Αν κάτι χαρακτήρισε και άλλαξε τη ζωή της πλειοψηφίας των ανθρώπων που κατοικούν στον πλανήτη που μας φιλοξενεί, αυτό ήταν η πανδημία Covid-19. Ως τότε θεωρούσαμε ότι στον πλούσιο Δυτικό Κόσμο δεν κινδυνεύαμε πια από τις φονικές επιδημίες του παρελθόντος -όπως για παράδειγμα, η βουβωνική πανώλη-, γιατί η επιστήμη έχει κάνει τεράστια άλματα στην ιατρική και τη φαρμακολογία τα τελευταία 70 χρόνια. Ο Covid-19, όμως, μας απέδειξε ότι τίποτε δεν είναι δεδομένο.
Τα βακτήρια και οι ιοί προσαρμόζονται γενετικά στο περιβάλλον πολύ πιο γρήγορα από εμάς τους ανθρώπους, γι’ αυτό βρίσκουν πάντα τρόπους να ξεφεύγουν τόσο από τους μηχανισμούς άμυνας τον οργανισμού μας όσο και από τα φάρμακα που χρησιμοποιούμε εναντίον τους. Μιλάμε για έναν άνισο αγώνα. Ο κορονοϊός δεν είναι τίποτε περισσότερο από έναν ακόμη ιό, ένα ακόμη μικρόβιο, που βρήκε τον τρόπο να εξελιχθεί, να περάσει στον άνθρωπο και να εξαπλωθεί. Μπορούμε όμως πραγματικά να απαλλαγούμε ποτέ από τα μικρόβια και τις επιδημίες; Η απάντηση είναι πως όχι.
Τους λόγους που δεν μπορούμε ποτέ να νικήσουμε σε αυτόν τον υπεραιώνιο πόλεμο εναντίον των μικροβίων και των ιών, μας τις δίνει ο διακεκριμένος επιστήμονας και διεθνώς καταξιωμένος στον χώρο της έρευνας, ομότιμος καθηγητής βιοχημείας Gottfried Schatz (1936-2015) στο εξαιρετικό βιβλίο του: “Βιολογία, Ένας Κήπος Γεμάτος Θαύματα” (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Το βιβλίο περιλαμβάνει 19 μικρά δοκίμια, γραμμένα σαν ένα ποιητικό παραμύθι, με ύφος αφηγηματικό -συχνά σε πρώτο πρόσωπο- και διάθεση στοχαστική, ενίοτε ποιητική, μας μεταφέρει σ’ έναν κήπο γεμάτο θαύματα, τον αόρατο κήπο της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας, της βιοχημείας και της γενετικής.
Μικρόβια: Αμέτρητα και αόρατα
Ο αριθμός των μικροβίων στον πλανήτη μας εκτιμάται ότι ξεπερνάει κατά πολύ τα αστέρια του Σύμπαντος. Τα μικρόβια είναι γνωστό ότι παίζουν κρίσιμους ρόλους στη ρύθμιση όλων των βιοχημικών κύκλων που διατηρούν την ζωή στον πλανήτη μας, όπως αυτών της δέσμευσης του άνθρακα, του αζώτου, του θείου, του φωσφόρου καθώς και άλλων στοιχείων. Ωστόσο, παρά τον αδιαμφισβήτητο ρόλο τους στην διατήρηση της ζωής, στην πλειοψηφία τους η ταυτότητα και η δράση τους παραμένουν άγνωστες.
Τα μικρόβια είναι οι πρώτοι κάτοικοι του πλανήτη μας και σε αυτά οφείλεται το ότι η Γη είναι κατοικήσιμη. Το ανθρώπινο είδος μπήκε στον βιολογικό κύκλο της ζωής πάρα πολύ αργά και μπορεί υπερφίαλα να θεωρούμε ότι είμαστε το ισχυρότερο είδος στον πλανήτη, αλλά αυτό είναι λάθος. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα αποτελείται κατά 57% από βακτήρια, ιούς και μύκητες -και η άκρατη καταπολέμησή τους τα τελευταία χρόνια έχει οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα, συμβάλλοντας στην εξάπλωση σοβαρών ασθενειών.
Όπως μου έλεγε προχθές μια καλή μου φίλη γιατρός, η έξαρση των διαφόρων τύπων γρίπης, φέτος, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα μέτρα που λαμβάνουμε τα τελευταία τρία χρόνια εναντίον του Covid-19. Οι καθημερινές απολυμάνσεις, η συνεχής χρήση μάσκας και τα αντισηπτικά, ναι μεν είναι σημαντικά και απαραίτητα όσο αφορά τον Covid-19 αλλά περιέχουν το τίμημα, ότι στο ανοσοποιητικό μας σύστημα περιορίστηκε η λήψη μικροβίων που ο οργανισμός μας μετατρέπει σε αντισώματα.
Με λίγα λόγια τα βακτήρια είναι πιο πολύ σύμμαχοι του οργανισμού μας παρά εχθροί.
Ο συνεχής πόλεμος εναντίον των μικροβίων
Τα λοιμώδη νοσήματα ευθύνονται για το 1/3 περίπου των θανάτων παγκοσμίως. Παράδειγμα ο ιός του AIDS, ο οποίος έχει προκαλέσει περίπου 2,5 εκατομμύρια θανάτους. Επίσης αποκαλύφθηκε ότι διάφορες παθήσεις, τις οποίες μέχρι σήμερα αποδίδαμε σε άλλα αίτια, όπως το έλκος στομάχου, το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης, αλλά και διάφορες μορφές καρκίνου ή το χρόνιο άσθμα, αποτελούν συνέπειες λοίμωξης από βακτήρια ή ιούς. Επιπλέον, πολλοί παθογόνοι μικροοργανισμοί έχουν μάθει να πολλαπλασιάζονται, όχι μόνο μέσα στον οργανισμό μας αλλά και μέσα στα κύτταρά μας, των οποίων τη δομή και τον μεταβολισμό χρησιμοποιούν καταχρηστικά. Στη συνέχεια αυτοί χρησιμοποιούν τις μεταφορικές οδούς των κυττάρων μας για να καταφέρουν να εγκατασταθούν τελικά μέσα στα ίδια τα κύτταρα. Από την άλλη, διάφορα είδη βακτηρίων καλύπτονται συχνά από μια θήκη πρωτεϊνών, που εν πολλοίς μοιάζει με τις αντίστοιχες στην επιφάνεια των ανθρώπινων κυττάρων.
Μόλις, λοιπόν, τα κύτταρά μας συνδεθούν, ξεγελασμένα από την ομοιότητα μ’ αυτούς τους μεταμφιεσμένους “ξένους”, ώστε να δημιουργήσουν μαζί τους κυτταρικούς ιστούς, τους ανοίγουν την πόρτα για να μπουν στον οργανισμό μας.
Ο οργανισμός μας, όμως, έμαθε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης πώς να προστατεύεται από τους παθογόνους μικροοργανισμούς. Τα λευκά αιμοσφαίρια του αίματος, η λέμφος, όπως και άλλα κύτταρα-φρουροί μέσα στους ιστούς μας, καραδοκούν προκειμένου να εντοπίσουν μόρια ξένα προς τον οργανισμό μας πάνω στην επιφάνεια των εισβολέων. Μόλις τα εντοπίσουν προσκολλώνται πάνω στους εισβολείς με σκοπό είτε να τους καταπιούν (φαγοκυττάρωση) είτε να τους καταστρέψουν με πολύ δραστικές χημικές ουσίες. Συχνά, κατά τη διάρκεια της επιχείρησης, πεθαίνουν πολλά κύτταρα-φρουροί καταλήγοντας στο γνωστό σε όλους μας κιτρινοπράσινο πύον.
Με πολύ απλά λόγια κάθε στιγμή μέσα μας διεξάγεται ένας… παγκόσμιος πόλεμος με εκατομμύρια “θύματα” εκατέρωθεν.
Οι μεταλλάξεις ως νέα “οπλικά συστήματα”
Ο αγώνας του ανθρώπου κατά των παθογόνων μικροβίων μαίνεται εδώ και εκατομμύρια χρόνια και έχει επηρεάσει καθοριστικά όχι μόνον εμάς, αλλά και τους εχθρούς μας. Οι παθογόνοι μικροοργανισμοί μεταλλάσσουν ακατάπαυστα το γενετικό τους υλικό δημιουργώντας νέους τύπους βακτηρίων, απέναντι στους οποίους το σύστημα της άμυνάς μας, δηλαδή το ανοσοποιητικό μας σύστημα, είναι αναποτελεσματικό.
Ταυτοχρόνως, τα βακτήρια δεν έχουν τον παραμικρό ενδοιασμό να ενσωματώσουν στο γενετικό τους υλικό τμήματα του δικού μας. Αυτή η κλοπή γενετικών δεδομένων εξηγεί πιθανότατα και την προέλευση των πρωτεϊνών, τις οποίες χρησιμοποιούν μερικά βακτήρια για να μεταμφιεστούν και να μπορέσουν έτσι να προσδεθούν στα κύτταρά μας, ώστε να εισχωρήσουν κατόπιν μέσα τους. Όμως κι εμείς οι ίδιοι μεταλλάσσουμε τα γονίδια μας, υπό την πίεση της φυσικής επιλογής, προκειμένου να αμυνθούμε ενάντια στους παθογόνους μικροοργανισμούς.
Σε τούτο το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι, που παίζεται εδώ και αιώνες ανάμεσα σ’ εμάς και στους πολύ πιο γρήγορους παθογόνους μικροοργανισμούς, χαμένοι είμαστε αναπόφευκτα εμείς.
Ο αγώνας όμως κατά των παθογόνων μικροοργανισμών δεν είναι μάταιος, κι αυτό γιατί δεν αντλούμε δύναμη για τις βιολογικές μας δραστηριότητες μόνο από τα γονίδιά μας. Η γνώση που μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά αποτελεί επίσης ένα είδος γενετικής πληροφορίας. Κληρονομούμε αυτήν τη γνώση μαζί με τα γονίδιά μας, αλλά μπορούμε να την προσαρμόζουμε πολύ πιο γρήγορα σε καινούργιες συνθήκες και να τη χρησιμοποιούμε ενάντια σε ό,τι μας απειλεί. Χάρη σ’ αυτήν τη γνώση κατορθώσαμε σε λιγότερο από δύο εκατονταετίες να αποκτήσουμε καλύτερες συνθήκες υγιεινής, αποστειρωμένες συνθήκες χειρουργείου, εμβόλια που μας προστατεύουν και διαγνωστικές μεθόδους μεγάλης ακριβείας. Αποκορύφωμα αυτού του είδους «γενετικής» άμυνας αποτελούν τα αντιβιοτικά, για τα οποία είχαμε κάποτε πιστέψει ότι θα έφερναν το τέλος στις ασθένειες που προκαλούνται από τα παθογόνα βακτήρια.
Η μεγαλύτερη ανοησία στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ανενδοίαστη κατάχρηση των αντιβιοτικών, τόσο από την ιατρική επιστήμη όσο και από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αλόγιστη χρήση τους προκάλεσε εξασθένηση της δραστικότητάς τους μέσα σε λίγες μόνο δεκαετίες. Όντως, τα περισσότερα εδαφικά βακτήρια που έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα έχουν γίνει ανθεκτικά απέναντι σε 7 από τις 8 οικογένειες αντιβιοτικών και αυτό γιατί η Φύση δε δέχεται κανενός είδους βιολογικό “απαρχάιντ”. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η Γη δεν είναι ο πλανήτης των ανθρώπων αλλά των μικροβίων, και αν υπάρχουμε ακόμη και δε μας έχουν εξαφανίσει αυτό οφείλεται στον θαυμαστό εγκέφαλό μας που διαθέτει αρκετή ευστροφία και ευρηματικότητα μέσα από την επιστήμη, ώστε να κρατά υπό έλεγχο αυτούς τους πανίσχυρους βιολογικούς εχθρούς και να μας εξασφαλίζει ότι θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε σαν είδος, παρόλο που οι ίδιοι κάνουμε με ζήλο ότι μπορούμε ώστε να εξαφανιστούμε οικειοθελώς.
Αν κάτι χαρακτήρισε και άλλαξε τη ζωή της πλειοψηφίας των ανθρώπων που κατοικούν στον πλανήτη που μας φιλοξενεί, αυτό ήταν η πανδημία Covid-19. Ως τότε θεωρούσαμε ότι στον πλούσιο Δυτικό Κόσμο δεν κινδυνεύαμε πια από τις φονικές επιδημίες του παρελθόντος -όπως για παράδειγμα, η βουβωνική πανώλη-, γιατί η επιστήμη έχει κάνει τεράστια άλματα στην ιατρική και τη φαρμακολογία τα τελευταία 70 χρόνια. Ο Covid-19, όμως, μας απέδειξε ότι τίποτε δεν είναι δεδομένο.
Τα βακτήρια και οι ιοί προσαρμόζονται γενετικά στο περιβάλλον πολύ πιο γρήγορα από εμάς τους ανθρώπους, γι’ αυτό βρίσκουν πάντα τρόπους να ξεφεύγουν τόσο από τους μηχανισμούς άμυνας τον οργανισμού μας όσο και από τα φάρμακα που χρησιμοποιούμε εναντίον τους. Μιλάμε για έναν άνισο αγώνα. Ο κορονοϊός δεν είναι τίποτε περισσότερο από έναν ακόμη ιό, ένα ακόμη μικρόβιο, που βρήκε τον τρόπο να εξελιχθεί, να περάσει στον άνθρωπο και να εξαπλωθεί. Μπορούμε όμως πραγματικά να απαλλαγούμε ποτέ από τα μικρόβια και τις επιδημίες; Η απάντηση είναι πως όχι.
Τους λόγους που δεν μπορούμε ποτέ να νικήσουμε σε αυτόν τον υπεραιώνιο πόλεμο εναντίον των μικροβίων και των ιών, μας τις δίνει ο διακεκριμένος επιστήμονας και διεθνώς καταξιωμένος στον χώρο της έρευνας, ομότιμος καθηγητής βιοχημείας Gottfried Schatz (1936-2015) στο εξαιρετικό βιβλίο του: “Βιολογία, Ένας Κήπος Γεμάτος Θαύματα” (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Το βιβλίο περιλαμβάνει 19 μικρά δοκίμια, γραμμένα σαν ένα ποιητικό παραμύθι, με ύφος αφηγηματικό -συχνά σε πρώτο πρόσωπο- και διάθεση στοχαστική, ενίοτε ποιητική, μας μεταφέρει σ’ έναν κήπο γεμάτο θαύματα, τον αόρατο κήπο της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας, της βιοχημείας και της γενετικής.
Μικρόβια: Αμέτρητα και αόρατα
Ο αριθμός των μικροβίων στον πλανήτη μας εκτιμάται ότι ξεπερνάει κατά πολύ τα αστέρια του Σύμπαντος. Τα μικρόβια είναι γνωστό ότι παίζουν κρίσιμους ρόλους στη ρύθμιση όλων των βιοχημικών κύκλων που διατηρούν την ζωή στον πλανήτη μας, όπως αυτών της δέσμευσης του άνθρακα, του αζώτου, του θείου, του φωσφόρου καθώς και άλλων στοιχείων. Ωστόσο, παρά τον αδιαμφισβήτητο ρόλο τους στην διατήρηση της ζωής, στην πλειοψηφία τους η ταυτότητα και η δράση τους παραμένουν άγνωστες.
Τα μικρόβια είναι οι πρώτοι κάτοικοι του πλανήτη μας και σε αυτά οφείλεται το ότι η Γη είναι κατοικήσιμη. Το ανθρώπινο είδος μπήκε στον βιολογικό κύκλο της ζωής πάρα πολύ αργά και μπορεί υπερφίαλα να θεωρούμε ότι είμαστε το ισχυρότερο είδος στον πλανήτη, αλλά αυτό είναι λάθος. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα αποτελείται κατά 57% από βακτήρια, ιούς και μύκητες -και η άκρατη καταπολέμησή τους τα τελευταία χρόνια έχει οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα, συμβάλλοντας στην εξάπλωση σοβαρών ασθενειών.
Όπως μου έλεγε προχθές μια καλή μου φίλη γιατρός, η έξαρση των διαφόρων τύπων γρίπης, φέτος, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα μέτρα που λαμβάνουμε τα τελευταία τρία χρόνια εναντίον του Covid-19. Οι καθημερινές απολυμάνσεις, η συνεχής χρήση μάσκας και τα αντισηπτικά, ναι μεν είναι σημαντικά και απαραίτητα όσο αφορά τον Covid-19 αλλά περιέχουν το τίμημα, ότι στο ανοσοποιητικό μας σύστημα περιορίστηκε η λήψη μικροβίων που ο οργανισμός μας μετατρέπει σε αντισώματα.
Με λίγα λόγια τα βακτήρια είναι πιο πολύ σύμμαχοι του οργανισμού μας παρά εχθροί.
Ο συνεχής πόλεμος εναντίον των μικροβίων
Τα λοιμώδη νοσήματα ευθύνονται για το 1/3 περίπου των θανάτων παγκοσμίως. Παράδειγμα ο ιός του AIDS, ο οποίος έχει προκαλέσει περίπου 2,5 εκατομμύρια θανάτους. Επίσης αποκαλύφθηκε ότι διάφορες παθήσεις, τις οποίες μέχρι σήμερα αποδίδαμε σε άλλα αίτια, όπως το έλκος στομάχου, το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης, αλλά και διάφορες μορφές καρκίνου ή το χρόνιο άσθμα, αποτελούν συνέπειες λοίμωξης από βακτήρια ή ιούς. Επιπλέον, πολλοί παθογόνοι μικροοργανισμοί έχουν μάθει να πολλαπλασιάζονται, όχι μόνο μέσα στον οργανισμό μας αλλά και μέσα στα κύτταρά μας, των οποίων τη δομή και τον μεταβολισμό χρησιμοποιούν καταχρηστικά. Στη συνέχεια αυτοί χρησιμοποιούν τις μεταφορικές οδούς των κυττάρων μας για να καταφέρουν να εγκατασταθούν τελικά μέσα στα ίδια τα κύτταρα. Από την άλλη, διάφορα είδη βακτηρίων καλύπτονται συχνά από μια θήκη πρωτεϊνών, που εν πολλοίς μοιάζει με τις αντίστοιχες στην επιφάνεια των ανθρώπινων κυττάρων.
Μόλις, λοιπόν, τα κύτταρά μας συνδεθούν, ξεγελασμένα από την ομοιότητα μ’ αυτούς τους μεταμφιεσμένους “ξένους”, ώστε να δημιουργήσουν μαζί τους κυτταρικούς ιστούς, τους ανοίγουν την πόρτα για να μπουν στον οργανισμό μας.
Ο οργανισμός μας, όμως, έμαθε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης πώς να προστατεύεται από τους παθογόνους μικροοργανισμούς. Τα λευκά αιμοσφαίρια του αίματος, η λέμφος, όπως και άλλα κύτταρα-φρουροί μέσα στους ιστούς μας, καραδοκούν προκειμένου να εντοπίσουν μόρια ξένα προς τον οργανισμό μας πάνω στην επιφάνεια των εισβολέων. Μόλις τα εντοπίσουν προσκολλώνται πάνω στους εισβολείς με σκοπό είτε να τους καταπιούν (φαγοκυττάρωση) είτε να τους καταστρέψουν με πολύ δραστικές χημικές ουσίες. Συχνά, κατά τη διάρκεια της επιχείρησης, πεθαίνουν πολλά κύτταρα-φρουροί καταλήγοντας στο γνωστό σε όλους μας κιτρινοπράσινο πύον.
Με πολύ απλά λόγια κάθε στιγμή μέσα μας διεξάγεται ένας… παγκόσμιος πόλεμος με εκατομμύρια “θύματα” εκατέρωθεν.
Οι μεταλλάξεις ως νέα “οπλικά συστήματα”
Ο αγώνας του ανθρώπου κατά των παθογόνων μικροβίων μαίνεται εδώ και εκατομμύρια χρόνια και έχει επηρεάσει καθοριστικά όχι μόνον εμάς, αλλά και τους εχθρούς μας. Οι παθογόνοι μικροοργανισμοί μεταλλάσσουν ακατάπαυστα το γενετικό τους υλικό δημιουργώντας νέους τύπους βακτηρίων, απέναντι στους οποίους το σύστημα της άμυνάς μας, δηλαδή το ανοσοποιητικό μας σύστημα, είναι αναποτελεσματικό.
Ταυτοχρόνως, τα βακτήρια δεν έχουν τον παραμικρό ενδοιασμό να ενσωματώσουν στο γενετικό τους υλικό τμήματα του δικού μας. Αυτή η κλοπή γενετικών δεδομένων εξηγεί πιθανότατα και την προέλευση των πρωτεϊνών, τις οποίες χρησιμοποιούν μερικά βακτήρια για να μεταμφιεστούν και να μπορέσουν έτσι να προσδεθούν στα κύτταρά μας, ώστε να εισχωρήσουν κατόπιν μέσα τους. Όμως κι εμείς οι ίδιοι μεταλλάσσουμε τα γονίδια μας, υπό την πίεση της φυσικής επιλογής, προκειμένου να αμυνθούμε ενάντια στους παθογόνους μικροοργανισμούς.
Σε τούτο το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι, που παίζεται εδώ και αιώνες ανάμεσα σ’ εμάς και στους πολύ πιο γρήγορους παθογόνους μικροοργανισμούς, χαμένοι είμαστε αναπόφευκτα εμείς.
Ο αγώνας όμως κατά των παθογόνων μικροοργανισμών δεν είναι μάταιος, κι αυτό γιατί δεν αντλούμε δύναμη για τις βιολογικές μας δραστηριότητες μόνο από τα γονίδιά μας. Η γνώση που μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά αποτελεί επίσης ένα είδος γενετικής πληροφορίας. Κληρονομούμε αυτήν τη γνώση μαζί με τα γονίδιά μας, αλλά μπορούμε να την προσαρμόζουμε πολύ πιο γρήγορα σε καινούργιες συνθήκες και να τη χρησιμοποιούμε ενάντια σε ό,τι μας απειλεί. Χάρη σ’ αυτήν τη γνώση κατορθώσαμε σε λιγότερο από δύο εκατονταετίες να αποκτήσουμε καλύτερες συνθήκες υγιεινής, αποστειρωμένες συνθήκες χειρουργείου, εμβόλια που μας προστατεύουν και διαγνωστικές μεθόδους μεγάλης ακριβείας. Αποκορύφωμα αυτού του είδους «γενετικής» άμυνας αποτελούν τα αντιβιοτικά, για τα οποία είχαμε κάποτε πιστέψει ότι θα έφερναν το τέλος στις ασθένειες που προκαλούνται από τα παθογόνα βακτήρια.
Η μεγαλύτερη ανοησία στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ανενδοίαστη κατάχρηση των αντιβιοτικών, τόσο από την ιατρική επιστήμη όσο και από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αλόγιστη χρήση τους προκάλεσε εξασθένηση της δραστικότητάς τους μέσα σε λίγες μόνο δεκαετίες. Όντως, τα περισσότερα εδαφικά βακτήρια που έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα έχουν γίνει ανθεκτικά απέναντι σε 7 από τις 8 οικογένειες αντιβιοτικών και αυτό γιατί η Φύση δε δέχεται κανενός είδους βιολογικό “απαρχάιντ”. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η Γη δεν είναι ο πλανήτης των ανθρώπων αλλά των μικροβίων, και αν υπάρχουμε ακόμη και δε μας έχουν εξαφανίσει αυτό οφείλεται στον θαυμαστό εγκέφαλό μας που διαθέτει αρκετή ευστροφία και ευρηματικότητα μέσα από την επιστήμη, ώστε να κρατά υπό έλεγχο αυτούς τους πανίσχυρους βιολογικούς εχθρούς και να μας εξασφαλίζει ότι θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε σαν είδος, παρόλο που οι ίδιοι κάνουμε με ζήλο ότι μπορούμε ώστε να εξαφανιστούμε οικειοθελώς.
