Σήμερα η αμφιβολία είναι τρόπος ύπαρξης. Όλα, από την επιστήμη μέχρι την τέχνη, από τα εμβόλια μέχρι το κλίμα, αντιμετωπίζονται σαν μέρος μιας τεράστιας μηχανής εξαπάτησης. Η φράση “μην πιστεύεις ό,τι σου λένε” έχει μετατραπεί από υγιή σκεπτικισμό σε ψυχική ασθένεια της εποχής και το χειρότερο; Οι θεωρίες αυτές έχουν μεταφερθεί από το περιθώριο στο κέντρο. 

Η θεωρία συνωμοσίας δεν είναι πια αυτό που ήταν. Δεν είναι ο φίλος που ψιθύριζε για τις “γραμμές των αεροπλάνων” ή για τα “τσιπάκια στα εμβόλια”. Είναι υπουργοί, πολιτικοί, τηλεοπτικοί σχολιαστές, influencers με εκατομμύρια ακολούθους. Είναι πρόεδροι κρατών που χτίζουν πολιτικές καριέρες πάνω στη δυσπιστία των πολιτών. Η Αμερική το βιώνει στο έπακρο: ιδέες που κάποτε κυκλοφορούσαν σε φόρουμ του διαδικτύου σήμερα διαμορφώνουν κυβερνητικές αποφάσεις. 

Η πανδημία υπήρξε το μεγάλο σημείο καμπής. Όταν κλειστήκαμε στα σπίτια μας, οι οθόνες έγιναν ο μοναδικός καθρέφτης του κόσμου και πολλοί είδαν εκεί μέσα όχι την πραγματικότητα, αλλά τους φόβους τους. Μέσα σε λίγους μήνες δημιουργήθηκαν ψηφιακές φυλές: άνθρωποι που πίστεψαν ότι ο ιός δεν υπήρχε, ότι τα εμβόλια σκότωναν, ότι τα μέσα ενημέρωσης έκρυβαν την “αλήθεια”. Ήταν η πρώτη παγκόσμια επιδημία παραπληροφόρησης και το αποτέλεσμα ήταν βαθύτερο από ό,τι φανταζόμασταν. 

Η απομόνωση λειτούργησε σαν θερμοκήπιο για τη συνωμοσία. Τα social media έγιναν χώρος λατρείας της καχυποψίας. Εκεί, μέσα στο χάος του αλγορίθμου ο καθένας μπορούσε να βρει την “αλήθεια” που τον βόλευε. Το TikTok, το Telegram, το X (πρώην Twitter) δεν ήταν απλώς πλατφόρμες, έγιναν εκκλησίες πίστης και ο πιστός της συνωμοσίας δεν αναζητά πια αποδείξεις αναζητά επιβεβαίωση. 

Η συνωμοσία έχει πάντα κάτι το ποιητικό: προσφέρει νόημα. Εκεί που η πραγματικότητα μοιάζει χαοτική, σου δίνει μια αφήγηση με αρχή, μέση και τέλος. Δεν χρειάζεται να αποδεχθείς ότι ο κόσμος είναι τυχαίος, άδικος, απρόβλεπτος. Κάποιος φταίει κάποιος κινεί τα νήματα. Το χάος γίνεται σχέδιο και το άγνωστο, εχθρός. 

Αλλά σε αυτή τη νέα εποχή η συνωμοσία δεν είναι απλώς καταφύγιο, είναι όπλο. Χρησιμοποιείται για να απονομιμοποιήσει θεσμούς, να υπονομεύσει την επιστήμη, να διαβρώσει τη δημοκρατία. Οι “αρνητές” του κλίματος δεν είναι πια γραφικοί: είναι εταιρείες με λόμπι και επιρροή. Οι “σκεπτικιστές” της επιστήμης δεν είναι περιθωριακοί: είναι βουλευτές που ψηφίζουν νόμους. 

Το πιο ανησυχητικό όμως δεν είναι η ύπαρξη των θεωριών. Είναι η διάχυση της αμφιβολίας σε όλα. Σήμερα ακόμα κι αν παρουσιάσεις αποδείξεις θα σου πουν ότι οι αποδείξεις είναι ψεύτικες. Ακόμα κι αν δείξεις την αλήθεια, θα πουν πως είναι σκηνοθετημένη. Ζούμε στην εποχή της “επιλογής πραγματικότητας” που ο καθένας μπορεί να διαλέξει εκείνη που τον βολεύει. 

Η τεχνητή νοημοσύνη ήρθε να μπερδέψει τα πράγματα ακόμα περισσότερο. Με λίγα κλικ μπορείς να δημιουργήσεις “αποδείξεις”: βίντεο με πολιτικούς που λένε πράγματα που ποτέ δεν ειπώθηκαν, φωτογραφίες από γεγονότα που δεν συνέβησαν, φωνές που δεν ανήκουν σε κανέναν. Οπτικά και ηχητικά ψεύδη που μοιάζουν πιο αληθινά από την αλήθεια. Πώς ξεχωρίζεις πια το πραγματικό από το ψεύτικο; 

Η νέα εποχή των θεωριών συνωμοσίας δεν είναι απλώς πολιτικό ή κοινωνικό φαινόμενο. Είναι υπαρξιακό. Αφορά την εμπιστοσύνη το θεμέλιο κάθε ανθρώπινης σχέσης, κάθε θεσμού, κάθε κοινότητας. Όταν αυτή διαβρωθεί, η κοινωνία δεν χρειάζεται εχθρούς απ’ έξω, καταρρέει από μέσα. 

Ο δρόμος της εξόδου περνά μέσα από την παιδεία, την κριτική σκέψη και την ενσυναίσθηση. Οι θεωρίες συνωμοσίας αντλούν δύναμη από την απομόνωση. Η απάντηση επομένως δεν είναι η φίμωση, αλλά η επανασύνδεση. 

Χρειαζόμαστε θεσμούς που να ξανακερδίσουν την εμπιστοσύνη, δημοσιογραφία που να ενημερώνει χωρίς κηρύγματα, επιστήμονες που να επικοινωνούν χωρίς υπεροψία και πάνω απ’ όλα χρειαζόμαστε πολίτες που να μη φοβούνται να πουν «δεν ξέρω», γιατί εκεί αρχίζει η γνώση στην ταπεινή παραδοχή της αμφιβολίας. 

Η νέα εποχή των θεωριών συνωμοσίας είναι στην πραγματικότητα μια εποχή μοναξιάς. Αν θέλουμε να τη νικήσουμε πρέπει πρώτα να βρούμε ξανά ο ένας τον άλλον και να θυμηθούμε πως η αλήθεια, όσο εύθραυστη κι αν μοιάζει είναι η μόνη κοινή χώρα που μας απομένει. 

*Με στοιχεία από το Technology Review 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.