Πώς ο καφές έγινε τόσο δημοφιλής στη Μέση Ανατολή, μετατρέποντας τα λιμάνια της Υεμένης σε μια παγκόσμια αγορά κόκκων για σχεδόν τρεις αιώνες; Ο Benjamin Moseley, ιατρός του δέκατου όγδοου αιώνα, καταγράφει την ιστορία προέλευσης της κουλτούρας του καφέ στην εκτεταμένη πέμπτη έκδοση της πραγματείας του σχετικά με τις ιδιότητες και τα αποτελέσματα του καφέ, από το μακρινό – σε εμάς – 1792.

Σημειώνοντας εξ αρχής ότι η καταγραφή του είναι μια «γελοία ιστορία», την αναπαράγει ωστόσο σε όλη της την έκταση. Σύμφωνα με αυτή, ενα βράδυ ένας κατσικοβοσκός από την Υεμένη βρήκε το κοπάδι του ανήσυχο. Δεν κοιμόντουσαν, αλλά «πήδαγαν και κάναν σαν τρελά σαν να ήταν ερωτευμένα». Ο βοσκός κάλεσε έναν θρησκευτικό αξιωματούχο από το τοπικό τζαμί, ο οποίος παρατήρησε ότι οι κατσίκες είχαν ψάξει για τροφή σε «θάμνους και μούρα που θεωρούνταν πάντα μεταξύ των άγριων και άχρηστων φυτών της γης». Έχοντας περιέργεια, ο άνδρας πήγε σπίτι και βύθισε μερικά από τα χόρτα σε ένα φλιτζάνι, το οποίο «ήπιε ζεστό». Σύντομα κι αυτός «άρχισε να χορεύει και να χοροπηδάει όπως έκαναν οι κατσίκες». Αφού εξασθένησαν οι επιδράσεις, οι σκέψεις του άντρα γύρισαν πίσω στον Θεό και συνειδητοποίησε ότι αυτό το παρασκεύασμα «θα ήταν εξαιρετικό για να κρατήσουν τους Δερβίσηδες ξύπνιους, όταν το καθήκον τους τους υποχρέωνε να προσεύχονται μετά το δείπνο». Το πείραμα τελικά ήταν «μεγάλη επιτυχία» και σύντομα το ποτό εξαπλώθηκε σε κάθε κοντινό έθνος και κυρίως «μεταξύ όλων των θρησκευόμενων της Ανατολής».

Ως ασκούμενος γιατρός, το ενδιαφέρον του Moseley για τον καφέ ήταν ως επί το πλείστον ιατρικό και, παρόλο που αυτές οι συζητήσεις συνεχίζονται ακόμη, είχε λίγο χρόνο για τους πολέμιους της καφεΐνης. Σε μια χιλιοχρησιμοποιημένη αναλογία, συγκρίνει τους κήρυκες της εναντίωσης στον καφέ με αυτούς που κάνουν «διακηρύξεις κατά του υδραργύρου» και «ανοησίες κατά του καπνού» – κατά τη γνώμη του, όλα εξίσου ανούσια. Μερικά από τα διακηρυγμένα οφέλη του καφέ είναι γνωστά πλέον. Καταπολεμά τον «λήθαργο, την καταρροή και όλες τις διαταραχές του κεφαλιού». «Επιταχύνει τη διαδικασία της πέψης», επηρεάζει «τις γαστρικές δυνάμεις» και «διαχέει μια γενναιόδωρη ζεστασιά, απομακρύνει την ατονία και την μαρασμό». Βοηθά επίσης το hangover: αυτή η «ανώμαλη κατάσταση που προκαλείται από την υπερβολική κατανάλωση ποτών που έχουν υποστεί ζύμωση, όπως το ρούμι». Άλλα οφέλη είναι ίσως λιγότερο γνωστά σήμερα. Εάν είστε κλινήρης με «αιματώδη ροή» ή δυσεντερία, πιείτε τέσσερα φλιτζάνια ζεστό καφέ και καλύψτε τον εαυτό σας με βαριά ρούχα – σύντομα θα θεραπευθείτε μέσω της εφίδρωσης. Επίσης ο Moseley αναφέρει πώς ο καφες συστήνονταν και για τους αγγελιοφόρους που μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις, «οι εναλλακτικές επιπτώσεις του οπίου και του καφέ» μπορούν να απαλύνουν «τα κουραστικά ταξίδια τους». Εκτός από μια προειδοποίηση και μια κάποια δυστακτικότητα προς τις έγκυες γυναίκες και εκείνες με σοβαρές ασθένειες, η μόνη αρνητική αναφορά για τον καφέ σε αυτή την πραγματεία εκατό σελίδων προέρχεται από ένα άτομο που γνώρισε ο Moseley στο Leyden: «Σπάνια έπινε πολύ καφέ ή συνέχισε να τον χρησιμοποιεί για αρκετές ημέρες διαδοχικά, καθώς όταν το έκανε αυτό, έχει αιμορραγία από τη μύτη».

Όταν εμφανίστηκε η πρώτη έκδοση της πραγματείας του Moseley τη δεκαετία του 1780, οι πολίτες της Ευρώπης είχαν ήδη εθιστεί στον καφέ για περισσότερο από έναν αιώνα. Το πρώτο καφενείο του Λονδίνου άνοιξε το 1652. οι Γάλλοι, που «δεν ήξεραν τίποτα γι’ αυτό μέχρι το 1645», μπορούσαν να απολαύσουν ένα δημόσιο καφέ στη Μασσαλία το 1671. Όπως αναφέρει ο Matthew Green, αυτοί ήταν μεθυστικοί χώροι όπου άγνωστοι ανακατεύονταν και συζητούσαν ειδήσεις, πολιτικές, εξελίξεις και οτιδήποτε μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου. Μέρος της πολεμικής του Moseley στοχεύει σε εκείνους που χρέωναν στον καφέ μια τάση για «προδοτική δραστηριότητα», όπως η διακήρυξη του 1675, υπό τον Κάρολο Β’, ότι «το λιανικό εμπόριο καφέ μπορεί να μοιάζει με κάτι αθώο. Αλλά καθώς χρησιμοποιήθηκε για να τροφοδοτήσει την εξέγερση, να διαδώσει ψέματα και να σκανδαλίσει μεγάλους άνδρες, μπορεί επίσης να είναι μια κοινή ενόχληση». Ο Moseley έγραφε σε μια εποχή μιας εξελισσόμενης νευροχημικής επανάστασης στην Ευρώπη. Όπως υποστήριξε ο Wolfgang Schivelbusch στο εξαιρετικό Tastes of Paradise: A Social History of Spices, Stimulants, and Intoxicants (1992), μετά από αιώνες κατανάλωσης αλκοολούχων ποτών, η νέα αγάπη των Ευρωπαίων για τα βραστά ποτά — σε συνδυασμό με τις ψυχοτρόπες ιδιότητες της καφεΐνης — προετοίμασε το έδαφος για τον Διαφωτισμό, για την αποθέσωση της εγρήγορσης, της λογικής. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Ο Moseley αναφέρει πώς ο Βολταίρος του είπε κάποτε ότι ζούσε ουσιαστικά από τον καφέ, γιατί «φρεσκάριζε τον εγκέφαλο, καταπονημένο από τη μελέτη και τον στοχασμό».

Δυστυχώς, οι προθέσεις πίσω από την πραγματεία του Moseley δεν ήταν καθόλου διαφωτιστικές. Το μεγαλύτερο μέρος της υπεράσπισης του καφέ εξυπηρετεί το επιχείρημά ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία πρέπει να χρηματοδοτήσει φυτείες στις Δυτικές Ινδίες και να μειώσει τη φορολογία, ήταν δηλαδή ένα επιχείρημα άμεσα συνδεδεμένο με την αποικιοκρατία και τα δεινά της. Στην Τζαμάικα, για παράδειγμα, ο επίδοξος επίσκοπος θα βρει «εύκολη δουλειά. Μια εργασία έυκολη, που γινόταν ευκολότερη από την εργασία ακόμα και παιδιών». Όταν ο Moseley δικαιολογεί αυτήν την εκμετάλλευση στην τελευταία του παράγραφο ως έναν τρόπο για να διασφαλίσει ότι «οι φτωχοί Βρετανοί θα εφοδιαστούν με ένα υγιεινό συστατικό για τη βελτίωση της διατροφής τους», μας μένει στο στόμα μια πίκρα, πολύ βαθύτερη και πολύ χειρότερη από την ίδια την πίκρα του καφέ.

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News