Γιατί ακούμε τόσο συχνά για ιατρικές ανακαλύψεις που γίνονται σε ποντίκια, αλλά σπάνια τις βλέπουμε να μεταφράζονται σε θεραπείες για ανθρώπινες ασθένειες; Γιατί τόσα λίγα φάρμακα που μπαίνουν σε κλινικές δοκιμές καταφέρνουν να πάρουν έγκριση; Γιατί η λίστα αναμονής για μεταμόσχευση οργάνων είναι τόσο μεγάλη; Αυτές οι προκλήσεις προκύπτουν σε μεγάλο βαθμό από μια κοινή βασική αιτία: “τη σοβαρή έλλειψη ανθρώπινων σωμάτων που έχουν αποκτηθεί με ηθικό τρόπο”. 

Μπορεί να είναι ενοχλητικό να χαρακτηρίζονται τα ανθρώπινα σώματα με όρους που παραπέμπουν σε εμπορευματοποίηση, αλλά η αναπόφευκτη πραγματικότητα είναι ότι τα ανθρώπινα βιολογικά υλικά αποτελούν απαραίτητο “πόρο” στην ιατρική και η διαρκής έλλειψή τους αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την πρόοδο. 

Αυτή η ανισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης βρίσκεται στη ρίζα της κρίσης έλλειψης οργάνων, με περισσότερους από 100.000 ασθενείς στις ΗΠΑ μόνο να περιμένουν μεταμόσχευση οργάνου. Η έλλειψη αυτή μας αναγκάζει επίσης να βασιζόμαστε υπερβολικά στη χρήση ζώων για ιατρική έρευνα —μια πρακτική που δεν μπορεί να αναπαράγει βασικές πτυχές της ανθρώπινης φυσιολογίας και συνεπάγεται τη βλάβη σε αισθανόμενα όντα. 

Επιπλέον η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα κάθε φαρμάκου πρέπει να επιβεβαιωθούν μέσα από κλινικές δοκιμές σε ζωντανούς ανθρώπους. Αυτές οι δοκιμές είναι δαπανηρές, ενέχουν κινδύνους για τους ασθενείς, μπορεί να διαρκέσουν μια δεκαετία ή και περισσότερο και λιγότερο από το 15% των φαρμάκων καταφέρνουν να φτάσουν στην έγκριση. 

Ίσως όμως υπάρχει μια διέξοδος από αυτό το ηθικό και επιστημονικό αδιέξοδο. Πρόσφατες εξελίξεις στη βιοτεχνολογία προσφέρουν πλέον τη δυνατότητα δημιουργίας ζωντανών ανθρώπινων σωμάτων χωρίς τα νευρικά συστήματα που μας επιτρέπουν να σκεφτόμαστε, να έχουμε επίγνωση ή να αισθανόμαστε πόνο. Πολλοί θα βρουν αυτή την πιθανότητα ανησυχητική, αλλά αν οι ερευνητές και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής μπορέσουν να ενώσουν τις τεχνολογίες αυτές, ίσως στο μέλλον να μπορούμε να δημιουργούμε “σωματοειδή” —ανθρώπινα και μη. 

Αυτά θα μπορούσαν να φέρουν επανάσταση στην ιατρική έρευνα και την ανάπτυξη φαρμάκων, μειώνοντας σημαντικά την ανάγκη για πειράματα σε ζώα, σώζοντας πολλούς ανθρώπους από τις λίστες αναμονής για μεταμόσχευση και επιτρέποντάς μας να παράγουμε πιο αποτελεσματικά φάρμακα και θεραπείες. Όλα αυτά χωρίς να παραβιάζονται τα ηθικά όρια των περισσότερων ανθρώπων. 

Συνδυάζοντας τις τεχνολογίες 

Παρότι μπορεί να μοιάζει με επιστημονική φαντασία, η πρόσφατη τεχνολογική πρόοδος έχει φέρει αυτή την ιδέα στο πεδίο του πιθανού. Τα πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα, ένας από τους πρώτους τύπους κυττάρων που σχηματίζονται κατά την ανάπτυξη έχουν την ικανότητα να δημιουργήσουν κάθε τύπο κυττάρου στο σώμα του ενήλικα. Πρόσφατα ερευνητές κατάφεραν να χρησιμοποιήσουν αυτά τα κύτταρα για να δημιουργήσουν δομές που φαίνεται να μιμούνται τα αρχικά στάδια ανάπτυξης ανθρώπινων εμβρύων. 

Ταυτόχρονα η τεχνολογία τεχνητής μήτρας προοδεύει ραγδαία, ενώ ενδέχεται να ανοίγονται και άλλοι δρόμοι για την ανάπτυξη εμβρύων εκτός του ανθρώπινου σώματος. Αυτές οι τεχνολογίες σε συνδυασμό με τις ήδη υπάρχουσες γενετικές τεχνικές που επιτρέπουν την αναστολή της ανάπτυξης του εγκεφάλου, καθιστούν πλέον δυνατό να φανταστούμε τη δημιουργία των λεγόμενων «σωματοειδών» (“bodyoids”) — μιας εν δυνάμει απεριόριστης πηγής ανθρώπινων σωμάτων, τα οποία αναπτύσσονται εξ ολοκλήρου εκτός ανθρώπινου σώματος από βλαστικά κύτταρα και στερούνται συνείδησης ή ικανότητας να αισθάνονται πόνο. 

Υπάρχουν ακόμα πολλά τεχνικά εμπόδια για την επίτευξη αυτού του οράματος, αλλά έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι τα “σωματοειδή” (bodyoids) θα μπορούσαν να μεταμορφώσουν ριζικά τη βιοϊατρική έρευνα αντιμετωπίζοντας κρίσιμους περιορισμούς των σημερινών μοντέλων έρευνας, ανάπτυξης φαρμάκων και ιατρικής. Μεταξύ άλλων θα μπορούσαν να προσφέρουν σχεδόν απεριόριστη πηγή οργάνων, ιστών και κυττάρων για μεταμοσχεύσεις. 

Θα μπορούσε ακόμη και να καταστεί δυνατό να παραχθούν όργανα απευθείας από τα κύτταρα ενός ασθενούς – ουσιαστικά κλωνοποιώντας το βιολογικό του υλικό, ώστε τα μεταμοσχευμένα όργανα να αποτελούν τέλεια ανοσολογική ταύτιση και να εξαλειφθεί η ανάγκη για ισόβια ανοσοκαταστολή. Τα σωματοειδή που αναπτύσσονται από κύτταρα ενός ατόμου θα μπορούσαν επίσης να επιτρέψουν την εξατομικευμένη “αξιολόγηση” φαρμάκων, επιτρέποντας στους γιατρούς να εξετάζουν απευθείας την επίδραση διαφορετικών παρεμβάσεων σε ένα βιολογικό μοντέλο που αντανακλά με ακρίβεια τη γενετική και φυσιολογία του συγκεκριμένου ασθενούς. Μπορούμε ακόμη να φανταστούμε τη χρήση ζωικών σωματοειδών στη γεωργία, ως υποκατάστατο της χρήσης συναισθανόμενων ζωικών ειδών. 

Ακόμα κι αν όλα αυτά λειτουργήσουν, μπορεί να μην είναι πρακτικό ή οικονομικά εφικτό να δημιουργούμε σωματοειδή, ίσως για πολλά χρόνια μέχρι να φτάνουν στο σημείο να είναι χρήσιμα. Κάθε μία από αυτές τις ερωτήσεις απαιτεί εκτενή έρευνα και χρόνο. Αλλά πιστεύουμε ότι η ιδέα αυτή είναι πλέον αρκετά ρεαλιστική, ώστε να δικαιολογεί συζήτηση – τόσο για την τεχνική της δυνατότητα όσο και για τις ηθικές της συνέπειες. 

Τα σωματοειδή θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν πολλά ηθικά προβλήματα της σύγχρονης ιατρικής, προσφέροντας τρόπους αποφυγής περιττού πόνου και βασάνων. Για παράδειγμα θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια ηθικά αποδεκτή εναλλακτική στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε σήμερα μη ανθρώπινα ζώα για έρευνα ή τροφή, παρέχοντας κρέας ή άλλα προϊόντα χωρίς κανένα ζώο να υποφέρει ή να έχει επίγνωση. 

Όμως όταν μιλάμε για ανθρώπινα σωματοειδή, τα ζητήματα γίνονται πιο δύσκολα. Πολλοί θα βρουν την ιδέα αποκρουστική ή ανατριχιαστική – και όχι άδικα. Έχουμε έμφυτο σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή σε όλες της τις μορφές. Την ίδια στιγμή γνωρίζουμε ότι μαθαίνουμε πολλά μελετώντας το ανθρώπινο σώμα. Μαθαίνουμε από τα σώματα των νεκρών, τα οποία χρησιμοποιούνται πλέον για διδασκαλία και έρευνα μόνο με συναίνεση. Σε εργαστήρια μελετάμε κύτταρα και ιστούς που λήφθηκαν με συναίνεση από ζωντανούς ή νεκρούς. 

Η συναίνεση: Τα κύτταρα που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία σωματοειδών πρέπει να προέρχονται από κάποιο άτομο και πρέπει να διασφαλίσουμε ότι αυτό το άτομο έχει συναινέσει για αυτή τη – πιθανότατα αμφιλεγόμενη – χρήση. Αλλά ίσως το βαθύτερο ζήτημα είναι ότι τα σωματοειδή θα μπορούσαν να υποβαθμίσουν το ανθρώπινο status των αληθινών ανθρώπων που στερούνται συνείδησης ή αισθητικότητας. 

Μέχρι σήμερα τηρούμε ένα πρότυπο που απαιτεί να αντιμετωπίζουμε όλους τους ανθρώπους που γεννιούνται ζωντανοί ως πρόσωπα, άξια ζωής και σεβασμού. Θα μπορούσαν τα σωματοειδή – δημιουργημένα χωρίς εγκυμοσύνη, χωρίς γονεϊκές ελπίδες ή καν γονείς – να θολώσουν αυτή τη γραμμή; 

Έκκληση για δράση 

Μέχρι σήμερα η ιδέα της δημιουργίας σωματοειδών (bodyoid) περιοριζόταν στους τομείς της επιστημονικής φαντασίας και της φιλοσοφικής εικασίας. Όμως τώρα είναι τουλάχιστον πιθανή – και ίσως επαναστατική. Ήρθε η ώρα να εξερευνηθεί. Τα πιθανά οφέλη – τόσο για ανθρώπινους ασθενείς όσο και για τα ζωικά είδη – είναι τεράστια. Οι κυβερνήσεις, οι εταιρείες και τα ιδιωτικά ιδρύματα θα πρέπει να αρχίσουν να σκέφτονται τα σωματοειδή ως μια πιθανή κατεύθυνση για επενδύσεις. Δεν υπάρχει ανάγκη να ξεκινήσουμε από τον άνθρωπο – μπορούμε να αρχίσουμε διερευνώντας τη βιωσιμότητα αυτής της προσέγγισης με ποντίκια ή άλλα πειραματόζωα. 

Καθώς προχωρούμε, τα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικά με τα επιστημονικά. Το ότι κάτι μπορεί να γίνει δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να γίνει. Η ώρα να ξεκινήσουν αυτές οι συζητήσεις είναι τώρα – τη στιγμή που η επιστημονική πορεία είναι αρκετά ξεκάθαρη ώστε να αποφύγουμε την καθαρή εικασία, αλλά πριν ο κόσμος βρεθεί αντιμέτωπος με μια ανησυχητική έκπληξη.  

*Με στοιχεία από το Technology Review.

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.