Ένας λογιστής που συμπληρώνει λογιστικά φύλλα στην παραλία, ένας groomer σκύλων που πάντα βρίσκει χρόνο για έναν ακόμη πελάτη, ένας γυμναστής που συνεχίζει να εργάζεται μέχρι εξάντλησης.

Κάθε επάγγελμα έχει το μερτικό του σε σκληροπυρηνικούς και υπερεπιτυχημένους εργαζόμενους. Αλλά για ορισμένους εργαζόμενους – ίσως περισσότερο από ποτέ στον πάντα σε κίνηση, πάντα συνδεδεμένο κόσμο μας – η επιθυμία να στείλουν ένα ακόμη email, να κουρέψουν ένα ακόμη κανίς, να κάνουν ακόμα μερικές κάμψεις, καταντά κυριολεκτικά ψυχαναγκαστική.

Η εργασιομανία είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό του σύγχρονου εργασιακού χώρου. Μια πρόσφατη έρευνα που μετρά τη διάδοσή της σε όλους τους επαγγελματικούς τομείς και τους πολιτισμούς διαπίστωσε ότι περίπου το 15% των εργαζομένων χαρακτηρίζονται ως εργασιομανείς. Αυτό σημαίνει ότι εκατομμύρια εργαζόμενοι σε όλο τον κόσμο με υπερβολική ένταση δεν ξέρουν πότε – ή πώς ή για ποιο λόγο – να σταματήσουν.

Είτε οδηγούμενοι από φιλοδοξία, είτε από μια τάση για τελειομανία, είτε από τη βιασύνη της ολοκλήρωσης μιας δουλειάς, εργάζονται πέρα από κάθε είδους λογικής. Μια υγιής εργασιακή ηθική μπορεί να ξεπεράσει τα όρια του εθισμού, μια μετατόπιση με σοβαρές επιπτώσεις, λέει ο Toon Taris, συμπεριφορικός επιστήμονας και ερευνητής σε θέματα εργασίας στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης στην Ολλανδία.

Η λέξη «εργασιομανία» είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται χαλαρά και μερικές φορές επιπόλαια, λέει ο Taris, αλλά η πραγματική πάθηση είναι πιο συχνή, πιο σύνθετη και πιο επικίνδυνη από ό,τι πολλοί άνθρωποι  πιστεύουν.

Τι είναι – και τι δεν είναι – η εργασιομανία

Οι ψυχολόγοι και οι ερευνητές στον τομέα της εργασιακής απασχόλησης πειραματίζονται εδώ και δεκαετίες με τις μετρήσεις και τους ορισμούς της εργασιακής εξάρτησης, και σήμερα η εικόνα αρχίζει να αποκτά μεγαλύτερη σαφήνεια. Σε μια σημαντική στροφή, η εργασιομανία θεωρείται πλέον ως εθισμός που έχει τις δικές του παραμέτρους κινδύνου και συνεπειών, αναφέρει ο Taris, ο οποίος μαζί με τον επιστήμονα επαγγελματικής υγείας Jan de Jonge του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Αϊντχόβεν στην Ολλανδία διερεύνησαν το φαινόμενο στην Ετήσια Επιθεώρηση Οργανωσιακής Ψυχολογίας και Οργανωσιακής Συμπεριφοράς 2024.

Ο Taris τονίζει ότι η ταμπέλα «εργασιομανής» δεν ισχύει για τους ανθρώπους που εργάζονται πολλές ώρες επειδή αγαπούν τη δουλειά τους. Αυτοί οι άνθρωποι θεωρούνται αφοσιωμένοι εργαζόμενοι, λέει. «Αυτό είναι μια χαρά. Δεν υπάρχουν προβλήματα εκεί». Οι άνθρωποι που προσωρινά δουλεύουν σκληρά για να προωθήσουν την καριέρα τους ή για να προλάβουν τις δόσεις του αυτοκινήτου ή του σπιτιού τους, επίσης δεν υπολογίζονται για εργασιομανείς. Η εργασιομανία ανήκει σε μια διαφορετική κατηγορία από τον καπιταλισμό.

Η αυξανόμενη αντίληψη είναι ότι η πραγματική εργασιομανία περιλαμβάνει τέσσερις διαστάσεις: κίνητρα, σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές, λέει η Malissa Clark, οργανωτική ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Georgia. Το 2020, η Clark και οι συνεργάτες της πρότειναν στο περιοδικό Journal of Applied Psychology ότι, συνοπτικά, η εργασιομανία περιλαμβάνει έναν εσωτερικό καταναγκασμό για εργασία, την ύπαρξη επίμονων σκέψεων σχετικά με την εργασία, το βίωμα αρνητικών συναισθημάτων όταν κάποιος δεν εργάζεται και την εργασία πέραν του λογικά αναμενόμενου.

Ορισμένοι τύποι προσωπικότητας είναι ιδιαίτερα πιθανό να πέσουν στην παγίδα της εργασιομανίας. Οι τελειομανείς, οι εξωστρεφείς και οι άνθρωποι με προσωπικότητα τύπου Α (φιλόδοξοι, επιθετικοί και ανυπόμονοι) είναι επιρρεπείς στην εργασιομανία, κατέληξαν η Clark και οι συνεργάτες της σε μια μετα-ανάλυση του 2016. Περίμεναν ότι τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση θα είχαν μια ροπή προς την εργασιομανία, αλλά αυτή η συσχέτιση δεν εντοπίστηκε πουθενά. Οι εργασιομανείς μπορεί να βάζουν τον εαυτό τους στη μάχη, αλλά αυτό δεν γίνεται απαραίτητα από μια αίσθηση ανεπάρκειας ή αυτοεκτίμησης.

Από όλες τις κοινωνικές τάξεις

Ο Jack Hassell, ειδικός σε θέματα ανθρώπινου δυναμικού στο Christchurch της Νέας Ζηλανδίας, πήρε συνέντευξη από 15 αυτοπροσδιοριζόμενους εργασιομανείς στη χώρα του για να κατανοήσει καλύτερα τα βιώματα και τα κίνητρα της ζωής τους. Όπως περιγράφεται σε ένα άρθρο του 2024 στο International Journal of Organizational Analysis, οι εργαζόμενοι προέρχονταν από μια μεγάλη ποικιλία επαγγελματικών χώρων – μεταξύ των οποίων ένας αθλητής, ένας δικηγόρος και ένας εργαζόμενος στον τομέα του ανθρώπινου δυναμικού – αλλά όλοι κατέληξαν στην ίδια δυσάρεστη θέση.

«Οι εργασιομανείς μπορούν να εντοπιστούν σε οποιαδήποτε δουλειά», λέει η Clark, η οποία αφηγείται τις δικές της εμπειρίες με εμμονικούς εργαζόμενους – μεταξύ των οποίων μια νηπιαγωγός, ένας τηλεφωνητής και μια πρώην κτηνοτρόφος λάμα – στο βιβλίο της Never Not Working: Why the Always-On Culture Is Bad for Business – and How to Fix It. Μπορεί επίσης να πάρουν διαφορετικούς δρόμους. Ο Hassell σημειώνει ότι ορισμένοι από τους εργασιομανείς του δείγματός του που μεγάλωσαν σε συνθήκες φτώχειας αισθάνονταν την πίεση και το άγχος  να μην επιστρέψουν ποτέ, ενώ άλλοι που προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες, χωρίς ωστόσο να μπορούν να αποβάλουν την αίσθηση ότι θα έπρεπε να κάνουν περισσότερα για να προκόψουν και να κρατηθούν ψηλά. «Τα μοτίβα της εργασιομανίας είναι ουσιαστικά τα ίδια, αλλά έφτασαν εκεί με εντελώς διαφορετικούς τρόπους», λέει.

Η εργασιομανία διαπερνά και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπως περιγράφουν λεπτομερώς οι Taris και de Jonge στην επισκόπηση του 2024. Παρόλο που η βιβλιογραφία υποδηλώνει ότι οι τάσεις εργασιομανίας μπορεί να είναι ελαφρώς πιο συχνές στις γυναίκες, στους εργαζόμενους μεγαλύτερης ηλικίας και στους εργαζόμενους με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, οι εν λόγω συσχετίσεις είναι ασθενείς και ασυνεπείς.

Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένοι σαφείς παράγοντες επικινδυνότητας. Ορισμένοι εργασιακοί χώροι είναι πιο πιθανό από άλλους να ευνοούν τον εθισμό στη δουλειά, αναφέρουν οι Taris και de Jonge – συγκεκριμένα, οι εταιρείες που ενθαρρύνουν τον ανταγωνισμό και τις πολλές ώρες εργασίας. Επισημαίνουν επίσης μια έρευνα του 2016 σε περισσότερους από 16.400 εργαζομένους από τη Νορβηγία, η οποία διαπίστωσε ότι οι διευθυντές και οι αυτοαπασχολούμενοι εργαζόμενοι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από ό,τι τα άτομα που εργάζονται υπό την εποπτεία κάποιου άλλου.

Η εργασιομανία θα μπορούσε να βρίσκεται σε άνοδο χάρη στο Zoom, το Slack και κάθε άλλη τεχνολογική πρόοδο που διευκολύνει τους ανθρώπους να εργάζονται οπουδήποτε και οποτεδήποτε, λέει ο Taris. «Είναι κάτι για το οποίο ανησυχώ», λέει. «Οι συνθήκες για την ανάπτυξη της εργασιομανίας δεν ήταν ποτέ τόσο ευνοϊκές όσο στις μέρες μας».

Η Clark συμφωνεί ότι το έδαφος φαίνεται να είναι στρωμένο ώστε περισσότεροι άνθρωποι να βρουν τους εργασιομανείς που κρύβουν μέσα τους. «Η μαζική στροφή προς την εργασία από το σπίτι και την τηλεργασία μπορεί να έχει αλλάξει κάποια από τα πρότυπα επικοινωνίας και τις προσδοκίες μας», λέει. Η εργασία από το σπίτι, η οποία έγινε ιδιαίτερα διαδεδομένη κατά τη διάρκεια της πανδημίας, πιθανότατα δημιούργησε μια νέα ομάδα εργαζομένων που είναι πάντα σε εγρήγορση και έχασαν κάθε επαφή με τα όρια μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής. Αυτό είναι ανησυχητικό, τονίζει η ίδια. «Ακόμη και ο μέσος εργαζόμενος μπορεί τώρα να αρχίσει να γίνεται περισσότερο εργασιομανής».

Συνέπειες της εργασιομανίας

Κάθε εργαζόμενος που παρασύρεται σε συνθήκες εργασιομανίας μπορεί να παρατηρήσει κάποια βραχυπρόθεσμα οφέλη – περισσότερες πωλήσεις, μεγαλύτερες αμοιβές για υπερωρίες – αλλά αυτές οι μικρές νίκες είναι μάλλον εφήμερες. Οι Taris, Clark και άλλοι ειδικοί βλέπουν μια βασική ειρωνεία στην εργασιομανία: Παρ’ όλες τις προσπάθειές τους, αυτοί οι άνθρωποι που ζουν σε μια γραμμή, που πρέπει να συνεχίσουν, που δεν σταματούν ποτέ, δεν είναι απαραίτητα καλύτεροι στη δουλειά τους.

Στη μετα-ανάλυσή τους, η Clark και οι συνεργάτες της δεν διαπίστωσαν καμία συσχέτιση μεταξύ εργασιομανίας και εργασιακής απόδοσης, πράγμα που σημαίνει ότι οι εργασιομανείς δεν λαμβάνουν δόξες ούτε καν ξεχωρίζουν από την αγέλη. Η Clark επισημαίνει μια μελέτη του 2015 που έδειξε ότι οι άνθρωποι που εργάζονταν υπερβολικά πολλές ώρες έλαβαν περίπου το ίδιο επίπεδο αξιολογήσεων απόδοσης με εκείνους που προσποιούνταν μόνο ότι εργάζονταν εξίσου πολλές ώρες. Μεταγενέστερες έρευνες -συμπεριλαμβανομένης μιας μελέτης από την Ιταλία του 2021, η οποία παρακολούθησε τις αξιολογήσεις περισσότερων από 500 εργαζομένων για δύο χρόνια – διαπίστωσε επίσης ελάχιστη έως καμία συσχέτιση μεταξύ εργασιομανίας και απόδοσης.

Στην πραγματικότητα, για ορισμένους εργασιομανείς, μια μέτρια αξιολόγηση της απόδοσης θα μπορούσε να θεωρηθεί το καλύτερο σενάριο. «Δημιουργούν πολλή δουλειά για τον εαυτό τους, αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι κάνουν καλή δουλειά», λέει ο Taris. «Γνωρίζουμε ότι αν οι άνθρωποι δουλεύουν πολύ σκληρά, αφιερώνουν λίγο χρόνο στην ανάκαμψη». Αυτό, πρόσθεσε, οδηγεί σε κόπωση και εξάντληση – και αυτό αυξάνει την πιθανότητα να κάνουν λάθη που είναι επιζήμια για τον οργανισμό, τους πελάτες τους ή και για τους ίδιους.

Σε ορισμένα περιβάλλοντα, τα λάθη στη δουλειά μπορούν να αποβούν πραγματικά επικίνδυνα. Μια μελέτη του 2018 σε 1.781 νοσηλευτές στη Νορβηγία εντόπισε τους παράγοντες που προέβλεπαν σοβαρά περιστατικά που σχετίζονται με την εργασία, όπως να βλάψουν ή σχεδόν να προκαλέσουν βλάβη σε ασθενείς, να βλάψουν ή σχεδόν να βλάψουν τον εαυτό τους, να αποκοιμηθούν κατά τη διάρκεια της δουλειάς ή να προκαλέσουν ζημιές στον εξοπλισμό. Η μελέτη διαπίστωσε ότι οι νοσηλευτές που ήταν νεότεροι ή άντρες ήταν ιδιαίτερα πιθανό να κάνουν ορισμένα είδη σφαλμάτων, αλλά υπήρχε και ένα άλλο χαρακτηριστικό που αύξανε ακόμη περισσότερο το ρίσκο: Οι εργασιομανείς είχαν σταθερά περισσότερες πιθανότητες από τους συναδέλφους τους να διαπράξουν κάθε τύπο σφάλματος που παρακολούθησε η μελέτη.

Η ανάλυση της Clark το 2016, η οποία συγκέντρωσε αποτελέσματα από 89 άλλες μελέτες, βρήκε συνεπή στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι εργασιομανείς υποφέρουν από τις επιπτώσεις τους πέρα από το χώρο εργασίας. Για παράδειγμα, μια μελέτη του 2006 σε 174 υπαλλήλους στις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά διαπίστωσε συσχέτιση μεταξύ εργασιομανίας και δυσαρέσκειας από τη ζωή. Όσο υψηλότερη βαθμολογία συγκέντρωνε ένα άτομο στην κλίμακα εργασιομανίας, τόσο λιγότερο απολάμβανε τη ζωή του. Μια μελέτη του 2004 διαχώρισε 5.853 εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης στο Βέλγιο σε οκτώ κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένων των φανατικών της εργασίας, των εθισμένων στην εργασία, των χαλαρών εργαζομένων και των απογοητευμένων εργαζομένων. Οι εργασιομανείς ανέφεραν περισσότερα παράπονα για την υγεία τους από οποιαδήποτε άλλη ομάδα. Οι φανατικοί της εργασίας, αντίθετα, δεν ανέφεραν σχεδόν κανένα παράπονο για την υγεία τους, μια υπενθύμιση της τεράστιας διαφοράς μεταξύ εθισμού και απόλαυσης.

Σε πολλές συνεντεύξεις της με εργασιομανείς, η Clark έχει διαπιστώσει πώς η υπερβολική αφοσίωση στη δουλειά μπορεί να συμβαδίζει με ανθυγιεινό τρόπο ζωής, συμπεριλαμβανομένης της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ και της μη επαρκούς άσκησης ή ύπνου. Για το βιβλίο της, πήρε συνέντευξη από μια συνταξιούχο κοινωνική λειτουργό, η οποία είπε ότι η εμμονή της με τη δουλειά την κρατούσε κυριολεκτικά ξύπνια τις νύχτες. «Ένιωθα ότι το κεφάλι μου εργαζόταν κατά τη διάρκεια όλης της νύχτας», ανέφερε η συνταξιούχος. Εν τω μεταξύ, η πρώην κτηνοτρόφος λάμα, είπε στην Clark ότι δεν επέτρεπε στον εαυτό της να φάει ή να ξαλαφρώσει μέχρι να επιτευχθούν οι στόχοι της εργασίας της, ακόμη και αν αυτό σήμαινε πείνα και δυσφορία. «Έπρεπε απλώς να γίνουν αυτά τα πράγματα, αλλιώς ένιωθα ότι δεν ήμουν καλή».

Ο Hassell πήρε συνέντευξη από έναν ακαδημαϊκό που αφυπνίστηκε κατά τη διάρκεια του τεράστιου σεισμού του Christchurch το 2011. Όταν ξεκίνησε ο σεισμός, ήταν απρόθυμος να εγκαταλείψει το γραφείο του, λέει ο Hassell. Τελικά, καθώς αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το κτίριο που σειόταν, ο ακαδημαϊκός είχε μια επιφοίτηση. «Συνειδητοποίησα: “Ω, Θεέ μου, ήμουν τόσο απορροφημένος από τη δουλειά που ήμουν πρόθυμος σχεδόν να πεθάνω”».

Πώς να περιορίσετε την εργασιομανία

Υπάρχουν ορισμένες συνθήκες υπό τις οποίες οι εργασιομανείς μπορούν να αναπτυχθούν, αν και αυτές δεν αφορούν τη ζωή του μέσου εργαζόμενου. Μια μελέτη του 2024 σε 300 φοιτητές ψυχολογίας στη Γερμανία – πάνω από το 90% αυτών γυναίκες – διαπίστωσε ότι οι εργασιομανείς πραγματικά τα πήγαιναν καλύτερα σωματικά και συναισθηματικά από τους λιγότερο δραστήριους συμφοιτητές τους κατά τη διάρκεια μιας περιόδου έξι μηνών. Η επικεφαλής συγγραφέας Nina Junker, ψυχολόγος εργασίας στο Πανεπιστήμιο του Όσλο της Νορβηγίας, επισημαίνει ότι οι φοιτητές έχουν σαφώς καθορισμένους βραχυπρόθεσμους στόχους και ενσωματωμένα διαλείμματα μεταξύ των εξαμήνων. «Αν υπερβούν τα όρια, έχουν ευκαιρίες να ανακάμψουν και να επαναφορτίσουν τις μπαταρίες τους», λέει η ίδια.

Παρόλο που οι εργασιομανείς στον πραγματικό κόσμο δεν μπορούν γενικά να υπολογίζουν σε καλοκαιρινές ανάπαυλες, μπορούν, τουλάχιστον, να βοηθήσουν τον εαυτό τους προγραμματίζοντας τις διακοπές τους. Οι ενσωματωμένες ευκαιρίες ανάκαμψης είναι χρήσιμες, λέει ο Junker. Οι άνθρωποι που δυσκολεύονται να σταματήσουν να εργάζονται θα πρέπει να προσπαθήσουν να οπτικοποιήσουν ή να απομνημονεύσουν όλα τα επιτεύγματα της ημέρας, προσθέτει. «Αυτό διευκολύνει το κλείσιμο της ημέρας και την απόλαυση του ελεύθερου χρόνου».

Μέχρι στιγμής, αναφέρει ο Taris, καμία παρέμβαση δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά ότι θεραπεύει αποτελεσματικά την εργασιομανία. Δεν υπάρχει ακόμη μία και μοναδική λύση, λέει. Ωστόσο, μπορεί να υπάρχουν τρόποι να αποφευχθούν οι χειρότερες συνέπειες. Μια μελέτη του 2020 σε 400 εργαζόμενους ενήλικες στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι οι εργασιομανείς που επίσης εξασκούσαν το mindfulness – την ικανότητα να έχουν επίγνωση των συναισθημάτων τους ανά πάσα στιγμή – είχαν λιγότερες πιθανότητες να υποφέρουν από αρνητικές διαθέσεις όπως ο εκνευρισμός και το άγχος.

Στην ανασκόπησή τους, οι Taris και de Jonge επισημαίνουν ορισμένα βήματα κοινής λογικής για τους χώρους εργασίας ώστε να βοηθήσουν τους εργαζόμενους να βρουν περισσότερη ισορροπία. Σε αυτά περιλαμβάνονται ο έλεγχος των ωρών εργασίας και η ενημέρωση σε όποιον το παρακάνει για υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα, ο περιορισμός της πρόσβασης σε υλικό που σχετίζεται με την εργασία μετά το τέλος του ωραρίου εργασίας και η ενθάρρυνση της ανώτερης διοίκησης να διαμορφώνει υγιείς προσεγγίσεις στην εργασία. Μια μελέτη του 2023 σε σχεδόν 9.300 μισθωτούς εργαζόμενους σε μικρές και μεσαίες εταιρείες σε όλη την Ευρώπη διαπίστωσε ότι οι «ήπιοι έλεγχοι» – πρακτικές διαχείρισης που ενθαρρύνουν την αυτονομία και την ενδυνάμωση – μπορούν να μειώσουν τη συχνότητα εμφάνισης εργασιομανίας και επαγγελματικής εξουθένωσης.

Αλλά αν οι εργασιομανείς θέλουν πραγματικά να συνεχίσουν να εργάζονται πέραν του σημείου χωρίς επιστροφή, ο Taris λέει ότι δεν υπάρχουν πολλά που μπορεί να κάνει κανείς για να τους σταματήσει. Οι φίλοι και τα μέλη της οικογένειας μπορούν να εκφράσουν τις συμβουλές τους και τα αφεντικά και οι εταιρείες μπορούν να αλλάξουν τις πολιτικές τους, και κάποιοι εργασιομανείς μπορεί όντως να ταρακουνηθούν και να ελαττώσουν τους ρυθμούς τους. Ή μπορεί να είναι πολύ απασχολημένοι γράφοντας ένα ακόμη email.

➸ Διαβάστε επίσης: Όταν οι σοσιαλιστές επινόησαν τις θερινές διακοπές

 

 

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News