικοί γιατροί και συγγραφείς δημοφιλών βιβλίων αυτοβοήθειας ενθαρρύνουν τα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα να φανταστούν ελεύθερα τι μπορεί να τους είχε συμβεί ως παιδιά και να σκεφτούν γιατί τέτοια γεγονότα μπορεί να ήταν πιθανά.

Πιο επίσημα στοιχεία, που υποδηλώνουν ότι οι αναμνήσεις αναλαμπές μπορεί να είναι παραμορφωμένες, δόθηκαν από τα αποτελέσματα μιας μελέτης των Ulric Neisser και Nicole Harsch σχετικά με τις αναμνήσεις από την έκρηξη του διαστημικού λεωφορείου Challenger το 1986. Το πρωί μετά το τραγικό γεγονός, κάποιοι πρωτοετείς φοιτητές έδωσαν μια περιγραφή για το συμβάν, όπως οι ίδοι το άκουσαν από τις ειδήσεις και στη συνέχεια απάντησαν σε ερωτήσεις που είχαν δημιουργήσει οι Brown και Kulik για την τότε έρευνά τους. Τέτοιες ερωτήσεις ήταν: «Τι ώρα ήταν;», «Πώς το μάθατε;», «Πού βρισκόσασταν;», «Τι κάνατε;», «Ποιος σας το είπε;», «Πώς αισθανθήκατε γι’ αυτό;». Η διαδικασία επαναλήφθηκε δυόμισι χρόνια μετά τις πρώτες απαντήσεις.

Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν μεγάλες διαφορές μεταξύ των αρχικών και των μεταγενέστερων αναφορών για πολλούς από τους συμμετέχοντες. Μια ομάδα που αξιολόγησε τις αναφορές, μέτρησε τη συνοχή των αναφορών εκτιμώντας την έκταση αυτών των αλλαγών -διαπίστωσαν ότι η συνοχή ήταν γενικά χαμηλή, με μέση βαθμολογία 2,95 από το μέγιστο 7. Έντεκα από τους 40 συμμετέχοντες είχαν βαθμολογία 0, έχοντας αλλάξει τις απαντήσεις τους σε όλες τις ερωτήσεις! Παρά τις αλλαγές, οι συμμετέχοντες είχαν μεγάλη αυτοπεποίθηση στην ακρίβεια των αναφορών τους και εμπιστεύονταν τις αναμνήσεις τους.

Που αποθηκεύονται οι αναμνήσεις αναλαμπές στο εγκέφαλο;

Οι ερευνητές εξακολουθούν να ψάχνουν και να μαθαίνουν για τους βιολογικούς μηχανισμούς που κρύβονται πίσω από τις αναμνήσεις flashbulb. Μια μελέτη του 2020 που δημοσιεύθηκε στο “Memory”, εξέτασε ενήλικες που υποβλήθηκαν σε μαγνητική τομογραφία καθώς ανακαλούσαν τις αναμνήσεις αναλαμπές. Διαπίστωσαν ότι διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου φάνηκε να εμπλέκονται στις αναμνήσεις flashbulb, σε αντίθεση με τις πιο συνηθισμένες αυτοβιογραφικές αναμνήσεις.

Σύμφωνα με την ίδια μελέτη, οι αναμνήσεις flashbulb συνδέονταν περισσότερο με την αριστερή πλευρά του εγκεφάλου. Σε αυτές τις αναμνήσεις σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει η αμυγδαλή, σύμφωνα με μία μελέτη του 2018. Τα ευρήματα αυτά είναι λογικά, καθώς η αμυγδαλή είναι το σημείο όπου οι άνθρωποι αποθηκεύουν συναισθηματικές αναμνήσεις.

Γιατί το flashbulb βιώνεται τόσο έντονα;

Ένας λόγος είναι ότι οι αναμνήσεις flashbulb είναι συχνά γεγονότα που μοιράζονται άλλοι σε εμάς, επαναλαμβάνονται συχνά στις ειδήσεις, στα social media και στα βιβλία ιστορίας. Αυτοί οι παράγοντες μπορούν να κάνουν τις αναμνήσεις να φαίνονται πιο “ζωντανές” με αίσθηση βεβαιότητας. Αυτή η επαναληψιμότητα δίνει την δυνατότητα της εξιστόρησης των γεγονότων με έναν αρκετά φυσικό και αβίαστο τρόπο.

Επιπλέον, τα γεγονότα αυτά μπορούν να προκαλέσουν έντονη εντύπωση στον κόσμο, έκπληξη και σοκ, ειδικά όταν το γεγονός αφορά ένα καθολικά αναγνωρίσιμο πρόσωπο όπως ήταν ο Kennedy για την παγκόσμια κοινότητα, ο Μπακογιάννης και ο Γρηγορόπουλος για εμάς. Μάλιστα, ορισμένα από αυτά ή παρόμοια γεγονότα, συνδέονται με προσωπικά ή συλλογικά ψυχικά τραύματα, γεγονός που μπορεί να τα κάνει πιο εύκολα να προσκολληθούν στις αναμνήσεις μας.

Σχολιάζοντας τη φύση των αναμνήσεων flashbulb, ο Neisser έγραψε ότι δύο αφηγήσεις για το ίδιο γεγονός που διαφέρουν μεταξύ τους -αφού εξαρτώνται από την πορεία τόσο της ιστορίας όσο και της ζωής μας- ευθυγραμμίζονται στιγμιαία. Μια ευρέως αποδεκτή διαφορά μεταξύ των καθημερινών αυτοβιογραφικών αναμνήσεων και των αναμνήσεων flashbulb είναι ότι η βεβαιότητα στις αναμνήσεις flashbulb παραμένει υψηλή. Αντίθετα, οι αναμνήσεις που αφορούν μόνο γεγονότα, χωρίς να εμπλέκεται το συναίσθημα, δεν είναι τόσο ισχυρές με την πάροδο του χρόνου. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, η μνήμη δεν είναι ανεξίτηλη στην πραγματικότητα, όσο ζωντανές και έντονες κι αν βιώνονται οι αναμνήσεις στο μυαλό, με τον χρόνο φθείρονται.

➪ Με πληροφορίες από το The MIT Press Reader