Στην ταινία «Η μέρα της Μαρμότας» (Groundhog day) ένας γκρινιάρης, παρουσιαστής δελτίου καιρού, αναγκάζεται να ζήσει την ίδια μέρα πολλές φορές μέχρι να κάνει τις σωστές επιλογές για τη ζωή του.

Ο Μπιλ Μάρεϊ είναι διάσημος για την κυκλοθυμία του (ενδεχομένως και την αλαζονεία του…) και για το ότι είναι λίγο δύσκολο να δουλέψεις μαζί του. Μήπως όμως η απότομη και ελαφρώς κακότροπη συμπεριφορά είναι το μυστικό της επιτυχίας του πρωταγωνιστή της ταινίας, του Phil;

Η πίεση να είναι κανείς «θετικός» στην καθημερινότητά του δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερη όσο τα τελευταία χρόνια. Είμαστε όλοι μας σε μια ξέφρενη αναζήτηση της ευτυχίας, με την εκδοτική βιομηχανία αυτοβοήθειας που έχει δημιουργηθεί να προκαλεί… μποτιλιάρισμα στις σκέψεις μας.

Εντωμεταξύ, ο «δείκτης ευτυχίας» έχει μετατραπεί σε δείκτη… εθνικής ευημερίας που ανταγωνίζεται το κάθε ΑΕΠ της κάθε χώρας.

Υπάρχει ωστόσο και ο αντίλογος: π.χ. έχετε δοκιμάσει ποτέ να είστε κακότροποι προκειμένου να κερδίσετε κάτι που θέλατε; Γιατί αν είδατε να «πιάνει» η τακτική σας, να ξέρετε ότι ενδεχομένως να υπάρχει λόγος να είσαι γκρινιάρης.

Η αλήθεια είναι ότι το να σκεφτόμαστε τα χειρότερα έχει κάποια σαφή πλεονεκτήματα.

Οι κακοπροαίρετοι και απαισιόδοξοι άνθρωποι – λένε οι έρευνες –  μπορεί να είναι ανώτεροι διαπραγματευτές, πιο απαιτητικοί στη λήψη αποφάσεων και να μειώνουν τον κίνδυνο καρδιακής προσβολής, αφού τίποτα δεν τους ξενίζει και τίποτα δεν τους έρχεται… ξαφνικό και κεραμίδα.

Οι κυνικοί, επίσης, μπορούν να περιμένουν πιο σταθερούς γάμους, υψηλότερες αποδοχές και μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, αλλά φυσικά θα προβλέψουν τα άκρως αντίθετα (και ενδεχομένως να δικαιωθούν στην πορεία).

Οι συνεχώς καλές διαθέσεις από την άλλη πλευρά συνοδεύονται από σημαντικούς κινδύνους: σας εξαντλούν την ορμή, αμβλύνουν την προσοχή στη λεπτομέρεια και σας κάνουν ταυτόχρονα εύπιστους και εγωιστές.

Η «θετικότητα» είναι επίσης γνωστό ότι ενθαρρύνει την ακατάσχετη κατανάλωση αλκοόλ, την υπερκατανάλωση τροφής και το μη ασφαλές σεξ.

Πάρτε το θυμό και τα ξεσπάσματα ας πούμε. Από τις θρυλικές μνησικακίες του Νεύτωνα μέχρι τα απότομα ξεσπάσματα θυμού του Μπετόβεν – τα οποία μερικές φορές κατέληγαν σε βιαιοπραγίες – φαίνεται από την Ιστορία ότι οι οραματιστές και οι ιδιοφυΐες συχνά έχουν εξαιρετικά οξύθυμη συμπεριφορά.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στη Silicon Valley. Ο ιδρυτής της Amazon Jeff Bezos είναι διάσημος για τα θυμωμένα ξεσπάσματα και τις προσβολές του -ωστόσο ο κακότροπος χαρακτήρας του δεν τον εμπόδισε να δημιουργήσει μια εταιρεία 300 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Για χρόνια, η πιθανή σχέση ανάμεσα στην επιτυχία και την γκρινιάρικη συμπεριφορά παρέμενε ένα μυστήριο. Τότε, το 2009, ο Matthijs Baas από το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ αποφάσισε να το ερευνήσει. Στρατολόγησε μια ομάδα πρόθυμων φοιτητών και έπιασε δουλειά κάνοντάς τους να… θυμώσουν στο όνομα της επιστήμης.

Από τους μισούς φοιτητές ζητήθηκε να θυμηθούν κάτι που τους είχε εκνευρίσει και να γράψουν ένα σύντομο δοκίμιο γι’ αυτό. Οι άλλοι μισοί από την ομάδα αναγκάστηκαν να νιώσουν θλίψη.

Θυμός εναντίον στεναχώριας λοιπόν.

Στη συνέχεια, οι δύο ομάδες τέθηκαν αντιμέτωπες σε ένα παιχνίδι που σχεδιάστηκε για να δοκιμάσει τη δημιουργικότητά τους. Είχαν 16 λεπτά για να σκεφτούν όσο το δυνατόν περισσότερους τρόπους και ιδέες βελτίωσης της συμπεριφοράς τους. Όπως περίμενε ο Baas, η θυμωμένη ομάδα παρήγαγε περισσότερες ιδέες. Οι συνεισφορές τους ήταν επίσης πιο πρωτότυπες.

Το κρίσιμο είναι ότι οι θυμωμένοι εθελοντές ήταν καλύτεροι σε στιγμές τυχαίας καινοτομίας ή στη λεγόμενη «αδόμητη» σκέψη.

Ο γκρινιάρης μπορεί να κάνει ευκολότερα «εκτροπές»

Στην ουσία, η δημιουργικότητα εξαρτάται από το πόσο εύκολα το μυαλό σας «εκτρέπεται» από ένα μονοπάτι σκέψης σε ένα άλλο.

«Ο θυμός προετοιμάζει πραγματικά το σώμα να κινητοποιήσει όλους τους πιθανούς πόρους του: σας λέει ότι η κατάσταση στην οποία βρίσκεστε είναι κακή και σας δίνει μια ενεργειακή ώθηση για να βγείτε από αυτήν. Με τον θυμό βρίσκετε κίνητρο», λέει ο Baas.

Για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί αυτό, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο. Όπως τα περισσότερα συναισθήματα, ο θυμός ξεκινά από την αμυγδαλή που είναι υπεύθυνη για την ανίχνευση απειλών για την ευημερία μας. Είναι εξαιρετικά αποτελεσματική καθώς κρούει τον κώδωνα του κινδύνου πολύ πριν ο κίνδυνος εισέλθει στη συνείδησή σας.

Στη συνέχεια, εναπόκειται στα χημικά σήματα στον εγκέφαλο να σας εκνευρίσουν. Καθώς ο εγκέφαλος κατακλύζεται από αδρεναλίνη, ξεκινά μια έκρηξη παθιασμένης, ενεργητικής οργής που διαρκεί για αρκετά λεπτά.

Η αναπνοή και ο καρδιακός ρυθμός επιταχύνονται και η αρτηριακή πίεση εκτοξεύεται στα ύψη. Το αίμα ορμάει στα χέρια και τα πόδια, οδηγώντας στο χαρακτηριστικό κόκκινο πρόσωπο και τις παλλόμενες φλέβες στο μέτωπο που έχουν οι άνθρωποι όταν είναι εκνευρισμένοι.

Αντίθετα, η αποφυγή της γκρίνιας έχει πιο σοβαρές συνέπειες, κατά τους επιστήμονες.

Η αντίληψη ότι τα καταπιεσμένα συναισθήματα μπορεί να κάνουν κακό στην υγεία σας είναι αρχαία. Ο Αριστοτέλης πίστευε ακράδαντα στην κάθαρση (επινόησε τη σύγχρονη έννοια της λέξης) ενώ η παρακολούθηση θεατρικών έργων, υπέθεσε, επέτρεπε στους θεατές να βιώσουν το θυμό, τη θλίψη και την ενοχή σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Με το να τα βγάλουν όλα αυτά στη φόρα, μπορούσαν να εξαγνιστούν από αυτά τα συναισθήματα – το ίδιο κάνει σήμερα η Μουσική και το Σινεμά, ενδεχομένως και η Τέχνη, ειδικά αν είσαι ΕΣΥ ο καλλιτέχνης.

Η φιλοσοφία του υιοθετήθηκε αργότερα από τον Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος αντιθέτως υπερασπίστηκε τα καθαρτικά οφέλη του… καναπέ του θεραπευτή.

Στη συνέχεια, το 2010 μια ομάδα επιστημόνων έκανε μια άλλη έρευνα. Πήραν μια ομάδα 644 ασθενών με στεφανιαία νόσο για να προσδιορίσουν τα επίπεδα θυμού, καταπιεσμένου θυμού και την τάση τους να βιώνουν άγχος, και τους παρακολούθησαν για πέντε έως δέκα χρόνια για να δουν τι συνέβη στη συνέχεια.

Κατά τη διάρκεια της μελέτης, το 20% παρουσίασε μείζον καρδιακό επεισόδιο και το 9% πέθανε.

Αρχικά φαινόταν ότι τόσο ο θυμός όσο και ο καταπιεσμένος θυμός αύξαναν την πιθανότητα καρδιακής προσβολής. Αλλά μετά τον έλεγχο άλλων παραγόντων, οι ερευνητές συνειδητοποίησαν ότι ο θυμός δεν είχε καμία επίδραση – ενώ η καταπίεσή του αύξανε τις πιθανότητες καρδιακής προσβολής σχεδόν κατά τρεις φορές.

Δεν είναι ακόμη γνωστό γιατί ακριβώς συμβαίνει αυτό, αλλά άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι η καταπίεση του θυμού μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια υψηλή αρτηριακή πίεση. Και δεν είναι όλα τα οφέλη σωματικά: ο θυμός μπορεί να βοηθήσει και στη διαπραγμάτευση για μια δουλειά.

Ένα σημαντικό σημείο «ανάφλεξης» της επιθετικότητας είναι η ανακάλυψη ότι κάποιος δεν εκτιμά αρκετά τα συμφέροντά σας. Περιλαμβάνει την επιβολή κάποιου κόστους (όπως την απειλή σωματικής βίας) και την αντίστοιχη απειλή απόσυρσης κάποιων πλεονεκτημάτων (όπως την αφοσίωση, τη φιλία ή τα χρήματα) για να τον βοηθήσετε να δει το λάθος του.

Οι έρευνες δείχνουν ότι δεν είναι καθόλου αυθαίρετες κινήσεις, αλλά στοχεύουν συγκεκριμένα στην αύξηση της φυσικής μας δύναμης στα μάτια του αντιπάλου μας. Αν το κάνετε σωστά, η επιθετικότητα μπορεί να σας βοηθήσει να προωθήσετε τα συμφέροντά σας και να αυξήσετε το κύρος σας: είναι απλώς ένας αρχαίος τρόπος διαπραγμάτευσης.

Στην πραγματικότητα, οι επιστήμονες αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο ότι η γκρίνια μπορεί να είναι ευεργετική για όλο το φάσμα των κοινωνικών δεξιοτήτων – βελτιώνοντας τις γλωσσικές δεξιότητες, τη μνήμη και κάνοντάς μας πιο πειστικούς.

«Οι αρνητικές διαθέσεις δείχνουν ότι βρισκόμαστε σε μια νέα και προκλητική κατάσταση και απαιτούν ένα πιο προσεκτικό, λεπτομερές και παρατηρητικό στυλ σκέψης και δράσης», λέει ο Joseph Forgas, ο οποίος μελετά εδώ και σχεδόν τέσσερις δεκαετίες τον τρόπο με τον οποίο τα συναισθήματα επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας.

Γι’ αυτό την επόμενη φορά που κάποιος σας πει «γκρινιάρη» ή «κακότροπο», εσείς από την πλευρά σας δείτε την θετική του πλευρά: ότι ενδεχομένως να κερδίσετε, μεσομακροπρόθεσμα, κάτι που αυτός δεν θα καταφέρει ποτέ του…