«Το μεγάλο Τάο σβήνει».

Έτσι αρχίζει μια μετάφραση του 18ου κεφαλαίου του Τάο Τε Τσινγκ. Η πρόταση αποτυπώνει την απογοήτευση που συνοδεύει μια χαμένη επιφοίτηση. Είτε πρόκειται για μια βαθιά συνειδητοποίηση κατά το πρωινό ξύπνημα, είτε για μια στιγμιαία διαύγεια στο ντους, μέχρι το μυαλό σας να στροφάρει και να αρχίσετε να ψάχνετε για στυλό και χαρτί, η επιφοίτηση έχει εξατμιστεί και έχει αντικατασταθεί από ένα αμήχανο «τι ήταν πάλι αυτό;».

Οι ξαφνικές αναλαμπές διορατικότητας που έχουμε σε καταστάσεις διαλογιστικής απόσπασης της προσοχής μας –το ντους, το ξερίζωμα των ζιζανίων στον κήπο, η οδήγηση στο σπίτι από τη δουλειά– συχνά ξεφεύγουν από τη συνειδητή πορεία της σκέψης μας ακριβώς επειδή προϋποθέτουν την αποδέσμευσή της. Όταν απασχολούμε πολύ τη συνειδητή σκέψη -ασκώντας τη λογική μας, για παράδειγμα- η δημιουργικότητα και η έμπνευσή μας πλήττονται. «Το μεγάλο Τάο σβήνει».

«Δεδομένου ότι αυτές οι ρουτίνες δεν απαιτούν πολλή σκέψη, περνάτε στον αυτόματο πιλότο. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στο υποσυνείδητό σας να καταπιαστεί με κάτι άλλο. Το μυαλό σας περιπλανιέται, αφήνοντας τον εγκέφαλό σας να παίξει ήσυχα ένα παιχνίδι ελεύθερων συνειρμών χωρίς περιορισμούς».

Οι διαισθητικές αποκαλύψεις που έχουμε ενώ κάνουμε ντους ή εκτελούμε άλλες μη εγκεφαλικές δραστηριότητες που δεν απαιτούν τη λογική μας είναι αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν «επώαση». Το περιοδικό Mental Floss εξηγεί το φαινόμενο ως εξής: «Δεδομένου ότι αυτές οι ρουτίνες δεν απαιτούν πολλή σκέψη, περνάτε στον αυτόματο πιλότο. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στο υποσυνείδητό σας να καταπιαστεί με κάτι άλλο. Το μυαλό σας περιπλανιέται, αφήνοντας τον εγκέφαλό σας να παίξει ήσυχα ένα παιχνίδι ελεύθερων συνειρμών χωρίς περιορισμούς».

Είμαστε δηλαδή πάντα καταδικασμένοι να χάνουμε το νήμα όταν έχουμε συνείδηση για το τι κάνουμε; Καθόλου. Για την ακρίβεια, ορισμένοι ερευνητές, όπως ο Allen Braun και ο Siyuan Liu, έχουν παρατηρήσει ότι η διαδικασία της επώασης λειτουργεί σε άτομα με πολύ δημιουργικές ασχολίες, όπως οι freestyle ράπερ. Πρόκειται για μια δεξιότητα που πρέπει να ακονίζεται και να εξασκείται εξαντλητικά, η οποία όμως βασίζεται στην αυθόρμητη έμπνευση.

Η διάσημη νευροεπιστήμονας Alice Flaherty θεωρεί ότι το βασικό βιολογικό συστατικό της επώασης είναι η ντοπαμίνη, ο νευροδιαβιβαστής που απελευθερώνεται όταν είμαστε χαλαροί και άνετοι. «Οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς το επίπεδο της δημιουργικής τους ορμής», γράφει η Flaherty, «ανάλογα με τη δραστηριότητα των οδών ντοπαμίνης του μεταιχμιακού συστήματος». Περισσότερη χαλάρωση σημαίνει περισσότερη ντοπαμίνη και περισσότερη ντοπαμίνη σημαίνει περισσότερη δημιουργικότητα.

Άλλοι ερευνητές, όπως οι Ut Na Sio και Thomas C. Ormerod στο Πανεπιστήμιο του Lancaster, έχουν αναλάβει την ανάλυση ενός πιο ποιοτικού είδους – «ανεπίσημες πληροφορίες σχετικά με τις διαδικασίες της πνευματικής ανακάλυψης ατόμων που έχουν χαρακτηριστεί ως ιδιοφυΐες». Εδώ θα μπορούσαμε να σκεφτούμε τον Samuel Taylor Coleridge, του οποίου το ποίημα “Kublai Khan” – «ένα όραμα σε ένα όνειρο»– υποτίθεται ότι συνέθεσε εν μέσω μιας στιγμής έκλαμψης ή αν θέλετε μιας θολούρας από όπιο – πριν εκείνο το ενοχλητικό «άτομο από το Porlock» λύσει τα μάγια.

Οι Sio και Ormerod εξετάζουν τη βιβλιογραφία για τις «περιόδους επώασης», ελπίζοντας ότι «θα μας επιτρέψουν να τις χρησιμοποιήσουμε αποτελεσματικά για την προώθηση της δημιουργικότητας σε τομείς όπως η επίλυση προσωπικών προβλημάτων, η σχολική εκμάθηση και το εργασιακό περιβάλλον». Η εντατική τους έρευνα προτείνει ότι μπορούμε να ασκήσουμε κάποιο βαθμό ελέγχου επί της επώασης, εντάσσοντας την υποσυνείδητη λειτουργία στη ρουτίνα μας. Αλλά γιατί είναι απαραίτητο αυτό;

Ο ψυχολόγος John Kounios του Πανεπιστημίου Drexel προσφέρει μια απλή εξήγηση των υποσυνείδητων διεργασιών που ονομάζει «δίκτυο προεπιλεγμένων λειτουργιών». Ο Nick Stockton στο Wired συνοψίζει τη θεωρία του Kounios:

«Ο εγκέφαλός μας συνήθως καταγράφει τα πράγματα με βάση το περιεχόμενό τους: Τα παράθυρα είναι τμήματα κτιρίων και τα αστέρια ανήκουν στον νυχτερινό ουρανό. Οι ιδέες θα αναμειγνύονται πάντα σε κάποιο βαθμό, αλλά όταν είμαστε επικεντρωμένοι σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα, η σκέψη μας τείνει να είναι γραμμική».

Το καθήκον μας στο ντους -ή στο μπάνιο, όπως στην περίπτωση του Αρχιμήδη – είναι να παρέχουμε στο μυαλό μας ένα διάλειμμα, να του επιτρέψουμε να ανακατέψει τα πράγματα και να κάνει περίεργους, τυχαίους συνειρμούς που είναι η ουσιαστική βάση της δημιουργικότητας. Μπαίνω στον πειρασμό να πιστέψω ότι ο Wallace Stevens περνούσε αρκετό χρόνο στο ντους. Ή ίσως, όπως ο Stockton, να κρατούσε ένα «ημερολόγιο για τα κόπρανά του»(ναι! αυτό ακριβώς που διαβάσατε).

Πέρα από τα διάσημα παραδείγματα, αυτό που υποδηλώνουν όλες αυτές οι έρευνες είναι ότι το αποκορύφωμα της δημιουργικότητας λαμβάνει χώρα όταν είμαστε ευχάριστα αφηρημένοι. Ή, όπως γράφει ο ψυχολόγος Allen Braun, «Πιστεύουμε ότι αυτό που βλέπουμε αποτελεί μια χαλάρωση των “εκτελεστικών λειτουργιών”, ώστε να επιτραπεί η εμφάνιση πιο φυσικής αποπροσανατολισμένης προσοχής και μη λογοκριμένων διαδικασιών που μπορεί να είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της δημιουργικότητας».

Τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι θα είστε πάντα σε θέση να συλλάβετε αυτές τις λαμπρές ιδέες προτού αυτές σβήσουν. Δεν υπάρχει καμία αλάνθαστη μέθοδος που να περιλαμβάνει την αξιοποίηση της δημιουργικής απόσπασης της προσοχής. Αλλά όπως γράφει ο Leo Widrich στο Buffer, υπάρχουν μερικά κόλπα που μπορεί να βοηθήσουν. Για να αυξήσετε τη δημιουργική σας παραγωγικότητα και να μεγιστοποιήσετε τις ιδέες που προκύπτουν στις περιόδους επώασης, συνιστά τα εξής:

1. «Να έχετε πάντα μαζί σας ένα σημειωματάριο, ακόμη και στο ντους». (Ο Widrich μας προτείνει ένα αδιάβροχο σημειωματάριο για αυτόν τον σκοπό).

2. «Προγραμματίστε την αποδέσμευση και την απόσπαση της προσοχής σας». Ο Widrich το αποκαλεί αυτό «την τεχνική εξωτερικού – εσωτερικού».

3. «Κατακλύστε τον εγκέφαλό σας: Κάντε την αποστολή σας πραγματικά ζόρική». Αυτό ακούγεται αντιφατικό – το αντίθετο της χαλάρωσης. Όμως, όπως εξηγεί ο Widrich, όταν καταπονείτε τον εγκέφαλό σας με πραγματικά ζόρικους προβληματισμούς, τότε τα υπόλοιπα φαίνονται πολύ πιο εύκολα μπροστά σε αυτά.

Μπορεί να φαντάζει δύσκολη υπόθεση το να καταφέρετε να χαλαρώσετε το μυαλό σας, να παράγετε περισσότερη ντοπαμίνη και να αυτό-προκαλέσετε στην ουσία περίεργες, κυκλικές και ενορατικές ιδέες. Αλλά η επιτυχία έγκειται στην αποτελεσματική χρήση όσων ήδη συμβαίνουν στα υπόγεια του μυαλού σας. Αντί να ψάχνετε στα τυφλά για εκείνη την έκλαμψη που είχατε μόλις πριν από λίγο, μπορείτε να μάθετε, όπως αναφέρει το Mental Floss, να «είστε προσεκτικοί με τις μη εγκαιφαλικές σας εργασίες».

 

➠ Διαβάστε επίσης: LSD, ηλεκτροσόκ και έλεγχος μυαλού: Ταινίες εμπνευσμένες από αμερικανικά πειράματα σε ανθρώπους