O Τέοντορ Αντόρνο στο Minima Moralia αναρωτιόταν αν μπορεί να υπάρξει τέχνη μετά το Άουσβιτς. Οι ναζιστικές φρικαλεότητες, με πιο αποτρόπαια την συστηματική εξόντωση των Εβραίων, ήταν ξεκάθαρα η μελανότερη στιγμή του ταραχώδους «Aιώνα των Άκρων». Ο Πρίμο Λέβι, έχοντας περάσει ως έγκλειστος την ανείπωτη εμπειρία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, θα προσπαθήσει καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του να κατανοήσει τι ώθησε τους συνανθρώπους του στην απόλυτη βαρβαρότητα και την συνεπακόλουθη αδιαφορία για τα δεινά του «άλλου», είτε αυτός ήταν Εβραίος, πολιτικός κρατούμενος και γενικά όποιος εντασσόταν στη κατηγορία του μη-ανθρώπου από τους Ναζί.

Σύμφωνα με τον Ιταλό ιστορικό Enzo Traverso ( Οι Ρίζες της Ναζιστικής Βίας, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου) η ναζιστική βία είναι αδύνατο να εξηγηθεί σε αντιδιαστολή με το Δυτικό πολιτισμό. Ο ναζισμός ήταν η σύνθεση προγενέστερων ιδεών και επιτευγμάτων του πολιτισμού, του οποίου η Γερμανία αποτελούσε σημαντικό μέλος. Ο Ναζισμός δεν ήταν απλά μια προσπάθεια επαναφοράς ενός παρελθόντος καθεστώτος, ούτε μπορεί να χαρακτηριστεί μονοσήμαντα ως αντεπανάσταση απέναντι στις αξίες του Διαφωτισμού. Μπορεί να οριστεί καλύτερα ως μια «επανάσταση ενάντια σε μια επανάσταση», με πυλώνες την πίστη στη δύναμη που εκπορεύεται από την τεχνολογία και το βλέμμα σε αφηρημένες σκηνές μεγαλείου του παρελθόντος, καθώς προσπάθησε να οικοδομήσει μια νέα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα ενσωματώνοντας όλες τις τρέχουσες ιδεολογίες της Δύσης: το ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, τον ιμπεριαλισμό.

Ο Enzo Traverso ισχυρίζεται πως ο ναζισμός δεν αποτέλεσε παρέκκλιση του Δυτικού πολιτισμού, αλλά συνέθεσε την ιδεολογία του πάνω στις διάφορες μορφές βίας που επικρατούσαν ως τότε. O Iταλός ιστορικός δεν διακηρύσσει πως ο Δυτικός πολιτισμός νομοτελειακά κατέληξε στο Άουσβιτς αλλά θεωρεί πως το τελευταίο ήταν μια πιθανότητα εντός της επικράτειάς του. Εκτός από την υπενθύμιση πως ο ναζιστικός τρόμος-παρά τη μοναδικότητά του-μπορεί να ξαναεμφανιστεί καλεί τον αναγνώστη να αναστοχαστεί πάνω στον ίδιο τον πολιτισμό που κυοφόρησε εγκλήματα χωρίς προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία.

Μια από τις πιο συγκλονιστικές μαρτυρίες των στρατοπέδων θανάτου ανήκει στον Βασίλι Γκρόσμαν και το βιβλίο του η Κόλαση της Τρεμπλίνκα (εκδόσεις Άγρα). Όντας δημοσιογράφος αποτύπωσε στα έργα του τις κολοσσιαίες μάχες στο Ανατολικό μέτωπο. Το βιβλίο του συνιστά την πρώτη μαρτυρία για τα στρατόπεδα θανάτου, των οποίων η αποτρόπαια φήμη δυσκολεύοταν να αποκρυσταλλωθεί ως αλήθεια εξαιτίας των απίστευτων πληροφοριών που εμπεριείχαν. Ο συγγραφέας ήταν παρών, όταν οι Σοβιετικοί έμπαιναν στη Πολωνία και αντίκρυζαν για πρώτη φορά τα ερείπια της Τρεμπλίνκα.

Οι ράγες του σιδηροδρόμου σταματούσαν απότομα και αινιγματικά μπροστά στη Τρεμπλίνκα όπου το τραίνο κουβαλούσε εκατοντάδες ψυχές, οι οποίες αγνοούσαν τι τους περίμενε. Τα βαγόνια τούς κουβαλούσαν προς τον τερματικό σταθμό ενός φρικιαστικού θανάτου. Τίποτα δεν υπήρχε μετά τη Τρεμπλίνκα. Ήταν η κατακρήμνιση της λογικής, ο ενταφιασμός της ανθρωπιάς και ο θρίαμβος της κόλασης επί Γης. Ήταν το τέλος.

Το δράμα των Εβραίων που είτε επιβιβάζονταν από τα γκέτο, παστωμένοι ανά εκατοντάδες, με την ανομολόγητη υποψία για τη μοίρα τους και Εβραίους ανά την κατεκτημένη Ευρώπη που τους είχε δωθεί η υπόσχεση της ασφαλούς εξορίας και ενός ελπιδοφόρου μέλλοντος κατέφθαναν στη Τρεμπλίνκα για να ανταμώσουν με τις εσχατιές της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Γκρόσμαν περιγράφει ενδελεχώς την εφιαλτική διαδρομή αυτών των ανθρώπων προς στο μαρτυρικό τους θάνατο. Τα ειρωνικά χαμόγελα των ναζιστών, όταν τους καλωσόριζαν αισθανόμενοι διασκέδαση με την άγνοια των θυμάτων. Τους εκτελεστές  που ετοιμάζονταν να καταπλακώσουν με αδίστακτη αποφασιστικότητα αυτούς που θεωρούσαν ως μη ανήκοντες στην ανθρώπινη φυλή και η εξόντωσή τους υπαγόταν στην επίτευξη του μεγαλύτερου στόχου του Γ΄ Ράιχ. Στους τελευταίους ο Γκρόσμαν βλέπει το θριάμβο του ανθρώπου που ακόμα και η μεγαλύτερη κτηνωδία δεν μπορεί να καταβάλλει.

Στους δεκατρείς μήνες λειτουργίας το στρατόπεδο συγκέντρωσης, μια βιομηχανική μονάδα θανάτου στην οποία ο συγγραφέας βλέπει τη Γερμανική τάση για ακρίβεια και πειθαρχία να μετουσιώνει το πιο μελανό ναζιστικό όραμα, χιλιάδες εξέπνευσαν από τα δολοφονικά αέρια των θαλάμων του και στοιβάχθηκαν σαν αντικείμενα σε τάφρους. Ανώνυμα άψυχα σώματα από τα οποία είχε αφαιρεθεί η ανθρώπινη ιδιότητα και είχαν καταληστευτεί από τους δολοφόνους τους.

Η κόλαση της Τρεμπλίνκα κουβαλά αυτό το μακάβριο προνόμιο να περπατάς το χώμα που κυοφορεί χιλιάδες δράματα, αναπνέει το δυσώδη αέρα των δολοφόνων που με απαράμιλλη ψυχραιμία είχαν καταστήσει το θάνατο απαράβατο όρο της κανονικότητάς τους, μιλάει για όσους χάθηκαν, μαρτυρικά και άδικα, στο μεγαλύτερο έγκλημα του 20^ου αιώνα. Η κόλαση της Τρεμπλίνκα, του κάθε στρατοπέδου θανάτου, είναι μνήμη και περικλείει το καθήκον περιφρούρησής της.