Πριν από λίγους μήνες, ήμουν στο αεροδρόμιο όταν ένα νεαρό κορίτσι κάθισε δίπλα μου. Φορούσε ένα λευκό cropped μπλουζάκι που αναδείκνυε εκείνο το είδος κοιλιακών που αποκτάς αποκλειστικά με μόνιμη δίαιτα κι εφηβικό στρες -και δεν το λέω με κάποια διάθεση για body shaming- ενώ στο στέρνο, μια 90s tribal γραμματοσειρά, σχημάτιζε τη φράση “Sad Girl”.

Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα, ήταν να την ρωτήσω γιατί ήταν λυπημένη, να την αγκαλιάσω ή να της αγοράσω ένα παγωτό – κρέμα, πασπαλισμένο με πολύχρωμη τρούφα στα χρώματα του ουράνιου τόξου. Αντιστάθηκα βέβαια για να μη φανώ κριντζ. Η δεύτερη σκέψη μου ήταν πιο μετριασμένη.

Προφανώς, φορούσε τη θλίψη της σαν παράσημο και δεν είναι η μόνη. Το merchandise του διάσημου podcast “Going Mental” της Eileen Kelly  περιλαμβάνει μπλουζάκια και φούτερ με λεζάντες όπως “Prozac”, “Wellbutrin” ή “Zoloft”, τα οποία έχουν ήδη εξαντληθεί εδώ και μήνες.

Ενώ  στο παρελθόν η λήψη φαρμάκων για την κατάθλιψη και το άγχος έφερε ένα κοινωνικό στίγμα, πλέον όλα τα κουλ παιδιά μεταμορφώνονται σε κινούμενες διαφημιστικές πινακίδες της Big Pharma. Πού οφείλεται όμως όλο αυτό;

Αυτή η τάση δεν είναι καινούργια. Το 2021, το #postyourpill έγινε viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενθαρρύνοντας τους ψυχικά πάσχοντες να δημοσιεύσουν μια φωτογραφία των φαρμάκων τους. Η τάση ξεκίνησε με τις καλοπροαίρετες προθέσεις του Δρ. Alex George, ο οποίος ουσιαστικά ήθελε να συμβάλει στον αποστιγματισμό των ψυχικών διαταραχών.

Η σειρά αφηγείται την ιστορία μιας έφηβης που αφήνει πίσω 13 βίντεο, στα οποία εξηγεί γιατί αποφάσισε να βάλει τέλος στη ζωή της. Σε επεισόδιο του πρώτου κύκλου της σειράς, η έφηβη εικονίζεται να κόβει τις φλέβες της μέσα σε μια μπανιέρα.

Την ίδια περίπου εποχή, το διαδίκτυο πήρε φωτιά με την τηλεοπτικλη σειρά “13 Reasons Why” του Netflix – την ιστορία, η πρωταγωνίστρια, μια μαθήτρια λυκείου κόβει τις φλέβες της για να αυτοκτονήσει, ως μέσο για να τιμωρήσει τους συμμαθητές της. Το βιβλίο από το οποίο έγινε η μεταφορά της ταινίας απαγορεύτηκε σε πολλά σχολεία και βιβλιοθήκες επειδή οι γονείς ανησυχούσαν ότι εξύμνησε την αυτοκτονία. Και μάλλον όχι άδικα. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι τα ποσοστά αυτοκτονιών στους εφήβους αυξήθηκαν ένα μήνα μετά την κυκλοφορία του βιβλίου (κατά σχεδόν ένα τρίτο τον μήνα που ακολούθησε τη διανομή μέσω Διαδικτύου του πρώτου κύκλου της δημοφιλούς τηλεοπτικής σειράς).

Η συγκεκριμένη σκηνή προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις από γονείς και επαγγελματίες της υγείας, που εξώθησαν το Netflix να προσθέσει το 2017 κι άλλες προειδοποιήσεις προς τους θεατές που παρακολουθούσαν τη σειρά και να προσθέσει κάρτες με τις οποίες τους παρέπεμπε σε δίκτυα υποστήριξης για την αντιμετώπιση του αυτοκτονικού ιδεασμού.

Αυτό το δίλημμα οδηγεί στο ερώτημα εάν η προβολή των ζητημάτων ψυχικής υγείας στο Διαδίκτυο βλάπτει ή εν τέλει βοηθά τους εφήβους;

Ρομαντικοποίηση των διατροφικών διαταραχών

Το 2001, το κίνημα “pro-Ana” άρχισε να γίνεται μόδα στα έφηβα κορίτσια. Πρόσφατα, έκανε μια επανεμφάνιση με το κίνημα “Thinspo”. Τα μέλη του Pro-Ana και του Thinspo προωθούν τη νευρική ανορεξία ως επιλογή τρόπου ζωής και όχι ως πάθηση. Είναι σοκαριστικό το γεγονός ότι νεαρά κορίτσια δημοσιεύουν φωτογραφίες των αδυνατισμένων σωμάτων τους και των οστών που εξέχουν από το δέρμα τους σαν να πρόκειται για μάθημα ανατομίας.

Ένας δημοσιογράφος του Vice συμμετείχε μυστικά σε αυτές τις ομάδες ώστε να κατανοήσει την ιδεολογία τους, διαπιστώνοντας κάποια αρκετά ανησυχητικά γεγονότα. Ένας ιστότοπος υποστήριζε: «Το να αρνείσαι να τρως και να είσαι αδύνατος είναι ενδείξεις πραγματικής επιτυχίας και δύναμης»! Α, όχι. Στην πραγματική ζωή οι άνθρωποι πεθαίνουν από διατροφικές διαταραχές. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει ο θάνατος να είναι ο στόχος οποιουδήποτε κινήματος αυτοβοήθειας.

Δυστυχώς, τα κορίτσια είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στα αυτοκαταστροφικά πρότυπα ομορφιάς. Σε μια μελέτη του 2018 με τίτλο Girls, Instagram, and the Glamorization of Self-loathing, η Emily Tanner εξέτασε τον ρόλο που διαδραματίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην διαμόρφωση των διαταραχών ψυχικής υγείας.

«Η πίεση τού να είσαι τέλεια είναι αφόρητη», γράφει η Tanner.

«Τα κορίτσια αισθάνονται ότι το σώμα τους οφείλει να συρρικνώνεται συνεχώς, ενώ ταυτόχρονα, οι φωνές τους αποσιωπούνται».

Φυσικά, πολλά «βουβά» κορίτσια στρέφονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να αυξήσουν την ένταση του πόνου τους.

Τα αγόρια θα είναι πάντα αγόρια μέχρι…

Τα αγόρια διδάσκονται να εκστασιάζονται ένα εντελώς διαφορετικό είδος αυτοτραυματισμού – την επιπολαιότητα. Μπορεί να φταίει η τεστοστερόνη, ο αναπτυσσόμενος προμετωπιαίος φλοιός ή ο τρόπος με τον οποίο διαπαιδαγωγούμε τους άνδρες, πάντως τα αγόρια αρέσκονται ακραία στο να ρισκάρουν. Από το TikTok cinnamon challenge (όπου προσπαθείς να φας ξηρή κανέλα και να μην πνιγείς) μέχρι το εξίσου ανόητο Benadryl challenge (βιντεοσκόπηση του εαυτού σου αφού πάρεις υπερβολική ποσότητα Benadryl), οι έφηβοι ωθούνται σε πράξεις απίστευτης βλακείας. Αν προσθέσετε και αυτούς που πάσχουν από κατάθλιψη,  νομοτελειακά και θα συμβούν ατυχήματα.

Φυσικά, πολλοί θα σηκώσουν τους ώμους και θα πουν ότι «τα αγόρια είναι αγόρια». Βέβαια. Πείτε το αυτό στον πατέρα που παραλίγο να χάσει τον γιο του μετά από ένα challenge για surfing στο τρένο που έγινε trend στο TikTok. (Train surfing είναι να στέκεσαι στην κορυφή ενός κινούμενου τρένου για να εντυπωσιάσεις τους φίλους σου.) Οι έφηβοι πάντα φλέρταραν με τον κίνδυνο περισσότερο από τους ενήλικες, αλλά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εκτοξεύσει την τάση αυτή σε παγκόσμιο επίπεδο.

Μέρος του προβλήματος είναι ότι τα αγόρια αντιμετωπίζουν πολύ διαφορετικής μορφής κοινωνικά στίγματα.

Αν ένας έφηβος φορούσε ένα μπλουζάκι με τις λέξεις “Sad Boy”, δεν θα θεωρούνταν ούτε κουλ, ούτε θα ήταν ο “ωραίος του σχολείου”, αλλά το πιο πιθανόν να δεχόταν bullying από τους υπόλοιπους συμμαθητές του.

Καλοπροαίρετη αλλά ανησυχητική κανονικοποίηση

Η διάθεση ρομαντικοποίησης της ψυχικής ασθένειας δεν είναι κάτι καινούργιο. Από τον Βίνσεντ βαν Γκογκ που έκοψε το αυτί του, μέχρι τη Σύλβια Πλαθ που τοποθέτησε το κεφάλι της στο φούρνο, πάντα μας γοήτευε οι ιστορία μιας βασανισμένης ψυχής. Όταν βλέπουμε έναν πίνακα της Frida Kahlo ή ακούμε ένα τραγούδι του Kurt Cobain, συμπάσχουμε μαζί τους. Το να αγγίξεις τον πόνο ενός καλλιτέχνη σε φέρνει πιο κοντά στον δικό σου πόνο και ίσως τον απαλύνει. Αλλά…

Την τελευταία δεκαετία έχουμε γίνει μάρτυρες μιας πραγματικά ανοιχτής προσέγγισης σε θέματα ψυχικής υγείας. Δεν λειτουργεί. Μια πρόσφατη μελέτη των Κέντρων Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων που καλύπτει την περίοδο από το 2007 έως το 2021 διαπίστωσε ότι τα ποσοστά αυτοκτονιών των Αμερικανών ηλικίας 10 έως 24 ετών αυξήθηκαν κατά 62%. Και ειδικά τα νεαρά κορίτσια φαίνεται να υποφέρουν ιδιαίτερα. Η ίδια έρευνα διαπίστωσε ότι το 13% των κοριτσιών λυκείου έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει και το 30% το είχε «σκεφτεί σοβαρά».

Επίσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προφανώς δεν ενώνουν τους εφήβους γύρω από μια virtual φωτιά. Μια μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι πάνω από το 60% των νεαρών Αμερικανών ενηλίκων συχνά αισθάνονταν «μοναξιά».

Περισσότερη έκπληξη προκαλεί η πρόσφατη έκδοση της Παγκόσμιας Έκθεσης για την Ευτυχία του 2024.Η Ελλάδα έπεσε κατά 8 θέσεις συγκριτικά με την κατάταξη του 2023 και φέτος βρίσκεται στην 64η θέση.

Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Η κατάταξη της ευτυχίας καθορίζεται από τις προσωπικές αξιολογήσεις των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα σχετικά με την ικανοποίησή τους από τη ζωή. Οι ερωτήσεις στις οποίες απάντησαν εξετάζουν παράγοντες όπως το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, η κοινωνική υποστήριξη, το προσδόκιμο υγιούς ζωής, η ελευθερία, η γενναιοδωρία και η διαφθορά.

Φυσικά, το αίσθημα δυστυχίας δεν πρέπει να συγχέεται με τις ψυχικές διαταραχές. Οι περισσότεροι άνθρωποι, κάποια στιγμή της ζωής τους περνούν μια σκοτεινή περίοδο. Αλλά το να περιγράφετε τον εαυτό σας ως δυστυχισμένο απέχει ελάχιστα από το να χαρακτηρίσετε τον εαυτό σας καταθλιπτικό.

Δυστυχώς, οι περισσότεροι δυστυχησμένοι έφηβοι θα στραφούν στο TikTok προτού απευθυνθούν σε έναν ψυχολόγο. Και δεν είναι το καλύτερο μέρος για να πάρουν συμβουλές.

Για να είμαι σαφής, δεν πρέπει ποτέ να υποθέσουμε ότι κάποιος που μοιράζεται τον αγώνα του με την ψυχική του υγεία στο διαδίκτυο αναζητά απλώς και μόνο την προσοχή. Έχουμε χάσει πάρα πολλούς εφήβους που αυτοκτόνησαν επειδή δεν κατάφεραν να ζητήσουν βοήθεια. Όμως, η επαναπροσδιορισμός της ψυχικής ασθένειας ως κάτι όμορφο, είναι σα να ειρωνεύεται τον πόνο των ανθρώπων που πραγματικά υποφέρουν.

Η ψυχική διαταραχή δεν είναι όμορφη. Καταστρέφει τις ζωές των ανθρώπων

Εδώ έγκειται το κυριότερο πρόβλημα με την ωραιοποίηση της ψυχικής υγείας.

Οι άνθρωποι που υποφέρουν περισσότερο, συνήθως υποφέρουν σιωπηλά. Για παράδειγμα, το ποσοστό ανδρών που αυτοτραυματίζονται αυξάνονται δραματικά. Παρόλο που τα ποσοστά κατάθλιψης είναι υψηλότερα στις γυναίκες, οι νεαροί άνδρες αυτοκτονούν τέσσερις φορές συχνότερα από τις νεαρές γυναίκες.

Δυστυχώς, οι άνδρες είναι επίσης διαπαιδαγωγημένοι να υποφέρουν σιωπηλά. Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι οι άνδρες που αυτοκτονούν είναι λιγότερο πιθανό να έχουν διαγνωστεί με κατάθλιψη.

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι πολλοί που πάσχουν από κατάθλιψη δεν έχουν χιλιάδες followers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η απομόνωση και η κατάθλιψη είναι αδέλφια. Μια πρόσφατη μελέτη εξέτασε 100 παράγοντες που επηρεάζουν την κατάθλιψη. Δεν πρέπει να εκπλήσσει κανέναν ότι η έλλειψη κοινωνικών σχέσεων ήταν ο νούμερο ένα παράγοντας πρόγνωσης της κακής ψυχικής υγείας.

Βέβαια, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι ανοιχτές συζητήσεις για την ψυχική υγεία αφαιρούν το κοινωνικό στίγμα, διευκολύνοντάς έτσι τους εφήβους να ζητήσουν βοήθεια. Αλλά αν αυτό ήταν αλήθεια, θα είχαμε ήδη δει τα ποσοστά αυτοκτονιών να μειώνονται.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη χρειάζονται αληθινές επαφές, φίλους και ατομική ψυχολογική υποστήριξη, όχι χειροκροτήματα από αγνώστους στο Instagram.

Οι ατέρμονες προσδοκίες της ζωής

Οι έφηβοι είναι πλάσματα που αναζητούν να βρουν τη φυλή τους. Ακόμα και αν σε αυτή τη φυλή θα ταυτιστούν μέσω των αδυναμιών τους τους. Δυστυχώς, όταν οι έφηβοι τρέφονται από την αρνητικότητα του άλλου, κινδυνεύουν να βυθιστούν στη θυματοποίηση αντί για την αυτοπραγμάτωση. Με άλλα λόγια, όταν η πάθησή γίνεται μέρος της ταυτότητάς μας, η θεραπεία του εαυτού μας απαιτεί την απώλεια της ταυτότητάς μας.

Όταν συμβαίνει αυτό, τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές κινδυνεύουν να περιπέσουν σε κατάσταση μαθημένης αδυναμίας – ένας όρος που επινοήθηκε από τον ψυχολόγο Martin Seligman για να περιγράψει όταν κάποιος αισθάνεται ότι δεν έχει την δυνατότητα να ορίζει τη ζωή του. Η έννοια αυτή δεν είναι καινούργια. Οι φιλόσοφοι θα περιέγραφαν αυτούς τους ανθρώπους ως ντετερμινιστές – καθώς πιστεύουν ότι οι πράξεις τους δεν μπορούν να επηρεάσουν το μέλλον τους.

Αυτή η μοιρολατρική στάση μπορεί να οδηγήσει στον αυτοτραυματισμό. Από τη στιγμή που χάνετε την αίσθηση του ελέγχου, είστε καταδικασμένοι. Αλλά αν δείτε μια σειρά βιντεάκια στο TikTok που αναφέρονται σε ζητήματα ψυχικής υγείας, τότε δεν θα έχετε λόγο να αναζητήσετε επαγγελματική βοήθεια. Πολλοί TokTokers ζουν σε ένα κλουβί που οι ίδιοι δημιούργησαν, χωρίς καμία επιθυμία να απελευθερωθούν από τη νοοτροπία του θλιμμένου – θύματος, από την οποία μάλιστα τρέφονται.

Ο Viktor E. Frankl διέψευσε αυτή την αντίληψη. Έγραψε: «Δεν είχε σημασία τι περιμέναμε εμείς από τη ζωή, αλλά τι περίμενε η ζωή από εμάς».

Η ζωή δεν σταματά ποτέ να προσδοκά πράγματα από εμάς

Ωστόσο, υπάρχει ακόμα ένα σημαντικό ζήτημα. Όλοι όσοι είναι θλιμμένοι δεν έχουν απαραίτητα και κατάθλιψη. Όλοι όσοι δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν δεν έχουν ΔΕΠΥ. Και όχι, κάθε κακός άνθρωπος που δεν έχει δυνατότητα να ελέγξει τον εαυτό του δεν έχει διαταραχή προσωπικότητας. Κάποιοι άνθρωποι είναι απλώς καθάρματα. Η ζωή μας περιμένει συνεχώς να αντιμετωπίζουμε στρεσογόνες καταστάσεις.

Δυστυχώς, προβάλλοντας ανεξέλεγκτα τις ψυχικές ασθένειες, κινδυνεύουμε να θολώσουμε τα όρια μεταξύ των φυσιολογικών συναισθηματικών καταστάσεων και των σοβαρών ζητημάτων ψυχικής υγείας.

Το ταξίδι του καθενός με την κατάθλιψη ακολουθεί διαφορετική πορεία. Οι περισσότερες ψυχικές ασθένειες βρίσκονται σε ένα φάσμα και στο κάθε άτομο εκδηλώνονται διαφορετικά. Αν δεν ήταν τόσο εξατομικευμένες, η κατάθλιψη και το άγχος δεν θα ήταν τόσο δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Αυτό δεν είναι ένα ζήτημα που λύνεται με ένα πιασάρικο meme.

Για να γίνω σαφής, φυσικά και τάσσομαι υπέρ της χρήσης της τέχνης, του χορού, της ποίησης ή της συγγραφής για την διοχέτευση του ψυχικού πόνου σε πιο υγιείς διεξόδους. Και πολλοί από αυτούς τους καλλιτέχνες του TikTok χρησιμοποιούν την πλατφόρμα με δημιουργικούς τρόπους. Αλλά βρίσκω ελάχιστη καλλιτεχνική αξία σε ένα “post your pill” βιντεάκι στο TikTok ή σε μια φωτογράφηση μόδας pro-Ana που αποθεώνει την λιμοκτονία.

Έτσι, έχω μια πρόταση για τους Gen Zers που επικαλούνται αλτρουιστικά κίνητρα.

Αντί να φοράτε ένα μπλουζάκι που διαφημίζει την προσωπική σας θλίψη, γιατί δεν προσεγγίζετε εκείνο το παιδί που δεν είναι στα social media; Ξέρετε, αυτό που προσπερνάτε κάθε μέρα από τους διαδρόμους του σχολείου, αγνοώντας το.

Αν θέλετε πραγματικά να βοηθήσετε τους άλλους κοινοποιώντας την προσωπική σας ιστορία, ξεκινήστε με το να κάνετε και όχι με το να ποστάρετε. Το μοίρασμα είναι φροντίδα μόνο όταν εστιάζετε στους άλλους και όχι στον εαυτό σας.

Δείτε επίσης: Κατάθλιψη: Ένα δημόσιο συναίσθημα