Είναι μακριά, είναι μακριά η Λιλιπούπολη
πέρ’ απ’ την Κίνα πέρ’ απ’ τη Βομβάη
πέρ’ απ’ τον ήλιο που χαμογελάει
είναι μακριά, είναι μακριά η Λιλιπούπολη
μα είναι πάντα στην καρδιά μας κοντά.
Οι αγαπημένοι στίχοι του ενός από τους τέσσερις συνθέτες της Λιλιπούπολης, του Νίκου Χριστοδούλου, ίσως και να αποτελούν την ωραιότερη και πιο μεστή περιγραφή της Λιλιπούπολης. Σίγουρα πια βρίσκεται πολύ μακριά η εποχή που γέννησε το ωραιότερο και πλουσιότερο στην Ελλάδα έργο μουσικής για παιδιά. Ταυτόχρονα, όμως, είναι σίγουρο πως οι μελωδίες και οι στίχοι της Λιλιπούπολης φωλιάζουν σε πολλές καρδιές, ενήλικες ενδεχομένως πια. Στην δική μου, πάντως, σίγουρα.
Δεν είχα την τύχη να ακούσω ποτέ ως παιδί τις εκπομπές της Λιλιπούπολης στο Τρίτο, καθώς γεννήθηκα κάποια χρόνια αργότερα. Όμως, μεγάλωσα με τους ονειρικούς στίχους της Μαριανίνας Κριεζή. Με συντόφευαν για χρόνια στις ονειροπολήσεις μου η Ρόζα Ροζαλία που ’βγαζε βόλτα μες στη ροζ ανατολή το γουρουνάκι της το τριανταφυλλί, ο ατρόμητος Δόκτωρ Δρακατώρ που λάτρευε την ιστιοπλοϊα με δώδεκα μποφόρ, το χορευταρούδικο χοντρό μπιζέλι κι ο δήμαρχος Χαρχούδας. Όμως, ο λιλιπουπολίτικος ήχος, όπως τον είχε αποκαλέσει η ίδια η Μαριανίνα Κριεζή, της περιόδου 1976-1980 – για όσο δηλαδή διήρκησαν οι εκπομπές στο ραδιόφωνο – δεν έφτασε ποτέ στα αυτιά πολλών από εμάς στο σύνολό του.
Οι δύο συναυλίες που θα πραγματοποιηθούν στο Μέγαρο Μουσικής στις 3 και 4 Δεκεμβρίου υπόσχονται να μας ταξιδέψουν ξανά όχι μόνο στη βιομηχανική πλευρά του Πορτο Λίλι, στη χώρα των Μπεμπάντων, στον αγρό το Λιλιγρό, στην αρχαία πόλη Παπουαλίλη, στου Λιλιμπάγια την πλαγιά και στο ζαχαροπλαστείο του Γλυκόσαυρου, αλλά στο σύνολο περίπου των τραγουδιών της Λιλιπούπολης των τεσσάρων συνθετών, Νίκου Κυπουργού, Δημήτρη Μαραγκόπουλου, Λένας Πλάτωνος και Νίκου Χριστοδούλου. Και μάλιστα, τα τραγούδια πρόκειται να παιχτούν με βάση τις πρωτότυπες, πλούσιες ενορχηστρώσεις τους από ένα ορχηστρικό σύνολο 17 μουσικών.
Είχα τη μεγάλη τύχη και την ανείπωτη χαρά να μιλήσω με δύο από τους συνθέτες, τον Δημήτρη Μαραγκόπουλο και τον Νίκο Χριστοδούλου, καθώς και δύο εξαιρετικούς καλλιτέχνες, την Λένια Ζαφειροπόλου και τον Δώρο Δημοσθένους, που θα ερμηνεύσουν κάποια από τα κομμάτια στις επερχόμενες συναυλίες. Δεν συζητήσαμε εφ’ όλης της ύλης – πώς θα μπορούσαμε άλλωστε όταν πρόκειται για ένα έργο σαν αυτό; Όμως, εισέπραξα από όλους ανεξαιρέτως τη γενναιοδωρία εκείνη που χαρακτηρίζει πάντα τους μεγάλους καλλιτέχνες και δημιουργούς και που ίσως τελικά να είναι ακριβώς αυτό τους κάνει «μεγάλους».
Ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος ήταν και εκείνος που δημιούργησε τις συνθήκες αρχικά για να γεννηθεί αυτός ο κόσμος, σε κείμενό του για τη Λιλιπούπολη γράφει πως «είναι γέννημα μιας ομάδας νέων ανθρώπων με πολύ ταλέντο που συγκεντρώθηκαν στο Τρίτο πρόγραμμα και δούλεψαν ελεύθερα, με κέφι, με αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό». Αυτά ήταν τα συστατικά με τα οποία γράφτηκε η θρυλική συνταγή. Με τη σειρά της η Μαριανίνα Κριεζή – «ο στρατηγικός νους της Λιλιπούπολης», όπως μου τονίζει ο Νίκος Χριστοδούλου κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας – στο κείμενό της «Χαρχούδες και Ξωτικά», το οποίο συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο του 2010 «Εδώ Λιλιπούπολη. Τα Τραγούδια» που εκδόθηκε από τον Ιανό, γράφει: «Οι τέσσερις συνθέτες της Λιλιπούπολης ήταν για ’μένα ταυτισμένοι με τα τέσσερα στοιχεία της μουσικής τους. Δεν είναι τυχαίο που ο Φύστικος τρέχει στα διάφανα νερά του Νίκου Κυπουργού, ενώ η αρκούδα καφέ στο στέρεο έδαφος του Δημήτρη Μαραγκόπουλου. Αν η Λένα Πλάτωνος δεν είχε το χάρισμα να συνδιαλέγεται με τα πλάσματα του αιθέρα, τις νεράϊδες και τα φαντάσματα δεν θα είχαν γραφτεί τα στιχάκια της Ροζαλίας, του τελευταίου τραγουδιού της εκπομπής. Το πρώτο ήταν η κυρία Φωτεινή, μια μικρή φλογάτη έκφραση με την οποία ο Νίκος Χριστοδούλου χάρισε στη Λιλιπούπολη το πρώτο της σουξέ».
Τα τραγούδια των τεσσάρων συνθετών της Λιλιπούπολης χαρακτηρίζονται από τη διακριτή στυλιστική ταυτότητα του καθενός, συχνά δε κι από ορισμένα στοιχεία της νεότερης μουσικής γλώσσας, όσον αφορά την ιδιαίτερη αρμονία, την αντιστικτική σχέση μελωδικών επιπέδων, τη ρυθμική δομή και την ενορχήστρωση. Κοινό, όμως, και πρωταρχικό στοιχείο των τραγουδιών ήταν πάντοτε το μοναδικό ποιητικό κείμενο της Μαριανίνας Κριεζή, γεμάτο φαντασία, χιούμορ και εξαιρετική ακρίβεια.
Παρότι γνωστό πως οι τέσσερεις συνθέτες της Λιλιπούπολής συνδέονται από την κοινή μουσική τους παιδεία, εκείνο που πάντα μου κάνει εντύπωση όταν ακούω τα τραγούδια τους ακόμα και σήμερα είναι η πρωτοφανής σύμπνοια με την οποία δούλεψε αυτή ομάδα εξαιρετικών δημιουργών σαράντα και πλέον χρόνια πριν. Τέσσερις διαφορετικοί συνθέτες με μία μουσική ιδιοσυγκρασία που συμπλήρωνε η μία την άλλη.
Ο Νίκος Χριστοδούλου, που με μεγάλο ενθουσιασμό αναλαμβάνει τη μουσική διεύθυνση στις επερχόμενες συναυλίες της Λιλιπούπολης, επιβεβαιώνει την αίσθησή μου περί ιδιαίτερης σύμπνοιας και συμπληρώνει πως «Η επιτυχία, αν θέλετε, οφειλόταν καταρχάς στον στρατηγικό νου της Μαριανίνας Κριεζή. Η Λιλιπούπολη ξεκίνησε από τη χορογράφο και σκηνοθέτη Ρεγγίνα Καπετανάκη και την παιδοψυχολόγο Ελένη Βλάχου, που συντόνισαν με οίστρο όλη τη Λιλιπούπολη στο ραδιόφωνο ως το τέλος. Η Λιλιπούπολη είναι πολύ ιδιαίτερη περίπτωση συλλογικού έργου. Η σύμπνοια υπήρξε ανεπανάληπτη, όπως και ο συνεχής ενθουσιασμός. Η Μαριανίνα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία, την εξέλιξη, τη διαμόρφωση της Λιλιπούπολης, συνεργάστηκε στα περισσότερα κείμενα, καθιέρωσε – ανάμεσα σε πολλά άλλα – το κύριο συγγραφικό «δίδυμο», γράφοντας τα κείμενα μαζί με την Άννα Παναγιωτοπούλου, ενώ βέβαια ταυτόχρονα προίκισε τη Λιλιπούπολη με τους στίχους της. Η Μαριανίνα δοκίμαζε και προέκρινε».
Με τη σειρά του, ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος θυμάται: «Ο αέρας ελευθερίας και δημιουργικότητας που έπνεε στο τότε Τρίτο πρόγραμμα στην ΕΡΤ , δημιούργημα του Μανου Χατζιδάκι, συντέλεσε καθοριστικά ώστε όλοι οι δημιουργοί της Λιλιπούπολης να απελευθερώσουν τις πιο ζωογόνες ιδέες και δυνάμεις τους». Παράλληλα, όμως, η Λιλιπούπολη ήταν μια καθημερινή εκπομπή που είχε ανάγκες. Τα τραγούδια έπρεπε να γράφονται γρήγορα, οι συνθέτες δεν είχαν ιδιαίτερα πολύ χρόνο, υπήρχαν πάντοτε deadlines. Το ίδιο ίσχυε και για την ηχογράφησή τους, δεν ήταν απλά γρήγορη, ήταν σχεδόν αστραπιαία. Αλλά, όπως μοιράζεται μαζί μου ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος, «Η Μαριανίνα Κριεζή ήταν εξαιρετικά προσεκτική σε κάθε λέξη που έγραφε. Όταν το τραγούδι ερχόνταν στους μουσικούς τόσο δουλεμένο, η σύνθεση ήταν πιο φυσική κι έρεε σαν γάργαρο νερό».
Υπήρχαν όμως και στιγμές όπου η ένταση κορυφωνόταν πριν τις ηχογραφήσεις της μουσικής, σημειώνει ο Νίκος Χριστοδούλου. «Κάποιες φορές ξενυχτούσαμε γιατί είχαμε στούντιο την επομένη και έπρεπε να ολοκληρωθούν οι παρτιτούρες. Δεν θα ξεχάσω ένα βράδυ αργά, με πήρε τηλέφωνο ο Κυπουργός και μου είπε “Ξέμεινα από χαρτί”.Και ήρθε με το αυτοκίνητό του μες στα μεσάνυχτα – δεν μέναμε ευτυχώς πολύ μακριά – για να πάρει χαρτί με πεντάγραμμα, που μέσα στον πυρετό της δουλειάς τού είχε τελειώσει».
Η μουσική της Λιλιπούπολης είναι συχνά πιο πολύπλοκη απ’ ότι ενδεχομένως φαντάζεται ο μέσος ακροατής. Δεν είναι εύκολα, προφανή παιδικά τραγούδια. Όπως πολύ εύστοχα σημειώνει η τραγουδίστρια της όπερας, ποιήτρια και μεταφράστρια Λένια Ζαφειροπούλου σχετικά με τα ηχοτοπία της Λιλιπούπολης, «Το θησαυροφυλάκιό της είναι τόσο πλούσιο: έχει από εντελώς παιδικά, απαλά κομμάτια, μέχρι στυλιστικά παιχνίδια που απευθύνονται σαφώς σε μεγάλους, όπως το “Ως πότε παπαγάλοι” που στους στίχους μιμείται τον Θούριο του Ρήγα και στη μουσική τον Στραβίνσκυ. Είναι ένα πραγματικό θησαυροφυλάκιο κι έκανε για τα παιδιά της εποχής και μια δουλειά που σπάνια κάνει η παιδική μουσική: τους παρουσίαζε πολλά και διαφορετικά στυλ και τα εξασκούσε στην ποικιλομορφία».
Δεν υπάρχει τίποτα το μουσικά παιδικό σε τραγούδια όπως η «Ρόζα Ροζαλία» της Πλάτωνος, το «Πού πάει ο καιρός πού φεύγει» του Μαραγκόπουλου ή το «Μες στο μουσείο» του Κηπουργού. «Δουλεύαμε μέσα σε υπερεντατικούς ρυθμούς. Αυθόρμητα. Χωρίς το άγχος του να γράψουμε τραγούδια απλοϊκά, δήθεν κατανοητά από τα παιδιά. Από την πρώτη στιγμή αυτή ήταν η κοινή πεποίθηση όλων μας», θυμάται ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος. Όσον αφορά τη θεματολογία των στίχων των τραγουδιών, αυτοί συχνά μιλούσαν στα παιδιά για πράγματα που δεν είναι αυτονόητο ότι εντάσσονται μέσα σε ένα προδιαγεγραμμένο καλούπι παιδικότητας. Οι στίχοι της Κριεζή ήταν πιο αφηρημένοι. «Η Μαριανίνα με τη σοφία που είχε καταλάβαινε ότι τα τραγούδια έπρεπε να είναι αποσπασμένα από την καθημερινή ροή των επεισοδίων, ώστε να μπορούν να προσδώσουν ακόμα μεγαλύτερη διάσταση στην όλη προοπτική της Λιλιπούπολης», προσθέτει ο Νίκος Χριστοδούλου.
Στο ερώτημα περί διαχρονικότητας των τραγουδιών της Λιλιπούπολης, ο Νίκος Χριστοδούλου μου λέει πως ο όρος αυτός του φαίνεται πολύ βαρύς, αλλά πως αν μη τι άλλο είναι μια λέξη η οποία περιγράφει το γεγονός ότι και σήμερα παραμένει ζωντανή η Λιλιπούπολη. «Θα έλεγα ότι αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό αρκετές φορές της μουσικής». Ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος από την άλλη πιστεύει πως «η Λιλιπούπολη είναι ένας ενεργός θησαυρός συναισθημάτων, ιδεών, φαντασίας, ανατροπής και ελευθερίας», ενώ προσθέτει, «Το αρχικό όραμα με τις ιδέες και τη δημιουργία των χαρακτήρων και των τοπωνυμίων από την Ρεγγίνα Καπετανάκη που εμπλουτίστηκε από την συνεργασία όλων μας δημιούργησε ένα κλειδί με το οποίο μπορείς να ξεκλειδώσεις το μέλλον!».
Η δημιουργική ομάδα της Λιλιπούπολης άργησε να βγει από το στούντιο του Τρίτου Προγράμματος. Η πρώτη συναυλία δόθηκε λίγο πριν το τέλος της ραδιοφωνικής εκπομπής και με προτροπή του Μίνου Βολονάκη στο θέατρο Βράχων. Όπως έχει μοιραστεί και η Μαριανίνα Κριεζή στο παρελθόν, υπήρχε ως τότε η αίσθηση ότι κανένας δεν άκουγε την εκπομπή, κάτι που όταν πρωτοδιάβασα γραμμένο κάπου μου έκανε τρομερά μεγάλη εντύπωση. Όμως, ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος επιβεβαιώνει πως όντως έτσι ήταν τα πράγματα.
Εκείνη η πρώτη συναυλία ήταν προγραμματισμένη να ξεκινήσει στις 9.30 μ.μ. «Στις 6 το απόγευμα είδαμε να έρχεται κάποιος κόσμος και σε λίγο περισσότερος που σταδιακά όλο και πύκνωνε. Έμπαινε σιγά σιγα στον επιβλητικό χώρο του θεάτρου. Ήταν σαν μία λιτανεία. Στις 8.30 είχε τέσσερεις χιλιάδες άτομα. Εμείς τότε δεν είχαμε αντιληφθεί ακριβώς το πόσο δημοφιλή και αγαπητά ήταν τα τραγούδια και όλη η Λιλιπούπολη. Όταν ξεκίνησε η εκδήλωση ο ενθουσιώδης κόσμος τραγούδαγε και ήξερε τα τραγούδια. Μικροί και μεγάλοι», θυμάται ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος και συνεχίζει, «Εδώ και 45 χρόνια – ποιος να το φανταζόταν – όπου παίζεται η Λιλιπούπολη, αυτή η πολύχρωμη γεμάτη θετική ενέργεια αγάπη συνεχίζεται και εκφράζεται . Οπως και τώρα στις δύο συναυλίες του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών όπου τέσσερις γενιές θα κάνουν την πιο εξαίσια συνάντηση τους».
Στις συναυλίες αυτές θα συμμετέχουν η εμβληματικά δεμένη με την ιστορία της Λιλιπούπολης Σαββίνα Γιαννάτου, η παιδική χορωδία Rosarte, το σύνολο Ventus Ensemble, καθώς και οι εξαιρετικοί, διακεκριμένοι τραγουδιστές Τάσης Χριστογιαννόπουλος, Λένια Ζαφειροπούλου και Δώρος Δημοσθένους. Η Λένια Ζαφειροπούλου δεν είχε γεννηθεί όταν μεταδίδονταν οι εκπομπές της Λιλιπούπολης στο Τρίτο, όμως άκουγε τα τραγούδια από τη βρεφική της ηλικία. «Για μένα ήταν αυτονόητα. Και τα μηνύματά τους, συγχρόνως τρυφερά και ανυπάκουα, εντάσσονταν αρμονικά στην ευρύτερη παιδική κουλτούρα της δεκαετίας του ’80, με τις πλούσιες εκδόσεις της και τα παιδικά θέατρα γεμάτα μηνύματα πασιφισμού ή προσκλήσεις εξέγερσης ενάντια στον πληκτικό, συμβατικό κόσμο των μεγάλων. Έτσι λοιπον όταν ήρθε η πρόταση για να ερμηνεύσω τραγούδια της Λιλιπούπολης χάρηκα πολύ και προσπάθησα να βυθιστώ στο τότε για να αποφασίσω πώς θα τα τραγουδήσω. Φυσικά κανείς δεν μπορεί να φέρει πίσω το άρωμα της εποχής και δεν είναι και αυτό που ενδιαφέρει το κοινό σήμερα».
Ο Δώρος Δημοσθένους, όπως μου είπε, δεν θυμάται να άκουγε τα τραγούδια της Λιλιπούπολης στην παιδική του ηλικία. Τα άκουσε για πρώτη φορά το ’95, μυήθηκε στο φανταστικό της κόσμο από τον Νίκο Κυπουργό. Στο άκουσμά τους όμως παραδόξως ένιωσε σαν να υπήρχαν ήδη κάπου μέσα στο υποσυνείδητό του, τα αισθάνθηκε πολύ οικεία. «Όταν πρωτάκουσα τα τραγούδια της Λιλιπούπολης, πυροδότησαν τη φαντασία μου, βάλθηκα να ανακαλύψω τις αναφορές. Άφησα τη φαντασία μου να τρέξει ελεύθερη σε αυτά τα ηχοτοπία, τα οποία παρά την παιδική χρειά και την αίσθηση οικειότητας που είχαν, αντιλαμβανόμουν πως μόνο παιδικά δεν είναι. Παρόλο που ακούγονταν απλές, οι μελωδίες είχαν δυσκολίες. Οι στίχοι της Μαριανίνας Κριεζή είχαν ένα στοιχείο σουρεαλισμού, μια τρομερή ανατρεπτικότητα. Οι ερμηνείες, ιδιαίτερα του Σπύρου Σακκά, ήταν ανεπανάληπτες. Και βέβαια εκείνο που μου άρεσε πάρα πολύ και με βοήθησε και στη μετέπειτα μουσική πορεία μου ήταν το έντονο στοιχείο της θεατρικότητας που έχουν αυτά τα τραγούδια».
Όσο για το πόσο επίκαιρη ή όχι παραμένει η Λιλιπούπολη σήμερα, η Λένια Ζαφειροπούλου απαντά: «Νομίζω πως δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό της Λιλιπούπολης η επικαιρότητά της. Φυσικά κάθε έργο τέχνης που συνεχίζει να ζει και να προσελκύει κόσμο παραμένει μ’ ένα τρόπο επίκαιρο. Αλλά η τέχνη δεν ζει απ’ αυτό. Πιστεύω δεν είναι και η αποστολή της να παραμένει επίκαιρη. Η εποχή της Λιλιπούπολης έχει περάσει, μάλλον ανεπιστρεπτί όπως όλες οι εποχές. Είναι σε σχέση με τη δική μας πιο ονειροπόλα, πιο αισθηματική, πιο αφελής, πιο μαλακιά, πιο ομοιογενής, ασφαλής και ανέμελη. Και η Λιλιπούπολη είναι αποτύπωμά της, πολύτιμο γιατί αναδίδει ζωντανό το άρωμά της».
Ταυτότητα των συναυλιών:
